H E R B Y 1
R Y C E R Z T f A
P O L S K I E G O .
N ap ięcio ro X iag rozdzielone.
T a Z E Z ^ B ^ R T O A Z ^ < p s l P R O C K I E C O
zebrane y njoydane: Hoku Tańskiego^
K siążk a po dezynfek cji
N e m o glorietur, q u o d magnae V rbis ciuis f fed qubd d ign u s m agna 6r iliuftn pa-
tria Arift.
S rtftŚ W IC A
XV Śbrufeitni tttaćfeld (Bftrwófcjyfć.
2^ot uP«i f f f i ego i N 4.
S T £ P H A N V S D E I G R A T I A R E X P O L O N I Ą , M A G N V S D V X L I T V A N i / & &c. &c.
HERBY , R Y C E K S T W \
POLSKIEGO.
PRZEZ
Bartosza Paprockiego
zebrane i w ydane r. p. 1584.
W Y D A N IE
KAZIMIERZA JÓZEFA TUROWSKIEGO.
, K R A K Ó W .
N A K Ł A D E M W Y D A W N I C T W A B I B L I O T E K I P O L S K I E J .
1 8 5 8 .
0 0 0 *7 4
% H o
(P
—)
N i
C Z C I O N K A M I „ t ! Z A S U “
B ib lio te k a J a g ie llo ń s k a
1002109108
Nąjaśniejszemu a niezwyciężonem u panu, panu
STEFANOWI PIERWSZEMU
z łaski bożej królowi polskiemu, wielkiemu książęciu litew skiem u, ru
skiemu, pruskiemu, mazowieckiemu, żmudzkiemu, w ołyńskiem u, inflantskiemu i siedmiogrodzkiemu etc. etc. panu miłościwemu
służbę sw ą ofiaruję, etc.
N ie dowcipowi sw em u, najaśniejszy miłościwy k ró lu , ale snać woli samego B oga wszechmocnego (który sprawy i zasługi dawnego rycerstwa tego sławnego królestw a przez mię wznawiać, a okazować je do wiadomości potom stw u raczy) to przypisowaó m uszę, bo nie bez przyczyny to zaiste sprawić raczył, że tak ą śmiałość we mnie przed ludźm i uczonymi wzbudził. A le iż w. k. j. po onych wale
cznych królach polskich, dopiero jako ojca i odnowiciela sławy, która była ten naród szeroko za ich panowania rozniosła, podać m u z ła
ski swojej świętej raczył za obrońcę, ted y też zaraz oto prawie wszyst
kie w wielkich cieniach przyłożone, godne pamięci sprawy, od zaczęcia wiary św iętej, tak rycerstw a jako i przodków w. k. j.
mnie ukazać raczył, a rozkazawszy to do grom ady zebrać, podać przed oczy w. k. j. przym usił. T ak to mówić i rozumieć m uszę, na
jaśniejszy na. k., bo on zawsze wielkie a poważne rzeczy przez pro
staki ludziom objawiać raczył. Niechciał mię też tu na szacunek ludzki podać, abym się m ędrszym i biegi ej szym czynić m iał w spra
wach królestwa tego nad W incentego K adłubka sławnego historyka polskiego, który był biskupem krakow skim , ani nad Ja n a Długosza
1 PKZEDMOWA.
z N iedzielska, który był preceptorem synów królew skich, przodków w. k. m., będąc kanonikiem krakow skim , a um arł m ianowanym arcy
biskupem lwowskim. A ni z Maciejem M iechowitą, doktorem i mę
żem uczonym i z wielą inszych daw nych nieznajom ych historyków polskich. Także wieku naszego nad te wszystkie sławniejszym, a pamięci wiecznej godnym historykiem M arcinem K rom erem , biskupem w arm ińskim , którem um ja, dla wielkiej godności i nauki jego, nietylko pióra podać, ale i kałam arza potrzym ać niegodzien.
A le mię tu stawi jako pszczółką pracow itą, która z rozm ai
tych krzaczków nazbierawszy do grom ady m iodu ku żywności sobie, drugim go też do posm aku użycza. Bo mi oto najaśniejszy m iło
ściwy k ró lu , z tych sławnych a ozdobnych krzaczków historyków polskich, tylko zebrać ten smak wdzięczny bardzo szczupło dopuścił, dla tego, aby ich ludzie nie zaniedbyw ali, a l e j e przed sobą miewali,
1 prace ich używali, ostendunt mim legentibus praeteńtorum exemplis, quid illis appetendum, qiddve fugiendum.
N ie godzi m i się tu zapominać pracowitych kapłanów przy ró
żnych kościelech i zakonników przy klasztorach, którzy swe i ze
szłych konfratrów swych skrypta albo term inaty przysłać mi do tej grom ady raczyli, od których snać m ało nie w ięcej, niż od tych po- m ienionych historyków, te księgi w sobie owocu mają.
Także też wielkiej pom ocy i m ądrej porady męża sławy i p a
mięci wiecznej godnego Ja n a Zam ojskiego, hetm ana i kanclerza ko
ronnego, k tó ry z wielkiej u p r z e j m o ś c i przeciwko wszystkim familiom, to co rozum iał i wiedział ku ozdobie i godnem u wspomnieniu ich, ukazać mi to , i tu do tej grom ady podać raczył, jako mąż taki, który conjidens virtuti suae, non imidet cilienae.
Niechcę się też przed w. k. j. z tem popisować, z jakąm się pracą o to i z jakiem i niewczasy, ze wstydem (chcąc mieć dostate
czną wiadomość o wszystkich fam iliach) starał, coin za koszt podej
m ował; wszystko ja to wielkiej łasce miłego B oga przypisuję, który mię sam na to poduszczać raczył, abym godny pokłon do ręku w.
L j. położył. K tórym , wielki a m ożny k ró lu , proszę pokornie nie r . ; ć. wziąwszy miłościwie, racz się przypatrow ać piątnam cc ‘ sv i wzywając ich na posługi sw e, przypom inać wier- o.-ć, 4, Jo przeciwko panom ich a przodkom w. k. m., w których
PRZEDMOWA. 5
aby się też oni w. k. j. pilnie a wiernie okazowali, to im n a pamięć przywodzić. Nie wielkie zaiste pobór, najaśniejszy m. królu podaję za te wszystkie la ta , jakoś w. k. m. n a to państwo wj achać raczył, zwłaszcza za tak świetne a pamięci wiecznój godne p race, któreś w. k. j. namniej sobie nie odpocząwszy, na to królestwo przyjechaw
szy, podjąć raczył. Bo odprawiwszy skoro powinność swą królewską rycerstw u przychylnem u sobie na on czas, przeciwko rebelii inszych poddanych obrócicieś się raczył, które przymusiwszy do pokory, do n a
dętego tyrana za radą wszystkiego senatu i rycerstwa obróciłeś konia swego. Gdzieś w. k. m. jako praw y pan i król niezwyciężony, ustam wszetecznym jeg o , którem i nieprzystojnie przeciwko m ajestatowi w.
k. m. jako sroka rozpieszczona brzechotał, czyniąc się nad wszystkie m onarchy w zacności także i w możności przedniej szym , pokazać to raczył, że non in dwitiis, ale in fortitudine regis, regni salns sita est. P ręd - koś w. k. m. dum y jego ująć raczył, że nietylko aby o obronie swoich państw myślić m iał, ale sam jedno chcąc zachować zdrowie swoje, jako gołąb przed sokołem od gniazda do gniazda ulatował.
W iem yć wszyscy o niewczasiech w. k. m. wielkich n a tych tam expedycyach, któreś per trigenium nie jako pan dla poddanych, ale jako ojciec dla własnych synów podejm ować raczył, zimno, i do tego choć nie g łó d , ale nie królewskieś potraw y na swym stole miewał, nie królewskie gm achy do wczasu swojego. A dla tego przed wicią królów przodków w. k. j. m usim y przodek w tej mierze dawać, żeś je s t naprawiciel sławy królestw a teg o , i to przyznać musimy, że po onych mężnych Bolesław iech, żaden z królów polskich nad w. k. m.
prędzej hardszego i możniejszego nieprzyjaciela nie skrócił, i do tego nie przywiódł, że sam podług myśli w. k. m. na pacta wszystkie po
zwolić musiał.
A leć to nie nowina n. m. k., nietylko P ołock, Sokół, Turowlą, Jezieryszcza, W ielisz, co byli utracili przodkowie w. k. m., ale i w sa
mej Moskwi, W ielkiełuki, Zawołocie, Psków, który ju ż prawie z rąk w. k. m. w yproszon, i wiele inszych zamków pobrać, ludzi porazić, inflantską ziemię z rąk ty ran a okrutnego wydrzeć. Gdyż i w króle
stwie węgierskiem on niedobyty zamek Sakm ar, pod którym wielkie wojska tureckie z wielką arm atą legały, chcąc albo głodem , albo przez moc go dostać, dokazać tego nie mogły. Tam w. k. m. P a r Bóg
6 PRZEDMOWA.
wszechmogący takiego szczęścia użyczyć raczył, źeś go w. k. m. tylko w kilku set koni dostać raczył.
W iele inszych spraw pamięci godnych, którym bym m usiał tylko samym szeroki plac uczynić, ale to zlecam tak wymownemu i tak m ądrem u jako Cycero, a tak pilnem u w opisaniu spraw jak o grecki ile ro d o tu s, albo rzym ski Livius, a nasz polski Cromerus.
J a tylko, jako w ierny poddany w. k. j., z strony swej tego ścier- pieć nie m ogę, nasłuchawszy się od wiela braci swej rycerstw a w.
k. m., tak pilnych prac i chęci w. k. m., któreś czynić raczył w obro
nie i w rozszerzeniu królestwa teg o , abym za nie podziękować nie m iał, a przy tern w edług obyczaju starodaw nego, jakiego takiego pokłonu położyć, jako sługa i poddany panu i dobrodziejowi swe
m u; przy którym zaraz uniżenie poddaność swą w. k. j. podaję, prosząc ustawicznie P an a Boga o to, aby w. k. m. długo w dobrem zdrowiu i w pociechach podług m yśli, ku długiej sławie i ozdobie królestwa tego, fortunnego panowania użyczyć raczył.
I)an w Krakowie dnia szóstego miesiąca lipca w roku 1584.
w. k. j.
wierny poddany
B artosz P a p r o c k i
szlachcic polski.
BKUHT 11 IH 0 U DE OPERE AUTORIS.
JOANNIS WIERZEJSKI
MEDICINAE DOCTORIS.
Egregiam nobis operam Paprocius egit, D um satagit gestis consuluisse bonis.
Sauromatum proceres claro de sanguine creti, Quorum gęsta canit Vandala posteritas, Pro libertate et patria et pro arisąue focisgue
Stemmata bellantes emeruere sua.
M. SAMUELIS WOŁFII SILESII
POETAE LAUREATI.
Stemmata dum procerum Paprocius eruit, atgue Restituit ińtam post sua fa ta viris,
EPIGRAMATA.
Nonne tibi monstrat sortem qnae tollit in alta Obscurum, Hectoreos attenuatque dncesf Sedulus haec igitur quoties monumenta revolvis,
Gloria te pennis excitet alma suis.
E t pete virtutis dulcissima praem ia: nanigue Sola manet virtus, caetera morte cadunt.
A D L E C T O R E M
FRANCISCUS YIESITIUS POLONUS.
Sarmatis ora potens A ltrix generosa virorum Regina Arctoae sola decusque plagae, Martia progenies Slaoorum, animosa propago
Quam tenet, et fo rti protegit usque manu, Fundere non dubitans pro Christi nomine vitam,
ln scyticos hostes dum sacra bella gerit.
Quam tulit heroas fortes ab origine prima Temporibus belli, temporibusque togae.
Priscae oirtutis heroica signa rirorum.
Quae cernis, multo parta cruore, notant Haec vatis cura Herculeoque labore Paprocii
Patria lectoris docta camoena, dedit.
EPIGRAMATA. 9
AD FOSTERITATEM
EJUSDEM.
Errata priscorum satis quondamque sepulta Sarmaticae gentis perlege posteritas
Fortia fa c ta patrum, roluens, imitare legendo Nunguam degenerans aemula posteritas.
\
Biblioteka P olska. He. by rycerstwa polskiego, Bartosza Paprockiego.
DO CZYTELNIKA.
Podałem ci Czytelniku łaskawy krótko zebrane sprawy rycerstwa polskiego, jako się z której familii kto a znacznie zasługo wał r. p., eom zebrał z historyj a z term inat porządnych kościołów, z różnych przywilejów, z akt ziemskich, grodzkich, z m etryki albo ksiąg króle
wskich, i z innych różnych skryptów, eom rozdzielił na pięcioro ksiąg.
W pierwszych mieć będziesz o początku O r ł a h e r b u , k t ó r y k r ó l o m t y l k o a k r ó l e s t w u n a l e ż y . Tam począwszy od Lecha aż do Ludw ika króla polskiego i węgierskiego, wszystkich królów zasługi i rozrodzenia obaczysz.
W drugich ci ukazuję krótko d a w n o ś ć s t a n u s z l a c h e c k i e g o ; w tychże się zaraz dowiesz, jako dawno herbów albo znaków rycerskich używać poczęli w różnych królestwach na świecie po po topie skoro. W tychże księgach naprzódem ci położył herby własne polskie, które albo snąć jeszcze z Lechem tu zaniesione, albo też od onych pogańskich mężnych książąt rycerstwu nadawane były, i wszy
stkie insze przy nich, które są w Polsce nabyte.
W trzecich księgach położyłem ci w edług opisania Długaszowego h e r b y f a m i l i j d a w n y c h i z n a c z n i e z a s ł u ż o n y c h w k r ó l e s t w i e t e r n , które z różnych państw są tu przyniesione, wszakoż dawności ich przyjścia (oprócz kilku co przy herbiech obaczysz) nie opisał.
DO CZYTELNIKA. 11
Czwarte księgi m ają początek o P o g o n i h e r b i e w i e l k i e g o k s i ę s t w a l i t e w s k i e g o . Tam począwszy od W itenia wielkiego ksią- żęcia litewskiego, rozrodzenie książąt państw a onego obaczysz, z k tó rych Jagiełło syn Olgierdów b y ł obran na królestwo polskie, którego potomstwo aż do tego czasu w Polsce mamy. Tam że najdziesz od drugich braci Jagiełło wy ch potom stw a wiele, w edług porządku; po
tem o rycerstwie księstwa onego, które w uniją do herbów polskich przyjęte było, jako o tern w statuciecli i w kronikach łacińskich czy
tasz. W tychże księgach zaraz interregna dw oje, jedno po śmierci króla A u g u sta, drugie po ujechaniu króla H e n ry k a, i to , co się za króla Stefana działo, krótko wspomina.
P iąte księgi tylko o h e r b i e c h p o w i a t o w y c h , a p r z e c ł n i e j - s z y c h m i a s t w każdem województwie i w ziemiach do nich i do królestwa przynależących. Pożyczyli P an B óg zdrowia dłużej, i bę- dzieszli co więcej a lepiej w iedział, niźlim się ja dowiedzieć mógł, naucz, a jać chcę chętliwie potem służyć, teraz przyjmij za dobre.
Vale.
O ORLE
KLEJNOCIE, KTÓRY TYLKO SAMYM KRÓLOM POLSKIM NALEŻY.
MA BYĆ BIAŁY W POLU CZERWONEM, W KORONIE ZŁOTEJ.
KSIĘGI PIERWSZE.
Nie schodziłoć nic orle zdawna na zacności, Nie schodziłoć na sile, ani na śmiałości:
Schodziłoć na przywódzey, nie miałeś czułego, Przecoś już był naruszył nieco gniazda swego.
Zna cię dziś nieprzyjaciel przez pola szerokie, Drugiemu tylko Dunaj a morze głębokie Przespieczności dodawa, bo kiedy te zęby
Ostre wspomni w twych piersiach, barzo wściąga gęby.
O początku klejnotu tego tak to twierdzą, żeby jeszcze Lech napierwszy monar
cha, zakładając miasto Gniezno między wielkiemi jeziory przy lesiecb, od wielkości orlich gniazd dawszy nazwisko miastu Hni e z d o , rycerskim ludziom w swojem wojsku rozkazał O r ł a na chorągwiach malować, i sam go, C i o ł k a porzuciwszy, za herb używać począb na co się Anonimos z innymi nie zgadza, powiedając, że nie od gniazd, ale upodobawszy sobie miejsce', rzekł: Tu się hnieżdzić budziemy, — i od onegoż czasu H n i e z d e m ho- s p o d a r s k i e m po sławieńsku miasto i zamek nazwano, o czem potem w historyi szerzej
mieć będziesz. —
Używali herbu tego ci monarchowie, jeden po drugim tym porządkiem. Naprzód:
Lech napierwszy monarcha, jako o tern świadczy Miechowita w księgach 1, Kro
mer w księgach 2, przyszedł w te kraje 550. Wziąwszy granice od początku Wisły, także rzeki Odry, na zachód i na północy to państwo rozszerzał; zostawił syna Wizi- miera, wszakoż jako długo panował, pewnego nic niemasz o tern.
Wismirus syn Lechów, był pan waleczny, który nie mając dosyć na tern państwie, które mu był ojciec szerokie zostawił, z Duńczyki walczył, poraziwszy króla ich Sywarda i zabiwszy shołdował; a gdy syn jego Jarmeryk uciekłszy z więzienia przeciwił mu się, a dani postąpionej płacić nie chciał, on prędko nagotowawszy się j achał znowu do Danii,
14 O ORLE KLEJNOCIE
skróciwszy pychy jego nazad się szczęśliwie wrócił; dalej niema nic o potomstwie Le
chowem, tylko Wapowski pisze, że półtora sta lat panowało, a od wiela przyległych są
siad dań brali.
Interregnum pierwsze. Dwanaście wojewodów po zeszciu potomstwa Lecho- wego panowało, wszakoż niemasz nic pewnego jako długo.
Gracus w Gnieźnie na sejmie zgodnie od wszystkich obrany, którego niektóre historye opowiedają jednego być z tych dwunaści wojewód, pisze Wapowski iż panował w roku 700 po narodzeniu na świat Zbawiciela naszego. Ten, jako o nim historye świad
czą, nie z chęcią, ale za przymuszeniem wszystkich przyjął na się tę pracę i urząd wielki, a jako fortunnie panował, toć na potem historya szerzej opowie: jako Francuzy rozgro
mił, jako do Karyntyi z wojskiem jeździł, jako w pokoju doma zasiadłszy, niesnaski do
mowe uśmierzał, jako Kraków miasto założył, smoka okrutnego otruć albo zabić kazał.
Gdzie po śmierci pochowany według obyczaju pogańskiego, o tern czytaj Kromera księgi 2, u Miechowity księgi 1; zostawił dwu synów i córkę.
Lech syn Graków starszy po śmierci ojcowskiej na państwo obrany, od brata Graka młodszego zabit, któremu też nie dał Pan Bóg tej pociechy, aby doszedł tej sto
lice, o którą się zdradliwie starał; wygnan był od rycerstwa, a niektórzy piszą, żeby się potem sam zabić miał z rozpaczy, gdy był w tym osławion szkaradnym uczynku.
W anda córka Grakowa, która po braci dziedziczką została, panowała za zezwo
leniem wszystkich, a to w ten sposób, że była urody nadobnej, k ’temu panna dowcipna, spodziewali się, że za onemi przymioty mieli dostać do niej pana godnego, coby ich bv7 nie minęło, ale się to samą Wandą rozeszło, która nie chcąc pana mieć nad sobą, sama królestwem rządzić umyśliła, a chcąc w tern znać sobie, według wiary swej po
gańskiej, Bogi życzliwe, czystość im ślubiła. Wzgardziwszy Rytygierem książęciem nie
mieckim, i pokazawszy mu gotowość swą na odpór, gdy jej przez moc dostać chciał, bogom ofiary uczyniwszy, obawiając się aby jej kto tego potem przez moc nie wydarł, w Wisłę wskoczyła, i tak żywot skończyła. Której ciała dostawszy rycerstwo, podług zwyczaju pochowali nad rzeką Dłubnią, tylko mila od Krakowa, nad której grobem Ano- nimos opowieda na słupie epitaphium w te słowa pisane:
Vanda vero sic dis imolata, ct ex aquis a diis immcnsa, versus Mogilam in monte est tuinulata, cujus epitaphium sic ponitur:
Hic jacet in tumba rosa mundi, non rosa munda, Non redolet sed olet, giiae redolere solebat.
Gracci regis nata, bene V A N D A fit rocitata, Ut nam hamus piscem trahit ab eguore captum, V AN D A sic formosa omnes traxit speciosa lllius in amorem, et in fauoris rigorem.
Haec per decorem almam vicit fw orem ,
Nam eogue spreverat hominum connubia cuncta, Celibem haec obtulit dis mersa Jłumine vitam, Quam ad mox aripuit deorum non floridus ortus.
KRÓLESTWA POLSKIEGO. 15 Interregnum wtóre. Po tak nikczemnem zeszciu potomstwa Grakowego, zja- ckawszy się rycerstwo na miejsce jedno, o tem radzili, jakoby pana obrali, a nie mogąc się zgodzić na jednego, według rozdzielenia pierwszego województw, każdemu z osobna sprawcę naznaczyli, wszakoż z nich jako i z pierwszych niedługą pociechę mieli, także jako i oni rzpltą szarpali, a sami się bogacili, o czem ci potem szerzej historya powie.
Przem ysłowi szczęście takie ku dostaniu korony ztąd przypadło, kiedy wojsko wielkie nieprzyjacielskie poraził, ut fabulatur od niektórych aby Alexandra wielkiego, o czem Kromera czytaj księgi wtóre; nie zostawił potomstwa żadnego; jako długo pano wał i tego nie dokładają w historyach; był rzemiosła złotniczego.
Interregnum trzecie. Leszek wtóry po śmierci Przemysłowej obran od wszyst
kich, jakim sposobem, czytać będziesz o tem w historyi. Ale iż ten był dla zdrady końmi roztargan, na jego miejsce inszy obran, acz był narodu prostego, ale sprawy jego ozdo
bnie zalecają historye. Pamiętał na stan swój, z którego na królestwo wstąpił, sprawie
dliwości postrzegał poganinem będąc, miał potrzebę z Karła wielkiego synem, którego był ojciec posłał przeciwko Polakom i przeciwko Czechom i Sasom z wielkiem wojskiem etc.
A to się działo circa annum 804, o czem u Kromera księgi 2, Miechowita w księgach 1. etc.
Zostawił syna jednego.
Leszek trzeci syn Leszków panował po ojcu, zgodnie od wszystkich dla do
brych spraw ojcowskich obrany, w których go także był nie wydał; był panem walecznym, żadnej krzywdy i namniejszej nie cierpiał, trzymał w cale wszystkie państwa, i te które były oderwane przyłączył do Polski, miał synów dwadzieścia i jednego, między które naprzód to królestwo szerokie rozdzielił, tylko jednemu Popielowi starszemu sarnę Polskę do obrony zlecił. Jako wiele państw za onem rozdzieleniem ich odeszło, toć na potem historya powie, albo czytaj Kromera księgi 2.
Popiel syn starszy Leszków, od ojca naznaczony, od braci i panów, także i ry
cerstwa zgodnie przyjęty. Tego Anonimos wspomina od córki cesarskiej Julii być spło
dzonego, po której mu był dał Cesarz w posagu bawarską ziemię, o czem potem w hi
storyi mieć będziesz, wszakoż w sprawach nie był ojcu podobnym; był pan nikczemny, bojażliwy, stolicę swą przeniósł z Krakowa do Gniezna, i tam się jeszcze mu przespie- cznie nie zdało, potem do Kruszwice bliżej braci. Zostawił syna tegoż imienia, o czem Kromera księgi 2.
Popiel wtóry syn Popielów, w młodym wieku od wszystkich obran, tak od stry
jów jako i od panów i rycerstwa polskiego, a przydali opiekuny młodości jego; ale ró
wnie jako i ojciec był nikczemny, a przeto od wszystkich na wzgardę był nazwan Cho- s z t e k albo C h o s z y s k o . Według inszych opisania historyków, był wielki nierządnik, w czem thcąc go panowie uskromić, namówili go, aby się ożenił, co potem było z gor
szeni rzpltej, Miał za sobą książęcia jednego niemieckiego córkę, bialągłowę złą, łakomą;
do czego potem z nią przyszedł, toć na potem historya ukaże, bo go były myszy zjadły, z nią, i dwiema synami, o czem czytaj Kromera księgi 2.
Interregnum czwarte. Gdy nie stało potomstwa narodu książęcego, zjechali się panowie i rycerstwo do Kruszwice, chcąc innego pana między sobą obrać. A gdy na onym zjeździe nic sprawić przez niezgodę nie mogli, sam Bóg ukazał u człowieka ubo
16 O ORLE KLEJNOCIE
giego prostego narodu onej wielkiej zgrai obfitą spiżarnię i piwnicę, na beczce miodu, a na jatce mięsnej, po jednym wieprzu tylko; o tern czytaj u Kromera księgi 2, Miecho
wity pierwsze. Tego potem za onym dostatkiem gdy za pana obrali, jako był z onego prostaka pan rządny, roztropny, jako mu żaden nie urągał, ani urągać śmiał, widząc na wszem dobrą sprawę jego, i słysząc o takich cudach jakie się działy na elekcyi, rozu
mieli go prawie od bogów ukazanego, wszyscy się go bali i miłowali, tylko one ksią
żęta stryjowie Popielowi i bracia, obraziwszy się tern, że Polacy kromia woli ich pana sobie obrali, od spółeczności się polskiej odłączyli, jako masz o tern u wszystkich histo
ryków. Tenże P iast znowu przeniósł stolicę z Kruszwice do Gniezna, na której szczę
śliwie panował. To się działo circa annum 861.
Semowit syn Piastów po śmierci ojcowskiej na monarchią polską obran; ten był wszelakich cnót które dobremu monarsze przynależą pełen; był waleczny, od morawskiego królestwa, gdy od inszych rozerwane było, jako od Niemców, Węgrów i Czechów, nie
mało do granic swych przyłączył, Prusom odjął to wszystko, co byli w przeszłe wojny pobrali od Polski, pomorskim, kaszubskim i sławieńskim książętom onym, którzy byli od Polski odstali, wojnę przypowiedział, a wtem mając tylko wieku lat trzydzieści i dwie umarł; zostawił syna Leszka.
Leszek czartw y syn Semowitów był od wszystkich dla dobrych spraw ojca jego zgodnie na monarchią polską obran, a dla młodych lat jego przydano mu opiekuny.
Wszakoż opiekunowie tak się nim opiekali, że ani rzpltej, ani jemu pożytecznymi byli;
umarł roku 913 po narodzeniu Zbawiciela naszego; zostawił syna Zemomysła.
Zemomysł po śmierci ojca swego od wszystkich panów i rycerstwa zgodnie na monarchią obran, który także nie był panem walecznym, był dobrotliwy, ludzki, a pokój bardzo miłujący, a tylko był ztąd sławnym, że mu się był syn urodził ślepy, czem go barzo miasto pociechy zasmucił. A gdy się zjechali na mianowiny dziecięciu goście od niego proszeni, przejrzał, którego matka obaczywszy, z wielką radością przywiodła przed ojca i przed goście one, ztąd wesela wielkiego wszystkim przybyło. Mianowali go byli Mieszko, jako to Anominos powicda, dla tego, że był niewidomy. Tak sobie rozwa
żali: jeśliby był niewidomym, po ojcowej śmierci miało być zamięszanie w elekcyi, i dla tegoż tak rzekłszy: i tu będzie potem m i e s z k a , to jest mieszanina. Po onej szczęśliwej nowinie, którą oczyma swemi widzieli, dali dziecięciu imie Mieczysław, jakoby tak rzekli, że sobie miał mieczem sławy przymnożyć; ale Kromer pisze, żeby od matki a od sług tylko mial być łagodniej z pieszczoty nazwan Mi e s z k o . Umarł Zemomysł roku 964, w Gnieźnie obyczajem pogańskim pochowan.
Po śmierci Zemomysłowej zjechali się panowie i rycerstwo do Gniezna, Mieczy
sława syna jego zgodnie na monarchią polską obrali, który żyjąc według zwyczaju pogańskiego, miał żon siedm. Potem od niektórych panów i rycerstwa, którzy w cudzych ziemiach bywali, jako u Czechów, Morawców, wierze się ehrześciańskiej przypatrzyli, był namówion, aby też wiarę chrześciańską przyjął; na których perswazyą cbętliwie do tego przystał, spodziewając się według winczowania i pewnej obietnice ich, lepszego nad przodki swe szczęścia na państwie od nawyźszego Boga, etc. Naprzód to sobie umyśliwszy uczy
nić, żony opuścił, a potem się według obyczaju chrześciańskiego starał o jednę u Bole-
sława pierwszego czeskiego króla, imieniem Dąbrówkę. Piszą niektórzy, a zgoła wszyscy polscy historycy, że posłał posły, i przywieźli mu ją z kondyeyami takiemi, aby się ochrzcił; ale Baszko a katalog arcybiskupów gnieźnieńskich tak o tem świadczy, że skoro mu Bolesław pozwolił dać córkę, sam tam jachał, i tamże był ochrzczon, o czem temi słowy pisze pomieniony historyk. Anno 965. Dobrochna ducis Boleslai, soror sancti Ven- ceslai, desponsata Mesconi filio Zemomisli, qui Mesca cecns natus fu it, et Pragae bapti- satus (diuino miraculo annos septem habens lumen recepit) et cum Polonis, qui cum eo er ant; clamabant P o l e n , imde vocati P o l a n i ex perfusione sacri baptismi, qui primo vocabantur Lechowie, dum essent pagani, a primo illorum duce Lech etc. O czem także historya czeska świadczy.
Ten tedy monarcha, przyj ąwszy chrzest święty, rozmnażał z wielką pilnością wiarę chrześciańską w państwie swojem, do czego mu Dąbrówka żona jego wiernie pomagała.
A tu się wypełniła praktyka wieszczków ojca jego na onych mianowinach; gdy icb py
tał około przejrzenia jego, powiedali, że za jego panowania Polska oświecona być miała.
To się działo w roku, według opisania historyków, 965.
Za tegoż naprzód kościoły i biskupstwa w Polsce fundowane były, jako gnieźnień
skie arcybiskupstwo, i krakowskie, poznańskie, wrocławskie, które przedtem smogorze- wskiem zwano, kruszwickie, co teraz włoclawskiem zową, płockie, chełmskie, lubuszeń- skie i kamieńskie, i wszystek porządek, który aż do tego czasu przy tych kościelech i biskupstwach widzimy, acz potem wiele ludzie nabożni, hrabiowie i rycerstwo nadali i przyczynili, w inszych się krainach porządkom przypatrzywszy, tak aż nad insze kró
lestwa nie było porządniejszych i sposobniejszych ludzi do służby miłego Boga, jako w Polsce, wszakoż wieku mego porównane było z innemi, w których mieszanina była w wierze.
Tenże historyk opowieda rok urodzenia syna jego Bolesława 967, któremu dał imie P o l e s ł a w . Tegoż gdy mu podrósł, za żywota swego ożenił z J u d y t ą , Giejzy węgier
skiego króla córką od pierwszej żony, któremu też był dał siostrę swą Adlejdę, i taż go namówiła na wiarę chrześciańską, którą ze wszystkimi ludźmi państwa swego przyjął.
Był Mieczysław na państwie lat 35, umarł roku 999, o czem Kromer w księgach trzecich.
Bolesław syn Mieczysławów, napierwszy tego imienia, także i król polski, który po śmierci ojcowskiej od wszystkich zgodnie był za pana obran. O tym tak pisze Kromer, że napierwej nomen Polonorum regia dignitate et clarissimis rebus gestis vehe- menter illustravit, militarem disciplinam auxit, regni fines longe lategue propagavit, reli- gionem stabilwit et angustiorem reddidit, denigue feros et agrestes homines ad civiliorem alignanto mtae cultum redigit. O czem ci potem historya szerzej powie, albo czytaj u tegoż księgi trzecie.
Ten był czeską ziemię pod swą moc podbił, z której mu Udalryk książę dań da
wał, o czem Kromer w księgach 3, list 54. Wielką część ziemie morawskiej trzymał pod swą mocą, przez własne stąranie i męstwo swoje; dań z niej brał niemałą, o czem u Kromera czytaj tamże.
KRÓLESTWA POLSKIEGO. 17
Biblioteka Polska. Herby rycerstwa polskiego, Bartosza Paprockiego. a
18 O ORLE KLEJNOCIE
W r. 1008, z ruskim książęciem J a r o s ł a w e m wojnę po kilka razów fortunną miał, wiele Rusaków poraził, Kijów miasto sławne i bogate dał był żołnierzom swoim na łup, słupy żelazne miasto granic w Nieprze zostawił. Cromer. lib. 3.
Z Sasy, z Prusy wojny miewał szczęśliwe, o czem bistorye świadczą jednostajnie, jako Kromer temi słowy: Conficło autem bello russico, rex Boleslaus, n& sui diuturno otio
torpescerent, ut ea quae Poloniae adempta erant recuperaret, Saxonibus bellum intulit.
Po tej wojnie, szczęśliwie ją odprawiwszy, przeciwko Prusakom się ruszył, mszcząc się śmierci Wojciecha ś. biskupa, które zhołdował, a pod swą moc przyłączył, zamki przedniejsze pobrał i obwarował mocniej, a gdy już sami łaski od niego prosili, dań da
wać postąpili, i przyjąć wiarę chrześciańską, posłał ludzie uczone do nich, aby ich wiary nauczali. Odjeżdżając z ziemie, w rzece Osie słup żelazny postawić kazał, mila tylko od Rogoźna miasteczka; potem tylko dwie lecie odpoczywając, około wiary, aby się pilnie rozmnażała, staranie czynił.
Wtem znowu Jarosław przymierza naruszył, o czem Bolesław mając prędką sprawę od swoich starostów, z wojskiem się prędko ruszył, a gdy się zeszły u rzeki Bohu woj
ska w dzień niedzielny, Bolesław umyślił był tego dnia miecza na nieprzyjaciela nie podnosić. Wszakoż jako mówią: magnam in belli fortuna vim liabet, bo za małemi przy
czynami ono się postanowienie umysłu jego rozerwało. Między woźnicami a masztalerzmi, gdy konie napawali, zaczęła się wojna, do czego z obu stron na pomoc każdy swemu się porwali. Wojsko polskie prędko przyszedłszy do sprawy, przez rzekę się przeprawiło, gwałtowna bitwa z obu stron się zaczęła, wszakoż Rusacy prędko ustąpić musieli. Polacy w pogoni wiele ich pobili, tak, aż się użaliwszy Bolesław, gdy obaczył pokorę ich, za
kazał rycerstwu aby im pokój dali, a na odwrót trąbić kazał. Łacno Rusacy pokój u niego uprosili, i barzo im małą dań ustawił, one więźnie co w przeszłą wojnę pojmał, wypuścić kazał, a to się działo roku 1018.
Po tej potrzebie ruskiej wiele spraw pobożnych jego w historyi czytać będziesz^
albo patrz w Kromera w księgach 3. Sławieńskie książęta już był podbił pod swą moc, jako o tem Kromer świadczy tamże. Był to pan sprawiedliwy, bogobojny, miłosierny, hojny, biskupy i kapłany miał w wielkiej uczciwości; gdy do rady biskup przyszedł, wstał a nie siadł, aż pierwej biskup siadł; czterdzieści stołów zawsze pogotowiu było na
krytych, i na wszystkich potrawy stawiano, kto przyszedł siadał a jadł. W drodze kiedy chłopa potkał prostego narodu, zaraz go spytał, jeśli nie miał jakiej potrzeby do niego, a jeśli miał od kogo krzywdę on człowiek, zawoławszy do siebie onego który go skrzyw
dził, sfukał i nagrodzić kazał. U sądu, kiedy który prostak nie umiał krzywdy swojej albo sprawy bronić, zaraz mu prokuratora pokazał, i sam z skarbu swego zapłacić mu kazał. Zamków wiele pobudować dał. Wiele spraw jego pamięci godnych w historyi obaczysz, umarł w roku 1025. Z jego śmierci wszystko królestwo długo żałosne było, tak, że ani mężczyzna, ani białogłowa w barwie jasnej nie chodzili. W Poznaniu pocho- wan; panował po ojcu lat 25, miał wieku pięćdziesiąt i ośm. Pisze Anonimos wiersze, które o śmierci jego żałośnie długo śpiewane były, temi słowy, którem ci tylko propter autifjuitatem położył.
KRÓLESTWA POLSKIEGO. 19 Omnis aetas, omnis sexus, omnis ordo curite,
Boleslai regis funus condolentis cernite, Atque mortem tanti viri simul mecum plangite.
Heu! heu! Boleslae ubi tua gloria, TJbi virtus, ubi decus, ubi rerum copia ?
Sałis restat ad plorandum, ve tibi Polonia.
Sustentate me cadentem pre dolore comites, Adimite guaeso mihi condolere milites, Desolati respondite, heu nobis, hospites,
Quantus dolor, guąntus luctus erat pontijicibus.
Nullus rigor, nullus sensus, nulla mens in ducibus.
Heu! heu! capelanis, heu ergo omnibus.
Vos gui torgues portabatis insignum militiae, E t gui vestes mutabatis regales guotidie, Simul omnes resonate ve, ve! nobis hodie.
Vos matronae, guae coronas gestabatis aureas, E t guae restis habebatis totas aurifriseas,
His exutae restiatis lugubres et lineas.
Heu! heu! Boleslae, cur nos pater deseris,
Deus talem virum unguam mori cur permiseris.
Cur non prius nobis unam simul mortem dederis ?■
Tota terra desolatur tali rege vidua, Sicut suo possessore fa cta domus vacua,
Tua morte lugens, merens, mutans et ambigua.
Tanti viri jum us mecum omnis homo recole,
Dives, pauper, miles, clerus, insuper agricolae.
Latinorum et sectarwn guot guot estis incolae,
E t tu lector bonae mentis haec guicumgue legeris, Quaeso, motus pietate, lachrymas effunderis,
Multum eris inhumanus nisi mecum fleueris.
Tenże pisze o tym królu, kiedy to znał, że już niedługo żyć miał, tum omnibus suis principibus et amicis suis ad se undigue congregatis, eis multa mala fu tu ra , voce prophetica nuncianit in enigmate: Hen! heu! ja m guam per speculum video prolem et pro- sapiam meam exulem, fore de regno hoc et supplicem hostibus meis infestissimis, guos ego domueram, video regnum in multa rariague fru sta scindi, vidao guantum hic sanguinis fundetur, tam interno guam externo lioste, idgue justo Dei judicio permittendum, cultum- gue ejus dwinum negligentes in raria schismata scindentur, luxum et mollitiem amabunt, hujusgue solius regni angor et solicitudo spiritum meum consumit, nisi me altior spes ref- ficeret- Video enim propitiationem dwinam post longa tempora prolem meam non dereli- cturam; ecce rur exibit de lumbis meis, gui pristinam gloriam regno suo restituet, dispersa congregabit, superbiam liostilem humiliabit, et guicumgue calcitraturus est contra regnum hoc, capulo gladii mei conteretur.
Wiele rzeczy nad insze historyki o nim pisze ten pomieniony skryptor, co, iż na ten czas się krótkości folguje, ominąć muszę, w historyi szerzej to potem okażę.
M ieczysław syn Bolesławów od wszystkich jednostajnie był na królestwo przyjęt po śmierci ojcowskiej, w Gnieźnie koronowan, wespółek z żoną swą R y s c h ą , przez Hi-
po li ta arcybiskupa gnieźnieńskiego. Tryumfy przez kilka dni wielkie były, jałmużny rozdawano ludziom ubogim, insze miłosierne uczynki czyniono, które rozumieli nawiętsze ku czci i chwale miłego Boga, a to było na dzień świąteczny. Wszakoż jednak daleko się był odstrzelił od spraw ojcowskich; naprzód się z wojskiem ruszył przeciwko Rusa
kom, którzy dowiedziawszy się o śmierci ojca jego, przymierze zrzucili; wszakoż je za pierwszem przyjściem rozgromił.
Potem przeciwko Czechom się wyprawił, dla tego że mn dani, którą ojcu jego da
wali, dać nie chcieli, którą na ten czas po ojcu trzymał. Tam Mieczysław król z woj
skiem jachawszy, mieczem, ogniem pustoszył, zamku ani miasta żadnego nie dobywał, tylko przedmieścia opalał, wiele ludzi i bydła nabrawszy, do Polski się obrócił, a przy- jachawszy, zaraz wojsko rozpuścił.
Też przeciwko Pomorzanom wojsko niemałe wywiódł, mając z sobą w towarzystwie A n d r z e j a B e l ę i L e w e n t ę W ęgry, Ładyslawa łysego syny, a króla Stefana bracią stryjeczną, którzy byli zjechali do Polski, gdy Piotr siestrzeniec Stefanów po śmierci wujowej na królestwo wjachał. Pogromił Pomorzany, i znowu pod moc swą, tak jako za ojca podbił, a te którzy byli przyczyną rebelii potracić k azał; książę w potrzebie onej zabito. Tam wielkie a znaczne męstwo swe Bela Węgrzyn okazał, któremu Mieczysław córkę swą dawszy, w posagu pomorską ziemię dał. Potem stał się niedbałym Mieczysław;
tych państw które mu odpadły więcej nie dostawał, okrom żony inszych patrzał, żonie wszystko do rządzenia albo do szafunku zlecił, tak iż prawie sama, a nie on królestwem rządziła, dla czego potem] oboje przyszli do w sz y s tk ic h w wielką nienawiść. Żył lat dzie
więć na państwie po ojcu, miał wieku 44; niektórzy o nim piszą, że mu się była głowa skaziła; umarł roku 1034, w Poznaniu pochowan.
Kazimierz syn Mieczysławów od wszystkich zgodnie po śmierci ojcowskiej w Gnieźnie na królestwo obran, wszakoż dla młodości jego odłożona była koronacya, a przy R y x i e matce jego zostawiona wszystka zwierzchność do lat jego, której żle niewia
sta ona łakoma używała, aż potem z Polski, skarbów nabrawszy, i z synem zjechała.
Wtenczas wielkie nieszczęścia na to królestwo przypadały, niepokoje wnętrzne wielkie, także od postronnych nieprzyjaciół, jako od Rusi, od Czechów najazdy były, o czem po
tem w historyi szerzej będzie.
Po onych wielkich szkodach obaczywszy się panowie i rycerstwo, złożywszy sobie sejm, o panu myśleli, a nie mogąc się na inszego zgodzić, złożyli dań wielką, obrawszy posły, szukać Kazimierza kazali; którego gdy posłowie naleźli, z klasztora wyprosili już profesowanego; czytaj Kromera księgi czwarte list 73. Skoro przyjachał on zakonnik, jaki z niego obrońca był r. p. toć na potem historya powie. Miał za sobą Do b r o g n i e wę , książęcia ruskiego Jarosława córkę, a mając od cesarza Henryka przymierze, z Prusaki i z Jaćwingami a z Mazowszany wojnę szczęśliwie po trzykroć stoczył; dwakroć Mą- s l a u s a poraziwszy, do Pras się gotował, wszakoż temu prędko zabiegli, dań mu postą
pili, Maslausa który do nich uciekł obiesili, mówiąc: Wysokoś się piął, wysokoż mie
szkaj; — tego niektóre skrypta powiadają familii T u r z y m a. Miał ten Kazimierz z Do- brogniewą synów czterech: Bo l e s ł a wa , W ł a d y s ł a w a , M i e s z k a i Ot t o n a , córkę je- dnę S w a n t o c h n ę . Otto i Mieszko umarli za żywota ojcowskiego.
20 O ORLE KLEJNOCIE
KRÓLESTWA POLSKIEGO. 21 Żył na królestwie Kazimierz lat ośmnaście; potem po onych fortunnych zwycię
stwach, których mu pan Bóg użyczył na nieprzyjaciele jego, dziękując panu Bogu za nie, fundował klasztor na Tyńcu tej reguły, w której sam był zakonnikiem, do którego wiele wsi nadał, o czem potem będziesz miał w historyi. Umarł roku 1058 z żałością wszystkich ludzi, pochowan w Poznaniu. Tenże był przeniósł Smogorzewskie biskupstwo do Wrocławia, inszych wiele dobrych spraw jego.
Po śmierci Kazimierza króla zjechawszy się panowie i rycerstwo, Bolesława syna jego starszego na królestwo obrali, do którego, zaraz na początku panowania jego, trzej zbiegowie znaczni przyjechali we trzech lat. Naprzód Iz a s ł a w książę kijowskie, brat jego wujeczny, Be l a książę węgierskie brat Andrzeja króla, i J a r o m i r , Predyslawa czeskiego króla albo książęcia syn, którym Bolesław przeciwko nieprzyjacielom ich dawał pomoc, 0 czem ci potem historya powie.
Naprzód W ł a d y s ł a w czeskie książę, gniewając się że przyjął zbiega onego Bolesław, wrnjsko zebrawszy do Polski wtargnął; wszakoż niedaleko zaszedł, bo skoro się dowie
dział, iż Bolesław z ludem przeciwko niemu szedł, nie śmiejąc z Polaki zwieść bitwy, bo był ich siły i męstwa dobrze świadom, ale co naprędzej uchodzić z wojskiem umy
ślił. Wszakoż Bolesław uciekającego nie gonił, ale z ziemie jego, wjachawszy, wsi, miasta spustoszywszy, wielkie plony wygnał, a na drugi rok z większą się mocą nań gotował.
Wszakże temu zabieżał W r a t y s ł a w , prędko się o przymierze postarał, a zaraz i o siostrę do stanu małżeńskiego, imieniem Swantochnę.
W tym też czasie Prusacy lekce sobie poważając młodość Bolesławowę, wiedząc i to, że do Czech ciągnął, prędko się nagotowawszy, do pomorskiej ziemie wtargnęli, Gró
dek zamek mocno opatrzywszy, do którego łupy albo zdobycz znosili, a z niego potem na przyległe państwa najeżdżali a pustoszyli, nie mając przeciwko sobie przez on czas broni dobytej. Do których Bolesław z wojskiem się obrócił, ale gdy mu bitwy dać nie chcieli, bacząc też iż zamkowi onemu na on czas nic uczynić nie mógł, pokazał się im t a k , że z wojskiem odciągnął, wtem się tajemnie zasadził na miejscach chytrych. Pru
sowie mniemając i będąc radzi, że z wojskiem odszedł Bolesław, wyszli wnet z swoich jaskiń, a co prędzej szli do Polski. Bolesław od szpiegów mając sprawę o nich, z woj
skiem swem z onych cieniów wyszedł z ochotą, a przeprawiwszy się przez rzekę Ossę, na nieopatrzne uderzył, wszystkie na głowę poraził.
Toż mu przeszkodziło, że zaraz po czeskiej wojnie skoro, Bele do Węgier nie pro
wadził; wszakoż niedługo mieszkając, za pilną prośbą ciotki swej, żony ksiażęcia Bele;
rozdzieliwszy wojsko na trzy części, do Węgier ciągnął. Gdy na granice wszedł, wiele się do niego Węgrów przyłączyło, którzy trzymali stronę Bele, owa że z nich czwarte woj
sko się zebrało. Andrzej król prędko się także z wojskiem do niego wyprawił, wiele z sobą Węgrów, Niemców i Czechów mając, przeprawiwszy się przez rzekę Tybiskę, wojska swe sprawił. Polacy chętliwie czekali go w sprawie, z wielkim grzmotem bitwę stoczyli, przez kilka godzin trwała, na żadną stronę szczęścia nie ukazując; naostatek Węgrowie bacząc sobie silne Polaki, ustępować poczęli, a niektórzy co z Andrzejem kró
lem byli, widząc gwałt od Polaków na wojsko swe, zaraz się do Bele obrócili. Czechowie 1 Niemcy bacząc że ich opuścili Węgrowie, zaraz uciekać poczęli, których wiele w po-.
22 O ORLE KLEJNOCIE
goni pobito i barzo wiele pojmanych było. Wratysław książę czeskie i książęta nie
mieckie, król Andrzej od samych Węgrów pojman u Moszony, wszakoż z wielkich nie- wczasów, w lesie boconieńskim będąc ranny, umarł.
Bela od Bolesława Da Białogród, na stolicę królewską zaprowadzon, a potem z woj
ski sam nazad odjechał, od Bele króla z rycerstwem hojnie udarowany, także i od Wę
grów. Pojął potem żonę W i s e s ł a w ę , córkę jedyną książęcia ruskiego, na którą większa część księstwa przypadła. Potem zasię I z a s ł a w a książę ruskie, wygnańca, na państwo prowadził, aż na Kijów; ztąd wygnał W i s e s ł a w a , a sam tam z wojskiem przez lato i przez zimę został, rozdawszy leże ludziom, tylko przedniejsze przy sobie zostawił.
Na wiosnę potem obrócił się do Przemyśla, jeśliż jak ą krzywdą od kogo wywabiony, jeśliż dla tego, że to była własna ojczyzna jego żony, niemasz nic pewnego; wszyst
kich miasteczek w onym kraju łacno dostał, tylko miasto Przemyśl, w którem bardzo wiele ludzi się zawarło, przeciwić się chcieli, do których się on przez rzekę San prze
prawiwszy, obrócił; tam ludzie oni nie ufając mocy jego, ani obronie swojej, do zamku uciekli, którego dostawszy król Bolesław barzo okwitego, na łup dał rycerstwu, zamek w koło obegnał, i tego przez wymorzenie głodem dostał, wszakoż nie zaraz, bo ten na
ród tak był niechętny Polakom, że i to bacząc, iż się obronić nie mogli, jednak z wiel
kiej nadętości głodem obumierając, upornie się poddać nie chcieli, aż już prawie wielka niewola do tego ich przygnała, że na ostatku lata poddać się musieli, tylko to sobie obwarowawszy, aby zdrowo każdy z nich, z tern co zanieść może, wyniść mógł. Tamże król przez zimę, dokończywszy umysłu swego, mieszkał.
Potem w roku 1069 syny Bele króla węgierskiego, wygnance, na państwo ojczyste wprowadził, i tak pogodził z Salomonem synem Andrzej owym, którego Henryk cesarz z wojski swemi do Węgier był wprowadził po śmierci Bele, iż synowie Bele przy dwu częściach królestwa zostawili Salomona, a sami na trzeciej zostali, na tytulech książęcych.
Skoro przyjachał z Węgier, znowu zastał Izasława zrzuconego z kijowskiego księ
stwa, na które go był wprowadził, a tak prosto obrócił się z wojskiem na Wołyń Naprzód się u Łucka położył; mało nie całą sześć miesięcy poddać mu się nie chciało miasto ono, potem się dali na łaskę królewską, snadnie pokój u niego otrzymali. Na drugi rok obrócił się pod Kijów, którego z wojskiem barzo wielkiem W s z e w o l d zaszedł, które był zebrał z państw swoich, także i z brackich części. Potkały się wojska porzą
dnie sprawione z obu stron, trwała małą chwilę bitwa, wszakoż się Ruś pomięszała, potem tyłu podali. Wszewoldus nie mogąc swych nawrócić do sprawy, sam też za nimi uciekał. Wiele nieprzyjaciół tak w onej bitwie walnej jako i w pogoni Polacy porazili.
Mało co odpocząwszy, Bolesław do Kijowa się obrócił; Kijowianie nie mogąc dla nie- opatrzenia długo wytrwać obegnania, łaski u niego prosili, a miasto poddali; tam wjeż
dżając Bolesław w bronę miejską, dobywszy miecza, onego umysłu rycerstwa swego jako byli rzekli na gardle Kijowiany karać zakazał, a wielkie upominki, które mu Kijowianie dobrowolnie sami przynieśli, między nie rozdał. Wiele spraw potem zacnych jego czytać będziesz w historyi; jako biskupa potem Stanisława ś. z domu albo familii Prus, i dla czego zabił, toć na potem szerzej się opowie. A gdy się upamiętał w tak nieprzystojnym uczynku stanowi swemu, żałując tego serdecznie, k ’temu bacząc rycerstwo przeciwko
KRÓLESTWA POLSKIEGO. 23 sobie zjątrzone, wziąwszy z sobą syna, zjachał do Węgier, z Węgier szedł piechotą do Włoch, przyszedł do klasztoru Osia, dostał tam służby w klasztorze, został konfratrem zakonnikom, tam będąc służył, robił, piece palił, w kuchni posługował, a we dnie i w nocy kiedy się ułacnił, u drzwi kościelnych Panu Bogu się modlił. Bacząc tę do niego zakonnicy pilność w posługach, k’temu i nabożeństwo wielkie, mieli o nim dobre mnie
manie. Był tam czas niemały, a gdy już terminus vitae przychodził, wyznał przed spo
wiednikiem co zacz był, i co uczynił. Konfessor to usłyszawszy, szedł do opata, który gdy do niego przyszedł, wyznał też toż przed nim, a dowodząc mu tego, że tak jest, kazał sobie tłumok swój przynieść; ten otworzywszy, ukazał niemało klejnotów koszto
wnych i pierścień secret który na palcu nosił, zaczem umarł. Rozmyślali się zakonnicy gdzie go pochować; conclusum od wszystkich, iż za cmentarzem, nie na święconej ziemi, i tak uczynili. A mając tak wielkie klejnoty jego, starał się opat z zakonniki u papieża, aby był absolutus, a iżby dopuścił ciało przenieść na święconą ziemię, co wszystko snadnie otrzymali, gdy pokazali że nmarł na pokucie. Także nie ruszając go z onego sklepu, gdzie go byli pochowali, przyczynili cmentarza, a nad ciałem jego kaplicę okrągłą zmurowali, która aż po ten czas stoi, właśnie nad grobem ółtarz wielki, i kazali wyryć na tym ka
mieniu konia, ten text na nim napisawszy: H icjacet Boleslaus rex Poloniae, occisor San- cti Stanislai episcopi cracoviensis. Kamień na siedmi stóp męskich, na który patrzały oczy M a r c i n a B i a ł o b r z e s k i e g o , biskupa kamienieckiego, opata mogilskiego, z domu albo familii A b d a n k ; gdy tam był w tym klasztorze, to co się napisało widział i od o- pata ostatek ex traditione patrurn w uszy swe słyszał.
Ten król acz był barzo gniewliwy, wszakoż też był i miłosierny, a k ’temu barzo hojny. Wspomina Długosz liberalitatem jego circa annum 1068. Gdy mu dań przyniesiono wielką z różnych ziem, ksiądz jeden ubogi stał wzdychając a dziwując się onym skar
bom; co gdy króla doszło, patrząc nań że był nie barzo przyodziany, rzekł m u : Nie wzdychaj tak barzo, nabierz oto sobie co możesz zanieść pieniędzy, a poratuj chudoby swej. Ksiądz to usłyszawszy, obwarowawszy sobie suknią dobrze około siebie, przystą
piwszy do onej gromady pieniężnej srebra, złota, począł bez pamięci garnąć na suknią, a nabrawszy co niemiara, czego mu król dozwolił, chciał iść do domu, wszakoż iż był przeładował barzo, niż doszedł zdechł z przerwania srogiego. Co gdy króla doszło, kazał ciało onego księdza i pieniądze w Wisłę wrzucić, powiedając, że niegodne do używania ludzkiego, bo człowieka zabiły. Ksiądz też on albo ciało jego ("powiedział), niegodne schowania w ziemi, dla łakomstwa niezmiernego. Wieleć potem historya o tym królu po
wie, tu się krótkości folguje.
W ładysław brat Bolesława po zjechaniu Bolesławowem od wszystkich wzięt na miejsce jego, wszakoż się nie pisał królem, dla tego, że też nie był koronowany, k’temu że Polska od papieża dla tak szkaradnego uczynku Bolesławowego zaklęta była, o czem potem w historyi mieć będziesz, a drudzy też piszą, że dla tego, bojąc się brata aby nie przyjachał, nie śmiał sobie przywłaszczać zwierzchności żadnej. O tym Władysławie u Kromera czytaj księgi piąte, którego wystawia być panem dobrym, mądrym, cnotliwym, tylko że był spokojny, ale do nabożeństwa barzo skłonny; zaraz na początku panowania swego wielkie niezgody między pany i rycerstwem uspokoił. Po rozgrzeszenie albo pod
24 O ORLE KLEJNOCIE
niesienie klątwy słał L a m p e r t a z domu A b d a n k do papieża, kędy sobie zaraz konfir- macyą na biskupstwo krakowskie ten pomieniony poseł wyprawił. Miał za sobą Judytę, Wratysława czeskiego książęcia córkę, od Adlejdy węgierskiego króla córki; ta gdy przez długi czas potomstwa nie miała, za poradą Lamperta biskupa krakowskiego, z wolą męża swego, posłała posły do narbonieńskiej prowincyi do klasztora świętego Egidziego, gdzie ciało jego leżało, z niemałemi upominki, prosząc, żeby ją Pan Bóg za modlitwami tych tam zakonników, a za zasługą świętego Egidziego pocieszyć raczył, także i koronę pol
sk ą, aby mieć mogła potomka męskiej płci. A gdy odprawieni byli posłowie, z dobrą nadzieją od opata przyjechali do Polski, zastali panią płodem obciążoną; urodziła potem syna, któremu dali imię B o l e s ł a w; sama miesiąca czwartego potem umarła, o czem Kro
mera księgi 5, list 94. Ta królowa wszystek sprzęt swój albo ozdobę i skarby za żywota ubogim rozdała, Pabijanice uprosiła kapitule krakowskiej, Łagów biskupowi włocławskie
mu, Książnice klasztorowi tynieckiemu na wieczność.
Po śmierci tej królowej, pojął drugą żonę Władysław na poradę Ładysława króla węgierskiego, Z o fią Henryka czwartego tego imienia siostrę, a żonę Salomona króla węgierskiego, z którą miał trzy córki.
Ten jednak acz nie był walecznym, wszakoż dla jego spraw dobrych i żywota po
bożnego Pan Bóg mu szczęścić raczył, Prusy i Pomorzany, którzy mu się byli sprzeci
wili, poraził, za sprawą Sieciecha wojewody krakowskiego z domu T o p ó r , który był i hetmanem koronnym. Miał potrzebę z nimi w dzień Wniebowzięcia naświętszej dziewice Maryi, w który acz sobie umyślił był nie dobywać miecza na nieprzyjaciela, mając w u- czciwości święto ono, wszakoż za potrzebą gwałtowną to uczynić musiał, jednak mu Pan Bóg takiego szczęścia użyczyć raczył, że sromotnie nieprzyjacioły rozgromiwszy, poraził;
toż im i wtóry raz uczynił, o czem potem w historyi czytać będziesz.
Na drugi rok 1094 po tych potrzebach z Prusy i z Pomorzany, wyprawił z wojskiem do Czech Sieciecha wojewodę krakowskiego, któremu gdy wiele rozkazowa!, natenczas przy nim był syn Bolesław, któremu już dziewięć lat było, słuchał wszystkiego z pilno
ścią, a jako młode lwiątko, które choć młodziucline a nie dosuże paznogietki ma, jednak mu już serce naprzyrodzoną siłę potuchy dodawa, także ono szlachetne dziecię, acz mo
cy albo siły nie miało, jednak w onym młodym wieku serce jego chęci mu dodawało na sprawy rycerskie, a na sławę go nieśmiertelną poduszczało. Nie mogąc długo chęci w so
bie zatrzymać onej, przypadłszy do ojca za kolana go obłapił, a potem mu się u szyje uwiesił, i prosić począł łagodnie, aby go z Sieciechem na wojnę posłał. Co król, acz z bojażnią, jako o młodego, k ’temu jako jedyną źrzenicę oczną, wszakoż naprzód Panu Bogu a potem go Sieciechowi zlecił. Gdy przyszedł do obozu Bolesław, wszystkiemu się z pilnością przypatrował, między ludźmi rycerskimi chodząc, niewczasy w jedzeniu, w nie- dospaniu podejmował, z Sieciechem hetmanem straży nocne objeżdżał, tak iż ona mło
dość jego okazowała w nim wielką przyszłą godność.
A tak Sieciech spustoszywszy morawską ziemię, i poraziwszy kilka zagonów nie
przyjacielskich, gdy mu na odpór zajeżdżali, fortunnie z Bolesławem do domu się wró
cił z wielką korzyścią. Wielka radość Władysławowi, gdy syna obaczył zdrowego, i tak szczęśliwe zwrócenie wojska swego, z posługą podług myśli swej. Niedługo spoczywał
