PROF. DR ZDZISŁAW RAJEWSKI (Warszawa) Konferencja ma charakter specjalny, nie tylko
ze względu na mieiscowosc, w której się odbywa, ale również ze względu na problem, którym się zajmuje. Dyskusję należy zacząć ,,ad urbem con- ditam". Wstęp dc historii miasta przygotowali
w swoich referatach mgr. Gąssowski i Cieśla.
Przy badaniach tego rodzaju cbiektow co Plcck, o charakterze wieloośrodkowym zrozumiała jest ostrożna metoda badan terenowych.
Ze względu na specyfikę cbiektow miejskich, która wyraża się w komplikacjach w uwarstwie-
niu tych ośrodków przy dokonywanej przebudo- wie i rozbudowie miasta niewątpliwie słusznym będzie znalezienie jak najlepszych metod i środ-
ków dla ujawnienia hierachicznie najważniej- szych problemów osadniczych. Należy odpowie- dzieć na pytanie: gdzie leży najstarszy Płock i jak go szukać. Jak wynika z wypowiedzi prof. dr. Kar- wasińskiej najstarszy Płock może znajdować się nie w tym miejscu gdzie go się obecnie poszukuje.
Odpowiedzi na to pytanie należy szukać u histo- ryków, a nie u archeolcgow, gdyz ci ostatni nie natrafili jeszcze na najdawniejszą część Płocka.
Płock można podzielić na następujące partie osadnicze: Płock wczesnomiejski z elementami wczesno feudalnymi, ośrodek osadnictwa książę- cego z jego wszelkimi elementami i ośrodek osad- nictwa biskupiego.
Czy Płock powstał na starym czy na nowym korzeniu osadniczym? Dotychczasowe badania każą szukać Płocka najstarszego nie tu gdzie znajduje sie obecnie. Potwierdzają one niewątpli- wie sugestie archeologów i historyków, że Płocka
nie można szukać nad sama Wisła, ale dalej cd rzeki, prawdopodobnie na terenach niżowych.
Dlaczego kładziemy taki nacisk na metodę ba- dan archeologicznych- Przeobrażenia najbardziej aktywnych osrodkow w zakresie ich życia gospo- darczego, politycznego, w okresie wczesnośred- niowiecznym i w czasach późniejszych spowodo- wały wielką przebudowę w zakresie warstw osad- niczych, co powoduje, że sondaże archeologiczne muszą uchwycić warstwę najbardziej wartościo- wą, warstwę najwcześniejszego osadnictwa. Po- czątkowe badania archeologiczne nie zaczęły pię na wielką skalę. Sondaże te mają na celu usta- lenie nie tylko charakteru osadnictwa i pozosta- wionych przez nie warstw kulturowych, ale też problematyki historycznej, która w wyniku badań archeologicznych może zdeterminować, że takie a nie inne stanowisko archeologiczne na obszarze Płocka potrzebne będzie dla wyświetlenia historii powstania tego miasta. Miasto mogło powstać prawdopodobnie w XI w., ale jego konsekwencje miejskie wyrastały z wcześniejszego ośrodka wiejskiego. Ten typ osadnictwa wiejskiego mógł rozwiązać się nie tylko na terenie miasta, ale w jego okolicy. Dlatego badania archeologiczne będą w latach najbliższych polegały na odnale- zieniu kolejno tych elementów osadniczych, które dały chronologiczne narastanie tego ośrodka i jego rozwoj. Ośrodek ten winien sięgać IX w. co w porównaniu z innymi odkryciami na terenie Mazowsza nie byłoby zresztą rewelacyjne.
Badania w Płocku mają być zalążkiem tych badań, których kierownictwu badan nad począt- kiem państwa polskiego w latach 1949 1951 nie udało się zrealizować. Badania te nie dotarły do Płocka. Prace wykopaliskowe na Mazowszu zo- stały rozpoczęte jeszcze przed wojną. Prcf. Ra- jewski wymienia tutaj badania grodu Skępe pro- wadzone w 1939 r. pod kierunkiem Jacka Delekty z ramienia Muzeum w Toruniu, a następnie prace prof. Gelinka. Po wojnie na terenie Płocka nikt poza prof. Gelinkiem pracami archeologicznymi nie zajmował się. Kierownictwo badań nad po- czątkiem państwa polskiego skoncentrowało swo- ją uwagę na terenach podwarszawskich Mazow- sza, badaniach w grodzie i podgrodziu w Brudnie oraz siedziby kasztelańskiej w Błoniu. Prace te w dalszej perspektywie miały cbjąć także i Płock, zamierzano bowiem realizować program przeba- dania ważniejszych ośrodków politycznych i spo- łecznych w Polsce jak Wolina, Szczecina, Wroc- ławia, Krakowa, Kruszwicy, Poznania, Gniezna i Gdańska. Kto ponosi dzisiaj winę za to, że w za- mierzeniach tych pomijano Płock trudno usta- lić. Prof. Rajewski stwierdza w imieniu grupy uczonych, którą reprezentuje, iż z największą ra- dością powitali oni inicjatywę Komisji Badań nad Powstaniem i Rozwojem Płccka.
Prace badawcze na terenie Płocka mają na celu nie tylko wydobycie na światło dzienne i opublikowanie rewelacji archeologicznych (cze-
21
go niewątpliwie oczekuje społeczeństwo Płocka), ale chodzi tu przede wszystkim o zakrojone na szeroką skalę badania kompleksowe, obejmujące szereg dyscyplin naukowych, jak badania języ- koznawcze, muzykologiczne, źródłoznawcze, ar- chitektoniczne i in.Obecność na Konferencji wy- bitnych uczonych reprezentujących szeroki wa- chlarz specjalności jak prof. Doroszewski, prof.
Gieysztor, prof. Herbst, prof. Hensel i inni jest nie- jako wykładnikiem zakresu badań. Badania te mają dać historyczną syntezę Płccka i okolicy, a w dalszej perspektywie całego Mazowsza.
Obejmują one nie tylko stolicę Mazowsza lecz muszą znaleźć odpowiednik w badaniach całego regionu, co spowoduje znaczne wzbogacenie bazy materiałowej.
Towarzystwo Naukowe Płockie ma tutaj za za- danie zainteresować i zgromadzić tych wszyst- kich. którym zagadnienie Płccka leży na sercu.
Dcniosłą rolę winno spsłn.ać Muzeum miejscowe, które należy otoczyć szczególną opiekę ze strony Towarzystwa Naukowego i Rady Narodowej. Na- leży ponowić starania o etat archeologa dla Mu- zeum miejscowego. Starania te dotychczas nie dały rezultatu, z wielką szkodą dla prac badaw- czych. Obecność na miejscu młodego acheolcga jest nieodzowna dla prowadzenia rozpoczętego dzieła. Przewidywany rozwój sił wytwórczych w Płocku i najbliższej okolicy spowoduje koniecz- ność wielu robót ziemnych, które mogą dać wiele ciekawego materiału archeologicznego, ale mu- szą być stale obserwowane i konserwowane w sposób fcchowy. Z ośrodka centralnego, z War- szawy, mimo, że leży ona stosunkowo blisko, ba- dań takich prowadzić nie można. Do tego po- trzebna jest stała obecność na miejscu archeolo- ga, który badałby wykopaliska nie tylko na te- renie Płocka ale i całego Mazowsza.
PROF DR JADWIGA KARWASIŃSKA (Warszawa) Wielocśrcdkowość miast średniowiecznych, o
której mówił prof. Herbst, jest zjawiskiem niewąt- pliwym, chociaż dotychczas niedostatecznie uw- zględnianym. Historycy i archeologowie spotykają się "z nią w wielu badanych ośrodkach. Najwięk- sze trudności w trakcie badań archeologicznych sprawia jednak odnalezienie tych pierwotnych ośrodków. Mimo informacji ze źródeł historycznych dokładne zidentyfikowanie położenia osad wczes- nośredniowiecznych wymaga nieraz kilku lat żmudnej pracy wykopaliskowej, inp. umiejscowie- nie Wolina i Szczecina trwało szereg lat).
Są ośrodki, w których występują pewne cha- rakterystyczne podobińestwa warunków topogra- ficznych. Cechy specyficzne ukształtowania tere- nu mogą decydować o cechach wspólnych danej grupy ośrodków osadniczych. Takie wspólne wa- runki występują dla grodów położonych w śred- nim biegu Wisły — od Krakowa do Torunia. Po- łożenie tych grodów nad Wisłą jest położeniem ochronnym, rzeka stanowiła ich naturalną obronę, z drugiej strony jednak ich egzystencja może być zagrożona na skutek przesuwania się koryta Wis-
ły. Dotychczasowe badania wykazują, że wszyst- kie ośrodki położone nad Wisłą nie były budo- wane nad samym brzegiem rzeki. Np. najdawniej- sza część zamku w Warszcrwie, krakowski Salwa- tor, klasztor w Czerwińsku są znacznie oddalone od brzegu (część klasztoru czerwińskiego najbliższa rzeki pochodzi z okresu późniejszego z XV w.).
Z tych samych względów wczesnośredniowieczny Płock prawdopodobnie nie leżał nad samą Wisłą.
Miejsce, na którym obecnie stoi katedra wyma- gałoby odpowiedniego zabezpieczenia przed pod- myciem stoku, czemu pierwotniej sza technika nie mogła podołać. Dlatego najstarszego Płocka na- leżałoby szukać dalej od rzeki. W podobnym po- łożeniu co Płock znajduje się Sandomierz, który dotychczas nie był pod tym względem badany, a którego zbadanie dałoby napewno wiele cieka- wego materiału. To samo możnaby powiedzieć o Zakroczymiu, czy Serccku nad Bugcnarwią.
Wyjątek stanowi Toruń, już w XIII w. budowany nad samym brzegiem rzeki, ale Toruń wznosili Krzyżacy i doświadczeni osadnicy, posiadający wysoko postawioną technikę.
*
Konferencja na chwilę została przerwana...
W atmosferę poważnych dociekań naukowych nad starym Płockiem wszedł niespodziewanie dziecięcy guiar młodego Płocka... Przez salę przeszła barwna delegacja dzieci, ubranych w kostiumy regionalne, z Zespołu Pieśni t Tań- ca Domu Harcerza w Płocku...
Delegacja złożyła uczestnikom Konferencji życzenia pomyślnych obrad i wręczyła prze- wodniczącemu Konferencji prof. dr. St. Herb-
stowi wiązankę kwiatów od płockiej mło- dzieży...
Prof. dr. Herbst serdecznie dziękuje harce- rzom i harcerkom a cała sola rozbrzmiewa okla- skami...
Była to chwila miła i i wzruszająca... Spotka- nie początków Płocka, odtwarzanych przez świat nauki, z najmłodszym pokoleniem Płoc- ka... Przeżycia — których rzadko doznają uczestnicy konferencji naukowych...
Wracamy znów do dyskusji. Prof. dr. Herbst udziela głosu następnemu dyskutantowi...
22
