TESTAMENTY MIESZCZAŃSKIE JAKO ŹRÓDŁA DO DZIEJÓW BADAŃ NAD RUCHEM PIELGRZYMKOWYM W ŚREDNIOWIECZNEJ POLSCE
*1. Przegląd stanu badań – 2. Ruch pielgrzymkowy mieszczan w świetle testamentów – 3. Podsumo- wanie.
1. Badania nad ruchem pielgrzymkowym cieszą się żywym zainteresowaniem bada- czy – historyków, geografów, socjologów, psychologów i ekonomistów
1. Do pio- nierskich prac polskich należą publikacje autorstwa Franciszka Bujaka, Fryderyka Papée, Jana Bystronia, Stanisława Korwina
2. Wśród opracowań omawiających prze- miany w ruchu pielgrzymkowym należy wymienić szkice Aleksandry Witkowskiej, Bożeny Wyrozumskiej, Jolanty Podolskiej, a także Jacka Wiesiołowskiego
3. Bada-
* Pragnę gorąco podziękować dr. hab. Krzysztofowi Stopce za cenne wskazówki odnośnie do konstruk- cji niniejszego tekstu.
1 Zob. szerzej L. Kaszowski, Methodology of Pilgrimaging, „Peregrinus Cracoviensis” 2000, z.10, s. 76–77; G. Chantraine, Geografia chrześcijańskiego pielgrzymowania, „Communio. Międzynarodowy Przegląd Teologiczny”, R. 17: 1997, nr 4, s. 57–67; zob. też A. Jackowski, Święta przestrzeń świata. Pod- stawy geografii religii, Kraków 2003, s. 115–127; idem, Turystyka i pielgrzymki religijne, „Problemy Tury- styki” 1987, nr 1 (35), s. 29; idem, Wybrane problemy turystyki pielgrzymkowej, „Zeszyty Naukowe Uni- wersytetu Jagiellońskiego. Prace Geograficzne”, 1987, z. 68, s. 71–72; S. Liszewski, Pilgrimages or Reli- gious Tourism?, „Peregrinus Cracoviensis”, 2000, z. 10, s. 49–50; M. Ostrowski, Pilgrimages or Religious Tourism, ibidem, s. 53, 57; A. Jackowski, Religious Tourism – Problems with Terminology, ibidem, s. 69–
–73; idem, Turystyka religijna w Polsce, [w:] Forum pielgrzymowania – konferencja, Częstochowa, 14 września 2001, red. G. Nienartowicz, Częstochowa 2001, s. 16–31; zob. Geografia i sacrum, red. B. Do- mański, S. Skiba, t. II, Kraków 2005.
2 F. Bujak, Najstarszy opis Ziemi Świętej polskiego pochodzenia, [w:] Studia geograficzno-historyczne, red. idem, Warszawa 1925, s. 138–148; F. Papée, Marszruta poselska z Krakowa do Rzymu około r. 1458, [w:] idem, Studya i szkice z czasów Kazimierza Jagiellończyka, Warszawa 1907, s. 279–281; J.S. Bystroń, Polacy w Ziemi Świętej, Syrii i Egipcie, Kraków 1930; S.A. Korwin, Stosunki Polski z Ziemią Świętą, War- szawa 1958.
3 A. Witkowska, Przemiany w ruchu pielgrzymkowym i praktyce odpustów w kościele zachodnim w XIV–XV wieku, „Znak”, R. 23: 1971, nr 205–206, s. 892–900; eadem, Z zagadnień „peregrinationis reli- giose” w średniowiecznej Europie, „Roczniki Humanistyczne”, t. 22: 1974, z. 2, s. 33–46; eadem, Peregri- natio ad loca sacra refleksja antropologiczno-socjologiczna, „Roczniki Humanistyczne”, t. 27: 1979, z. 2, s. 5–14; eadem, Peregrinatio religiosa w średniowiecznej Europie, [w:] Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy, red. H. Manikowska, H. Zaremska, Warszawa 1995, s. 9–16; B. Wyrozumska,
nia podjęte w latach 90. XX w. przyniosły wiele cennych publikacji dotyczących tego zjawiska
4.
W niniejszym szkicu chciałbym uzupełnić listę znanych dotychczas pielgrzymów ze stanu mieszczańskiego z terenu Polski południowej, którzy przed swą wyprawą spo- rządzili testamenty
5. Opublikowane w latach 90. XX w. księgi miejskie oraz ponowna kwerenda w już ogłoszonym drukiem materiale pozwoliły wyłonić osoby dalszych pielgrzymów. Materiał źródłowy został uszeregowany wedle miejsc pochodzenia testa- torów. Za podstawę źródłową posłużyły mi zapisy w drukowanych księgach miejskich Biecza, Krakowa, Kazimierza, Lublina, Lwowa i Przemyśla
6. Pominąłem natomiast te- stamenty, których autor zlecał nawiedzenie miejsc świętych w swej własnej intencji bądź zapisał swój majątek na wsparcie dla pielgrzymów
7.
Z dziejów polskich pielgrzymek w średniowieczu, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne”, 1989, z. 89, s. 79–88, uzupełniony przez Panią Profesor w szkicu Pielgrzymki w księgach miejskich Krakowa (maszynopis); niniejszym dziękuję Autorce za udostępnienie tekstu; J. Podolska, Piel- grzymi polscy w Ziemi Świętej 1350–1450, „Peregrinus Cracoviensis”, 1996, z. 4, s. 213–223; J. Wiesio- łowski, Pielgrzymowanie Polaków do Rzymu na przełomie XV i XVI w. (1478–1526). Komunikat, [w:] Pe- regrinationes, s. 160–164.
4 Pielgrzymki w kulturze średniowiecznej Europy. Materiały XIII Seminarium Mediewistycznego, red.
J. Wiesiołowski, Poznań 1993; Peregrinationes; Jerozolima w kulturze europejskiej, red. P. Paszkiewicz, T. Zadrożny, Warszawa 1997; Kult św. Jakuba Większego Apostoła w Europie środkowo-wschodniej, red. R. Knapiński, Lublin 2002; zob. też W. Mruk, Pielgrzymowanie do Ziemi Świętej w drugiej połowie XIV wieku, Kraków 2001 (tam dalsza literatura).
5 Do dziejów testamentów w średniowieczu zob. Pozdně středověké testamenty v českých městech.
Prameny, metodologie a formy využití. Sborník příspěvků z konference uspořádané 30. listopadu 2005 Ar- chivem hlavního města Prahy a Historickým ustavem Akademie věd České republiky, ed. K. Jíšová, E. Dole- žalová, Praha 2006; E. Wołkiewicz, Testament Anny Isenecher jako źródło do badań mikrohistorycznych.
Próba ustalenia kręgu towarzyskiego śląskiej mieszczanki z XIV wieku, „Zeszyty Historyczne. Prace Na- ukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie”, t. 6: 2000, s. 385–388; P. Oliński, Fundacje i le- gaty religijne kobiet świeckich w wielkich miastach pruskich, [w:] Kobieta i rodzina w średniowieczu i na progu czasów nowożytnych, red. Z.H. Nowak, A. Radzimiński, Toruń 1998, s. 143–160; U. Sowina, Naj- starsze sieradzkie testamenty mieszczańskie z początku XVI w. Analiza źródłoznawcza, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. 39: 1991, nr 1, s. 3–25; D. Quirini-Popławska, Pobożność późnośredniowiecznych Wenecjan w świetle testamentów notarialnych z Archivio di Stato w Wenecji, [w:] Geografia i sacrum. Pro- fesorowi Antoniemu Jackowskiemu w 70. rocznicę urodzin, red. B. Domański, S. Skiba, t. I, Kraków 2005, s. 436–446.
6 Materiały do historii miasta Biecza (1361–1632), oprac. F. Bujak, Kraków 1914 (wspomniany jedy- nie fakt spisania testamentu oraz jego skrótowa charakterystyka, zob. nr 68, s. 20, nr 88, s. 25, nr 107, s. 30, nr 124, s. 35–36, nr 125, s. 36; Najdawniejsza księga sądowa miasta Biecza, [w:] Archiwum Komisji Praw- niczej, t. 5, wyd. B. Ulanowski, Kraków 1897, s. 401–450; Najstarsze księgi i rachunki miasta Krakowa od r. 1300 do 1400, wyd. F. Piekosiński, J. Szujski, Kraków 1878; Księgi ławnicze krakowskie 1365–1376 i 1390–1397, wyd. S. Krzyżanowski, Kraków 1904; Księgi radzieckie kazimierskie 1369–1381 i 1385–
–1402, wyd. A. Chmiel, Kraków 1932; Księga ławnicza kazimierska 1407–1427, wyd. B. Wyrozumska, Kraków 1996; Cracovia artificum 1300–1500, wyd. J. Ptaśnik, Kraków 1917 i dalsze tomy; Najstarsza księga miejska 1382–1389, [w:] Pomniki dziejowe Lwowa z archiwum miasta, t. I, wyd. A. Czołowski, Lwów 1892; Księga ławnicza miejska 1441–1448, [w:] ibidem, t. IV, wyd. A. Czołowski, F. Jaworski, Lwów 1921; K. Badecki, Zaginione księgi średniowiecznego Lwowa, „Kwartalnik Historyczny”, R. 41:
1927, s. 519–579; Księga ławnicza 1402–1445, [w:] Pomniki dziejowe Przemyśla, t. I, wyd. J. Smolka, Z. Tymińska, Przemyśl 1936; Księga ławnicza 1445–1452, [w:] ibidem, t. II, wyd. J. Smolka, Z. Tymińska, Przemyśl 1936; w opublikowanych księgach miejskich lubelskich brak adnotacji o pielgrzymkach, podob- nie w księgach miasta Wąwolnicy. W księgach miejskich Szczecina w 1325 r. wdowa po Janie Longi, Mał- gorzata, przed udaniem się na pielgrzymkę, zapewne do Akwizgranu (w tekście widnieje Aquiz), rozdzieli- ła swój majątek, zastrzegając, że jeśli cała i zdrowa powróci z wyprawy, zapisy te tracą moc; Das älteste
2. Na pobożnych wędrowców czyhały liczne niebezpieczeństwa. Mogli zostać napadnię- ci, obrabowani z całego dobytku czy nawet stracić życie. Nagła choroba spowodowana przez osłabienie organizmu w czasie wyczerpującej podróży też mogła stanowić poważ- ne niebezpieczeństwo. Ryzyko pielgrzymowania było tak duże, że mieszczanie Lubeki zakładali się, czy jeden z towarzyszy wyprawy przeżyje pielgrzymkę do Ziemi Świętej.
W innych miastach hanzeatyckich taka forma hazardu była jednak zabroniona
8. W dro- dze umierali zwłaszcza ludzie starsi. Chociaż w większości wypadków niezwykle trudno ustalić wiek pielgrzymów, znane są przypadki, kiedy do Wiecznego Miasta udawały się bardzo zaawansowane w latach osoby
9. Gdy chodzi o kobiety, źródła niejednokrotnie po- dają, że były wdowami. Starsi wędrowcy z całą pewnością gorzej znosili trudy podróży.
Nic dziwnego, że starali się zabezpieczyć własny majątek przed podjęciem pielgrzymki do miejsc świętych. W tym właśnie celu spisywali testamenty
10.
Zwyczaj dokonywania podziału majątku przez pielgrzymujących mieszczan, na przestrzeni XIV i XV wieku, okazał się niemal powszechny wśród tych, którzy puszczali się na szczególnie nie- bezpieczne i dalekie peregrynacje (Jerozolima, Rzym)11.
Pielgrzymowania dotyczył wilkierz krakowski z 1342 r. zatwierdzony przez króla Kazimierza Wielkiego. Zezwalał osobie ciężko chorej lub wyruszającej na pielgrzymkę
Stettiner Stadtbuch (1305–1352), hrsg. M. Wehrmann, Stettin 1921, nr 1067, s. 106.
7 Procedura ta była popularna w Europie Zachodniej; zob. D. Webb, Pilgrims and Pilgrimage in the Medieval West, London–New York 2001, s. 133–147; G. Ryś, Pobożność ludowa na ziemiach polskich w średniowieczu. Próba typologii, Szczecin 1995, s. 73; H. Bettin, D. Volksdorf, Pielgrzymki w testamen- tach mieszczan stralsundzkich jako zwierciadło mieszczańskiej religijności, [w:] Kult św. Jakuba Większego Apostoła, s. 212, zob. przyp. 15; D. Kraak, Pielgrzymki i podróże z Zachodu na Wschód i ze Wschodu na Zachód. Ruch podróżniczy szlachty w późnym średniowieczu z perspektywy historii związków i oddziały- wań, [w:] Kult św. Jakuba Większego Apostoła, s. 137; zob. też Stadtbuch von Posen, hrsg. A. Warschauer, Bd. I, Posen 1892, nr 203, s. 253.
8 M.L. Favreau-Lilie, The German Empire and Palestine: German Pilgrimages to Jerusalem Between the 12th and 16th Century, „Medieval Studies”, vol. 21: 1995, s. 322.
9 S.A. Sroka, Udział Ślązaków w obchodach Roku Świętego 1500 w świetle źródeł rzymskich, [w:] Lux Romana w Europie Środkowej ze szczególnym uwzględnieniem Śląska, red. A. Barciak, Zabrze–Katowice 2001, s. 199–201.
10 Testamenty należą do najistotniejszych źródeł do dziejów ruchu pielgrzymkowego; W. Szymborski, Źródła do dziejów ruchu pielgrzymkowego – próba klasyfikacji, „Peregrinus Cracoviensis”, t. 17: 2006, s. 33–34; D. Webb, Pilgrims and Pilgrimage, s. 133–148; H. Bettin, D. Volksdorf, Pielgrzymki w testamen- tach mieszczan, s. 212, 219–220, 222, 224; H. Manikowska, Koszty pielgrzymki Piotra Rindfleischa, kupca wrocławskiego, do Ziemi Świętej, [w:] Civitas et villa. Miasto i wieś w średniowiecznej Europie Środkowej, red. C. Biśko, J. Klápště, L. Leciejewicz, S. Moździoch, Wrocław–Praga 2002, s. 258; eadem, Badania nad kultem św. Jakuba na ziemiach polskich – problemy i perspektywy, [w:] Kult św. Jakuba Większego Apos- toła, s. 12, 14; J. Podolska, Pielgrzymi polscy, s. 220–221; M.L. Favreau-Lilie, The German Empire, s. 334;
M. Rębkowski, „...ad sanctum Jacobum ultra montes...”. Przyczynek do badań nad pielgrzymkami miesz- czan kołobrzeskich w średniowieczu, [w:] Civitas et villa, s. 267; A. Grabowski, Starożytnicze wiadomości o Krakowie, Kraków 1852, s. 277–278.
11 J. Podolska, Pielgrzymi polscy, s. 220–221; N. Ohler, Życie pielgrzymów w średniowieczu. Między modlitwą a przygodą, Kraków 2000, s. 93–94. Praktyka sporządzania testamentów przed wyruszeniem na pielgrzymkę była bardzo rozpowszechniona w całej Europie. Testament zakonnika z Seu d’Urgell przed wyruszeniem na pielgrzymkę do Santiago de Compostela z 19 października 1057 r. był prezentowany na wystawie „Szlaki, z których zrodziła się Europa. Pielgrzymowanie do Santiago de Compostela i jego obraz w sztuce”, Muzeum Narodowe w Krakowie 21 grudnia–20 lutego 2005. W Bolonii przed udaniem się do Rzymu na uroczystości roku jubileuszowego w 1300 r. masowo sporządzano testamenty; zob. M. Nodl, Středověký testament jako abnormalita, [w:] Pozdně středověké testamenty, s. 81–82, 85.
na ustanowienie opiekunów dla nieletnich dzieci lub rozdysponowanie majątkiem
12. W księgach miejskich często spotyka się wzmianki o pielgrzymkach podejmowanych przez mieszczan w związku z testamentami spisanymi z tej okazji. Nieco inną formę mają zapisy związane z przygotowaniami podejmowanymi przed samą pielgrzymką (na przykład sprzedaż części majątku w celu zdobycia pieniędzy na pokrycie wydat- ków związanych z wyprawą)
13.
Podstawowym problemem przy ocenie pielgrzymek podejmowanych przez miesz- czan w średniowieczu jest rozproszenie wzmianek źródłowych w księgach miejskich, w większości niedrukowanych. Ponadto nie zawsze wszystkie peregrynacje zostały za- rejestrowane przez miejską kancelarię. Zdarzały się wypadki, że mimo wpisanego w księgach testamentu pielgrzymka z różnych powodów nie dochodziła do skutku
14.
Z ostatnio opublikowanych ksiąg miejskich wynika, iż największa liczba testatorów pochodziła z Kazimierza. Wszystkie te zapisy sporządzone zostały przed udaniem się na pielgrzymkę do Wiecznego Miasta. Mieszczanin kazimierski Piotr de Zatwar zapi- sał w 1408 r. 12 grzywien kościołowi Bożego Ciała na wypadek, gdyby zmarł w trak- cie pielgrzymki do Rzymu
15. Kolejne testamenty pochodzą z 1422 r., kiedy to przed udaniem się ad limina sanctorum decyzje w sprawach majątkowych podejmowali Teo- dor oraz Mikołaj Slywosch
16. Najliczniejsza grupa takich zapisów pochodzi z 1423 r.
i dotyczy następujących mieszczan kazimierskich: Swaszka, Mikołaja Oberfoita, Miko- łaja Hoffmana, Pawła Dobrke, Agnieszki Clos Voynerin i Jana Rotgissera
17. O kolejnej grupie pątników dowiadujemy się z zapisanych w księgach miejskich testamentów Jana Sindrama, Marcina Sokola oraz Andrzeja Gałki, kazimierzan, którzy w 1427 r.
udali się do Rzymu
18.
Stosunkowo liczną grupę pielgrzymów wspominają zapiski księgi bieckiej. W 1389 r.
do Rzymu wyruszył młynarz Jakub
19. Z tego samego roku pochodzą zapisy Gerlacha udającego się in via
20. Zapewne chodziło o wyprawę do Wiecznego Miasta, gdzie wy- bierał się być może razem ze wspomnianym wyżej młynarzem. Spośród mieszczek bieckich do stolicy Piotrowej udała się w 1398 r. Gertruda
21.
Szczególnie interesujące są klauzule zawarte w testamentach, pozbawiające je mocy prawnej w sytuacji, gdy dana osoba powróci cała i zdrowa. Wykreślenia takich zapisów w księgach świadczą o tym, że pielgrzymi bezpiecznie powrócili do miejsca za- mieszkania. Wspomniany młynarz biecki Jakub najprawdopodobniej szczęśliwie powró-
12 B. Wyrozumska, Kancelaria miasta Krakowa w średniowieczu, Kraków 1995, s. 89; eadem, Piel- grzymki w księgach miejskich, s. 5.
13 Zob. Księga ławnicza kazimierska 1407–1427, nr 2254, s. 269, nr 2255, s. 269–270, nr 2287, s. 275.
14 B. Wyrozumska, Pielgrzymki w księgach miejskich, s. 6–7.
15 Księga ławnicza kazimierska 1407–1427, nr 324, s. 31.
16 Ibidem, nr 2527, s. 319–320, nr 2562, s. 325–326.
17 Ibidem, nr 2570, s. 328–329, nr 2593, s. 333, nr 2622, s. 338–339, nr 2623, s. 339, nr 2624, s. 339, nr 2626, s. 340, nr 2670, s. 348.
18 Księga ławnicza kazimierska 1407–1427, nr 3169, s. 417–418, nr 3172, s. 418–419, nr 3185, s. 421.
19 Najdawniejsza księga sądowa miasta Biecza, nr 190, s. 416, nr 191, s. 416, nr 192, s. 416, nr 193, s. 416, nr 194, s. 416, nr 195, s. 416–417, nr 196, s. 417; F. Kiryk, Rozwój urbanizacji Małopolski XIII–XVI w.
Województwo krakowskie (powiaty południowe), Kraków 1985, s. 44.
20 Najdawniejsza księga sądowa miasta Biecza, nr 211, s. 418, nr 212, s. 418, nr 213, s. 418.
21 Ibidem, nr 5, s. 405; F. Kiryk, Rozwój urbanizacji Małopolski XIII–XVI w. Województwo krakowskie, s. 44.
cił do domu, gdyż jego testament został przekreślony, co znaczy, że utracił swą moc.
Z 1391 r. pochodzi testament Iakuscha, pisarza z Biecza, także zawierający wyżej wspo- mnianą klauzulę. Mieszczanin ten udawał się do Akwizgranu
22. Ponieważ znajdowały się tam liczne i cenione relikwie
23, można przypuszczać, że przyświecały mu cele dewocyj- ne. Podobny w treści dokument sporządził w 1396 r. ławnik biecki Jan Avis
24.
Znamy ponadto testament wdowy Hanuli, zapewne mieszczki przemyskiej, sporzą- dzony przed wyprawą ad limina sanctorum w 1449 r.
25Na marginesie została wpisana adnotacja: reuocavit sana veniens de via
26. Mieszczanin kazimierski Maciej Zeidelip, przed pielgrzymką do Wiecznego Miasta w 1423 r., zastrzegł w testamencie, że w razie bezpiecznego powrotu nadal będzie mógł rozporządzać swymi dobrami
27. Tak samo postąpił w tymże roku Maciej Scholtis, także udający się do Rzymu
28.
Liczba Rok Miejsce piel-
grzymki Miejsce po-
chodzenia Imię
i nazwisko Źródło
1 1321 Rzym Kraków Hejnman
z Turkowa
Najstarsze księgi i rachunki mia- sta Krakowa, nr 608, s. 60–
–61; B. Wyrozumska, Z dziejów polskich pielgrzymek, s. 81 2 1321 Rzym Kraków Friksko Najstarsze księgi i rachunki mia-
sta Krakowa, nr 608, s. 60–
–61; B. Wyrozumska, Z dziejów polskich pielgrzymek, s. 81
3 1321 Rzym Kraków Alussa, wdowa
po Ottonie
Najstarsze księgi i rachunki mia- sta Krakowa, nr 608, s. 60–
–61; B. Wyrozumska, Z dziejów polskich pielgrzymek, s. 81 4 1330 Ziemia Świę-
ta Kraków Mikołaj Rusin Najstarsze księgi i rachunki mia- sta Krakowa, nr 1036, s. 104; B.
Wyrozumska, Z dziejów pol- skich pielgrzymek, s. 84
5 1367 Rzym Kraków Małgorzata Księgi ławnicze krakowskie 1365–1376 i 1390–1397, nr 218, s. 26–27
6 1367 Rzym Kraków Katarzyna,
wdowa po Hanku Gliwicz
Księgi ławnicze krakowskie 1365–1376 i 1390–1397, nr 219, s. 27
22 Najdawniejsza księga sądowa miasta Biecza, nr 243, s. 420; por. F. Kiryk, Rozwój urbanizacji Mało- polski XIII–XVI w. Województwo krakowskie, s. 44.
23 Między innymi znajdowały się tam: „[...] sukienka Matki Boskiej, pieluszki Jezusa i przepaska z jego lędźwi, całun, w który zwinięte było ciało św. Jana Chrzciciela, gwóźdź z Krzyża św., oraz szczątki wielu świętych z Karolem Wielkim na czele”. B. Wyrozumska, Z dziejów polskich pielgrzymek, s. 86.
24 Najdawniejsza księga sądowa miasta Biecza, nr 472, s. 432–433.
25 Księga ławnicza 1445–1452, nr 589, s. 68.
26 Ibidem; zastanawiające, że wśród zapisów przemyskiej księgi ławniczej z lat 1402–1445 nie widnieje żaden taki wpis. Informacje o kolejnych pielgrzymach z Przemyśla znajdują się w księdze bractwa św. Du- cha w Rzymie; J. Wiesiołowski, Pielgrzymowanie Polaków do Rzymu, s. 163.
27 Księga ławnicza kazimierska 1407–1427, nr 2574, s. 329.
28 Ibidem, nr 2625, s. 339–340.
7 1369 Rzym Kraków Klara, wdowa po Janie Hob- schbecke
Księgi ławnicze krakowskie 1365–1376 i 1390–1397, nr 414, s. 50
8 1369 Rzym Kraków Staszko Czayca Księgi ławnicze krakowskie 1365–1376 i 1390–1397, nr 440, s. 52–53
9 1371 Rzym Kraków Peszco Flader Księgi ławnicze krakowskie 1365–1376 i 1390–1397, nr 646, s. 76
10 1371 Rzym Kraków Mikołaj Crirzo Księgi ławnicze krakowskie 1365–1376 i 1390–1397, nr 547, s. 64
11 1372 Rzym Kraków Mikołaj
Zalmeyer
Księgi ławnicze krakowskie 1365–1376 i 1390–1397, nr 653, s. 76
12 1373 Rzym Kraków Hensel
Schoenbil
Księgi ławnicze krakowskie 1365–1376 i 1390–1397, nr 798, s. 93
13 1373 Rzym Kraków Jan Czetirwan-
ge
Księgi ławnicze krakowskie 1365–1376 i 1390–1397, nr 812, s. 94
14 1374 Rzym Kraków Mikołaj
Czyrsus
Księgi ławnicze krakowskie 1365–1376 i 1390–1397, nr 917, s. 106
15 1386 Ziemia Świę-
ta Lwów Piotr Kukali Najstarsza księga miejska 1382––1389, nr 365, s. 59;
B. Wyrozumska, Z dziejów pol- skich pielgrzymek, s. 84
16 1389 Rzym Biecz Jakub młynarz Najdawniejsza księga sądowa miasta Biecza, nr 190, s. 416, nr 191, s. 416, nr 192, s. 416, nr 193, s. 416, nr 194, s. 416, nr 195, s. 416–417, nr 196, s. 417
17 1389 Rzym Biecz Gerlach Najdawniejsza księga sądowa
miasta Biecza, nr 211, s. 418, nr 212, s. 418, nr 213, s. 418 18 1391 Akwizgran Biecz Iakuscha Najdawniejsza księga sądowa
miasta Biecza, nr 243, s. 420 19 1393 Wilsnack Kazimierz Piotr Conina Księgi radzieckie kazimierskie
1369–1381 i 1385–1402, s. 293
20 1395 Wilsnack Kraków Mikołaj
Falkenberg
Księgi ławnicze krakowskie 1365–1376 i 1390–1397, nr 2131, s. 282
21 1396 Rzym Biecz Jan Avis Najdawniejsza księga sądowa
miasta Biecza, nr 472, s. 432–
–433
22 1398 Rzym Biecz Gertruda Najdawniejsza księga sądowa miasta Biecza, nr 5, s. 405
23 1400 Rzym Kraków Andrzej Mel-
czer
Najstarsze księgi i rachunki mia- sta Krakowa, cz. II, s. 217
24 1408 Rzym Kazimierz Piotr de
Zatwar
Księga ławnicza kazimierska 1407–1427, nr 324, s. 31 25 1422 Rzym Kazimierz Teodor Księga ławnicza kazimierska
1407–1427, nr 2527, s. 319–320
26 1422 Rzym Kazimierz Mikołaj Sly-
wosch
Księga ławnicza kazimierska 1407–1427, nr 2562, s. 325–326 27 1423 Rzym Kazimierz Swaszek Księga ławnicza kazimierska
1407–1427, nr 2570, s. 328–329
28 1423 Rzym Kazimierz Mikołaj Obe-
rfoit
Księga ławnicza kazimierska 1407–1427, nr 2593, s. 333 29 1423 Rzym Kazimierz Mikołaj Hoff-
man
Księga ławnicza kazimierska 1407–1427, nr 2622, s. 338–339 30 1423 Rzym Kazimierz Paweł Dobrke Księga ławnicza kazimierska
1407–1427, nr 2623, s. 339
31 1423 Rzym Kazimierz Agnieszka Clos
Voynerin
Księga ławnicza kazimierska 1407–1427, nr 2624, s. 339, nr 2626, s. 340
32 1423 Rzym Kazimierz Jan Rotgisser Księga ławnicza kazimierska 1407–1427, nr 2670, s. 348 33 1423 Rzym Kraków Jan Pert Cracovia artificum 1300–1500,
nr 234, s. 67–68; B. Wyrozum- ska, Z dziejów polskich pielgrzy- mek, s. 81
34 1425 Rzym Pilzno Agnieszka,
wdowa po Mi- kołaju
Akta grodzkie i ziemskie, t. VII, Lwów 1878, nr 34, s. 67–69;
B. Wyrozumska, Z dziejów pol- skich pielgrzymek, s. 81
35 1427 Rzym Kazimierz Jan Sindram Księga ławnicza kazimierska 1407–1427, nr 3169, s. 417–418
36 1427 Rzym Kazimierz Marcin
Sokol
Księga ławnicza kazimierska 1407–1427, nr 3172, s. 418–419 37 1427 Rzym Kazimierz Andrzej Gałka Księga ławnicza kazimierska
1407–1427, nr 3185, s. 421
38 1423 Rzym Kazimierz Maciej
Zeidelip
Księga ławnicza kazimierska 1407–1427, nr 2574, s. 329 39 1423 Rzym Kazimierz Maciej Scholtis Księga ławnicza kazimierska
1407–1427, nr 2625, s. 339–340 40 1449 Rzym Przemyśl Hanula, wdowa Księga ławnicza 1445–1452,
nr 589, s. 68
41 1490 Ziemia Świę- Kraków Paweł Szorcz B. Wyrozumska, Z dziejów pol-
ta skich pielgrzymek, s. 84–85; J.S.
Bystroń, Polacy w Ziemi Świętej, s. 9
42 1490 Ziemia Świę-
ta Kraków Stanisław
Morsztyn
B. Wyrozumska, Z dziejów pol- skich pielgrzymek, s. 84–85; J.S.
Bystroń, Polacy w Ziemi Świętej, s. 9
Tabela. Zestawienie testamentów sporządzonych przed udaniem się na pielgrzymkę wpisanych do drukowanych ksiąg miejskich (Biecz, Lwów, Kazimierz, Kraków).
W tabeli nie umieszczono spisanego w 1389 r. testamentu mieszczanina kazimier- skiego Piotra Benischa, który planował odbyć pielgrzymkę do Rzymu. Wydawca księ- gi zaznaczył, że zapiska ta została przekreślona, co oznacza, że utraciła moc
29. Naj- prawdopodobniej mieszczanin zaniechał swych planów, gdyż wkrótce załatwiał w są- dzie radzieckim inne sprawy
30. Powyższą listę 42 pątników można uzupełnić o kolejne trzy osoby, które przed udaniem się ad limina sanctorum sporządziły testament. Na za- piski te zwrócił uwagę Feliks Kiryk. Chodzi o mieszczanina czchowskiego Stanisława Cieślę, który wyruszył na pielgrzymkę w 1448 r.
31, oraz dwóch nowosądeczan, Jana Marszałka i Macieja Hilbranta, którzy trud ten podjęli w 1500 r.
32Z powyższego zestawienia wynika, że najczęstszym celem pobożnych peregryna- cji było Wieczne Miasto, a dopiero potem Ziemia Święta. Względnie niewielką licz- bę wypraw do ziemskiej ojczyzny Jezusa można tłumaczyć stosunkowo dużą odleg- łością pomiędzy Polską a Palestyną oraz wielkimi kosztami, jakie pociągały
wyprawy w tamte strony. Zastanawia przy tym wyjątkowo pokaźna liczba wspo- mnianych zapisów w księgach bieckich w stosunku do nikłej ich liczby w księgach przemyskich. Pewne zdziwienie wywołuje też brak informacji o pielgrzymkach do Santiago de Compostela
33. Można by przypuszczać, że udawali się tam przedstawi- ciele stanu rycerskiego, a nie mieszczańskiego. Czy jednak tego rodzaju wniosek jest uprawniony? Znane są przecież kontakty miast hanzeatyckich z portami Półwyspu Iberyjskiego
34. Wiemy też z nielicznych źródeł, że do tego sanktuarium udawali się
29 Księgi radzieckie kazimierskie 1369–1381 i 1385–1402, s. 232–233.
30 Ibidem, s. 234–235.
31 Archiwum Państwowe w Krakowie, Akta Depozytowe 514, k. 25v; F. Kiryk, Rozwój urbanizacji Małopolski XIII–XVI w. Województwo krakowskie, s. 116.
32 Archiwum Państwowe w Krakowie, Akta Depozytowe 49, MF J – 7061, k. 471, 483; F. Kiryk, Roz- wój urbanizacji Małopolski XIII–XVI w. Województwo krakowskie, s. 155.
33 Zob. wizerunki św. Jakuba jako pielgrzyma – R. Knapiński, Od Apostoła do Patrona pielgrzymów.
Ikonografia św. Jakuba w sztuce polskiej, [w:] Kult św. Jakuba Większego Apostoła, s. 259–267; Biblioteka Jagiellońska, rkps 16 Codex Balthasaris Behem, f. 249; rycinę tę zamieszcza także Z. Ameisenowa, Kodeks Baltazara Behema, Warszawa 1961, ilustracja nr 3; zob. wydanie faksymilowe Legendy o św. Jadwidze, oprac. edytorskie i tłum. niemieckie T. Ehlert, współpraca naukowa i posłowie W. Mrozowicz, tłum. pol- skie J. Łukosz, Wrocław 2000, s. 76, 114 (numeracja własna poszczególnych stron); T. Wąsowicz, Legenda śląska, Wrocław–Warszawa–Kraków 1967, s. 15, ryc. 33, 52.
34 Zob. szerzej M. Wilska, Pielgrzymim szlakiem z Mazowsza do Composteli. Komunikat, [w:] Peregri- nationes, s. 167–169; H. Samsonowicz, Kult św. Jakuba i szlaki Jakubowe w Polsce, [w:] Kult św. Jakuba Większego Apostoła, s. 126–129; D. Kraak, Pielgrzymki i podróże, s. 131–132, 134–136; I. Mieck, Polska a pielgrzymka do Santiago de Compostela na początku epoki nowożytnej, [w:] Kult św. Jakuba Większego Apostoła, s. 189; J. Wiesiołowski, Podróże Polaków do Composteli w XIV i XV wieku – stosunki dyploma-
mieszczanie. Potwierdza to szesnastowieczny fresk z wizerunkiem św. Jakuba z Com- posteli, znajdujący się w katedrze ormiańskiej we Lwowie
35.
3. Podsumowując dotychczasowe ustalenia, należy zauważyć, że testamenty miesz- czańskie były wyjątkowo krótkie i lakoniczne. Wzmianki o planowanych piel- grzymkach ukrywają się za sformułowaniami, że testator udaje się do Rzymu bądź innego miejsca świętego. O motywach pielgrzymowania nie dowiadujemy się nicze- go. Niektóre testamenty zostały spisane w latach jubileuszowych, możemy więc przypuszczać, że do odbycia pielgrzymki skłaniała ich autorów możliwość uzyska- nia w tym czasie odpustu zupełnego
36. Tak musiało być w wypadku mieszczan biec- kich, którzy wyruszyli do Rzymu w 1390 r., zapewne w celu uzyskania odpustów jubileuszowych
37. Kolejny rok święty przypadał w 1400 r.
38W tym czasie Wieczne Miasto nawiedził mieszczanin krakowski Andrzej Melczer. Liczna grupa mieszczan udała się do Rzymu w 1423 r., również z powodu roku świętego
39. Z tej okazji po- wstały testamenty mieszczan z Kazimierza i Poznania
40. Wśród ogromnej rzeszy pielgrzymów, którzy dotarli do Rzymu w jubileuszowym 1450 r.
41, znaleźli się mieszczanie krakowscy
42, poznańscy
43, warszawscy
44, pleban z Kórnika
45oraz wdo- wa z Przemyśla. Jubileusz przypadający na 1500 r.
46uczcili z kolei mieszczanie no- wosądeccy.
tyczne i szlachecki model wykształcenia, [w:] ibidem, s. 202–208.
35 Pomniki minionej chwały. Ormiański Lwów w opisie Krzysztofa Stopki i w fotografii Andrzeja Pła- chetki, Kraków 2002, s. 22–23, ilustracja na s. 23.
36 Do dziejów jubileuszy chrześcijańskich zob. H.D. Wojtyska, Miłościwe lata. Dzieje Wielkich Jubile- uszów Chrześcijańskich (z udziałem Polaków), Olsztyn 2000; idem, Lata święte w XV i XVI wieku, „Roczni- ki Teologiczno-Kanoniczne”, t. 23: 1976, z. 4, s. 11–24; J. Smołucha, S.A. Sroka, Historia lat świętych, Kraków 1999; D. O’Grady, Lata święte w Rzymie. Jubileusze Kościoła katolickiego 1300–2000, Warszawa 1999; J. Smołucha, Udział pielgrzymów z Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego w obcho- dach średniowiecznych jubileuszów chrześcijaństwa, „Nasza Przeszłość”, t. 93: 2000, s. 5–22.
37 O udziale pątników z terenów Polski zob. J. Smołucha, S.A. Sroka, Historia lat świętych, s. 27–30;
J. Smołucha, Udział pielgrzymów, s. 9–11; A. Sachetnik, Prośba świętej Jadwigi Królowej o pierwszy od- pust jubileuszowy w Polsce, [w:] Dzieło Jadwigi i Jagiełły w sześćsetlecie chrztu Litwy i jej związków z Polską, wybór i oprac. W. Biliński, Warszawa 1989, s. 253–265; por. H.D. Wojtyska, Lata święte, s. 11.
38 J. Smołucha, S.A. Sroka, Historia lat świętych, s. 31; J. Smołucha, Udział pielgrzymów, s. 12.
39 J. Smołucha, S.A. Sroka, Historia lat świętych, s. 33–34.
40 Stadtbuch von Posen, t. I, nr 381, s. 132; B. Wyrozumska, Z dziejów polskich pielgrzymek, s. 81.
41 H.D. Wojtyska, Lata święte, s. 12–16; J. Smołucha, S.A. Sroka, Historia lat świętych, s. 35–35;
J. Smołucha, Udział pielgrzymów, s. 12–14; H. Barycz, Polacy na studiach w Rzymie w epoce Odrodzenia (1440–1600), Kraków 1938, s. 40–41.
42 B. Wyrozumska, Z dziejów polskich pielgrzymek, s. 82.
43 Akta radzieckie poznańskie, wyd. K. Kaczmarczyk, t. I, Poznań 1925, nr 426, s. 154.
44 Księga ławnicza Miasta Nowej Warszawy, wyd. A. Wolff, t. I: (1416–1485), Wrocław 1960, nr 252, s. 49–50; rok później do Rzymu wyruszył Maciej Tłusto; Księgi ławnicze miasta Starej Warszawy z XV wieku, t. I: Księga nr 525 z lat 1427–1453, [w:] Pomniki prawa wydawane przez warszawskie Archiwum Główne, t. 3, Warszawa 1916, nr 1329, s. 203; a w 1458 r. Piotr Ruszynka; Księga ławnicza Miasta Nowej Warszawy, nr 473, s. 93.
45 Akta radzieckie poznańskie, t. I, nr 459, s. 167.
46 J. Smołucha, S.A. Sroka, Historia lat świętych, s. 51–56; J. Smołucha, Pielgrzymki Polaków do Rzy- mu w XVI wieku. Przyczynek do dziejów jubileuszy chrześcijaństwa, „Nasza Przeszłość”, t. 94: 2000, s. 221–224; S.A. Sroka, Udział Ślązaków, s. 197–205; idem, Udział Spytka z Jarosławia w Anno Santo 1500, „Rocznik Przemyski”, t. 32: 1996, z. 1, s. 105–108.
Dalszych informacji na temat pielgrzymek z Polski należałoby szukać w księdze bractwa św. Ducha przechowywanej w Biblioteca Lancisiana w Rzymie. Wpisywali się doń przybywający do Wiecznego Miasta przybysze, wśród których aż 30% stanowili mieszczanie
47. Kwerenda we wszystkich zachowanych księgach miejskich krakow- skich (przeszło 70 tomów
48) z całą pewnością przyniesie wiele innych przykładów te- stamentów spisanych przed udaniem się na pielgrzymkę. Być może znajdą się we wspomnianych wyżej materiałach również informacje o pielgrzymkach do Kolonii
49, wielkiego centrum ruchu pątniczego w Europie, mającego relikwie Trzech Króli czy 11 tysięcy dziewic.
Testamenty mieszczańskie spisywane przed pielgrzymkami to ważne źródła do dziejów kultury. Warto w tym miejscu przytoczyć opinię Ewy Wołkiewicz:
Lista zagadnień, jakie można badać w oparciu o legaty, jest wciąż poszerzana. Obok tradycyjnej roli w analizach stosunków gospodarczych i prawnych podkreśla się znaczenie w poznawaniu związków krewniaczych, życia rodzinnego, obyczajów, warunków życia, wyżywienia, chorób, wyposażenia gospodarstw domowych, ubrań, ozdób, broni, a ponadto całego obszaru problemów związanych ze sposobem pojmowania i recepcji rzeczywistości. Historycy zwracają uwagę na bo- gactwo informacji dotyczącej pobożności, fundacji, kultu świętych czy stosunku do śmierci50.
BÜRGERLICHE TESTAMENTE ALS QUELLE FÜR UNTERSUCHUNGEN DER PIL- GERFAHRTSBEWEGUNG IM MITTELALTERLICHEN POLEN
Z u s a m me nf a s su n g
47 J. Wiesiołowski, Pielgrzymowanie Polaków do Rzymu, s. 160–164.
48 Taką kwerendę przeprowadziła prof. Bożena Wyrozumska, przygotowując wypisy źródłowe dotyczą- ce Żydów i Ormian w średniowiecznym Krakowie; zob. Ormianie w średniowiecznym Krakowie. Wypisy źródłowe, wyd. B. Wyrozumska, Kraków 2003; Żydzi w średniowiecznym Krakowie. Wypisy źródłowe z ksiąg miejskich, oprac. B. Wyrozumska, Kraków 1995.
49 Na podstawie znalezisk znaczków pielgrzymich znane są takie wyprawy z terenów Pomorza czy Ślą- ska; zob. szerzej K. Wachowski, Kult św. Jadwigi trzebnickiej w średniowieczu w świetle nowszych źródeł,
„Archaeologia Historica Polona”, t. 7: 1998, s. 73; T. Dunin-Wąsowicz, Polskie drogi do Composteli (XII–
–XIV wiek), [w:] Kult św. Jakuba Większego Apostoła, s. 149, 155; M. Rębkowski, M. Rulewicz, Czy mieszkańcy Szczecina pielgrzymowali w średniowieczu do Kolonii?, [w:] Instantia est mater doctrinae.
Księga jubileuszowa prof. dr. hab. Władysława Filipowiaka, red. E. Wilgocki, M. Dworaczyk, K. Kowalski [et al.], Szczecin 2001, s. 373–389; zob. też J. Witkowski, Szlachetna a wielce żałosna opowieść o Panu Lancelocie z Jeziora. Dekoracja malarska wielkiej Sali wieży mieszkalnej w Siedlęcinie, Wrocław 2002, s. 35; w kwestii znaczków i atrybutów pątników zob. szerzej P. Michelli, A Gordian Knot: Notes on Char- tres pilgrim badges, „Peregrinations. Publication of the International Society for the Study of Pilgrimage Arts”, vol. I, issue 2, s. 2–4, artykuł znajduje się na stronie internetowej http://peregrinations.kenyon.edu;
zob. W. Szymborski, Źródła do dziejów, s. 35–36.
50 E. Wołkiewicz, Testament Anny Isenecher, s. 386; zob. też Cui contingit nasci, restat mori. Wybór testamentów staropolskich z województwa sandomierskiego, oprac. M. Lubczyński, J. Pielas, H. Suchojad, Warszawa 2005, s. 9; por. W. Olszewski, Testament jako źródło do dziejów badań życia miasta w średnio- wieczu, „Archaeologia Historica Polona”, t. 7: 1998, s. 81; J. Riabinin, Materiały do monografii Lublina.
Lublin w księgach wójtowsko-ławniczych XVII–XVIII w., Lublin 1928, s. 14–15; zob. też O. Fejtová, K. Jíšová, Měšt’anské testamenty jako badatelské téma. Projekt zpracovaní pražský testamentu od 15. do 17. století na základe počítačové databáze, [w:] Pozdně středověké testamenty, s. 15, 22–23.
Das Ziel dieses Artikels war eine Analyse von Testamenten, die vor dem Beginn einer Pilgerfahrt ver- fasst wurden. Die Untersuchung betraf die gedruckten Stadtbücher von Biecz, Krakau, Kazimierz, Lublin, Lemberg und Przemysl. Aus den im Druck erschienenen Vermächtnissen geht hervor, dass das Hauptziel der frommen Pilgerschaften der Bürger die Ewige Stadt war, an zweiter Stelle folgte das Heilige Land. Ein gemeinsames Merkmal von allen analysierten Vermächtnissen war ihre beson- dere Wortkargheit, es fehlte an Gründen für die Pilgerschaft. Vor allem sind Klauseln in den Testa- menten als interessant zu betrachten, die ihnen Rechtskraft entzogen, falls eine Person von der Pilger- fahrt heil und gesund zurückkommt.
Wiktor Szymborski, absolwent historii na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, student III roku religioznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przygotowuje rozprawę doktorską po- święconą odpustom w średniowiecznej Polsce. Podejmuje tematy związane z szeroko pojętą kulturą religijną. Autor wielu artykułów, kilkukrotny stypendysta Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
