Uniwersytet Jagielloński Instytut Pedagogiki
Odpowiedzialność w doświadczeniu osiemnastolatków, czyli o „filozofowaniu” uczniów
Wstęp
Niniejszy artykuł prezentuje wnioski z badań przeprowadzonych przez autorkę w pierwszej połowie 2013 r. Celem badań było określenie znaczeń, jakie osiemna- stolatkowie nadają pojęciu odpowiedzialności. Zagadnienia związane z odpowie- dzialnością, takie jak konieczność, obowiązek moralny, ponoszenie konsekwencji, ponoszenie lub uchylanie się od odpowiedzialności, prowokowały do refleksji filozoficznej, w szczególności tej dokonywanej z punktu widzenia etyki. Proble- mem badawczy został sformułowany jako pytanie: „Czym jest odpowiedzialność w doświadczeniu osiemnastolatków?”
1. Metodologia badań
Ze względu na specyficzny przedmiot badań zastosowano podejście fenomenogra- ficzne, które pozwala na zachowanie obiektywności i uzyskanie dużej liczby jako- ściowych danych. Respondenci podczas prowadzonych rozmów mieli możliwość opowiedzenia o swoich doświadczeniach w sposób swobodny, bez konieczności odpowiadania na wiele przygotowanych przez badacza pytań. Dzięki temu istnieje duże prawdopodobieństwo, że uzyskane wypowiedzi odzwierciedlają rzeczywi- ste przeżycia respondentów i nie są dostosowane do oczekiwań osoby zadającej pytania. W badaniu zrezygnowano ze stawiania hipotezy. Definiowanie zmien- nych i wskaźników, jak również formułowanie hipotez zaprzeczałoby podejściu
fenomenologicznemu, a w szczególności postulatowi epochē, charakteryzowanemu w kolejnej części artykułu1. Założenia podejścia fenomenograficznego wywodzą się z Husserlowskiej fenomenologii.
Fenomenografia jest „młodszą siostrą” fenomenologii, jej praktyczną egzemplifikacją i za- stosowaniem. Fenomenologia przeciwstawia się podstawowej dla metafizyki strukturze opozycji podmiotowo-przedmiotowej, między innymi przez wprowadzenie kategorii in- tencjonalności: oznacza to tyle, że wszelkie nasze akty poznawcze są skierowane ku światu2. Oznacza to, że wszelkie wrażenia, postrzeżenia i pojęcia są zawsze wrażenia- mi, postrzeżeniami i pojęciami czegoś, ponieważ nie ma podziału na obiektywny świat i subiektywne jego poznawanie. Fenomenologia postuluje sposób poznania, którego główną praktyką jest „oczyszczanie pola widzenia”3.
Pedagogika, czerpiąc z fenomenologii, interesuje się nie tyle świadomością i intencjonalnością, ile treścią świadomości, którą Krystyna Ablewicz definiuje jako „przedmiot, który jest »dany« pamięci, wyobrażeniu, osądowi, spostrzeżeniu i tak dalej”4.
Fenomenografia, jako „praktyczna egzemplifikacja” fenomenologii, przyjmuje charakter metody badawczej. Nie dąży do zrewolucjonizowania filozofii, ponie- waż koncentruje się na działaniu w praktyce. Podejście fenomenograficzne wiąże się z usystematyzowaną metodą i sprowadzeniem jej do „dość łatwo komuni- kowalnej procedury postępowania w badaniach empirycznych”5. Jej celem jest badanie i opis codziennego oglądu zjawisk z zastosowaniem fenomenologicznej zasady epochē, a więc „metodologicznego wzięcia w nawias”6 i redukcji ejdetycz- nej – odsłaniania istoty rzeczy. Celem badania fenomenograficznego jest więc
„dostarczenie ograniczonej liczby kategorii opisu, składających się na finalną przestrzeń wynikową badania”7.
2. Przebieg badań
Badaniami objęto grupę 15 osiemnastoletnich uczniów krakowskich szkół. W gru- pie tej znaleźli się uczniowie liceów ogólnokształcących oraz szkół zasadniczych.
1 K. Ablewicz, Hermeneutyka i fenomenologia a pedagogika, w: S. Palka (red.), Podstawy me- todologii badań w pedagogice, GWP, Gdańsk 2010; A. Męczkowska, Fenomenografia jako podejście badawcze w obszarze studiów pedagogicznych, „Kwartalnik Pedagogiczny” 3/2003; T. Szkudlarek, Poststrukturalizm a metodologia pedagogiki, „Socjologia Wychowania” t. XIII, 317/1997.
2 T. Szkudlarek, Poststrukturalizm..., s. 186.
3 K. Ablewicz, Hermeneutyka i fenomenologia..., s. 186.
4 Ibidem, s. 115.
5 Ibidem, s. 186.
6 Ibidem, s. 114.
7 A. Męczkowska, Fenomenografia jako podejście badawcze..., s. 74.
Dobór próby miał charakter celowo-losowy. Kontakt z osobami badanymi od- bywał się w spokojnej atmosferze, poza lekcjami szkolnymi. Spotkania z respon- dentami polegały na wyjaśnieniu celu badań, nawiązaniu przyjaznej relacji oraz przeprowadzeniu wywiadu. Stworzenie przyjaznej atmosfery podczas rozmowy pozwoliło na poruszenie tematów, które wymagają wnikliwej refleksji nad włas- nym doświadczeniem.
Wynikiem przeprowadzonych badań było zgromadzenie obszernego mate- riału w postaci nagrań, na które wszyscy respondenci wyrazili zgodę. Nagrania zostały spisane w dosłownej formie, a następnie poddane analizie.
Warunkiem przeprowadzenia każdego kolejnego etapu badań było zawie- szenie dotychczasowej wiedzy na temat badanego zagadnienia. Epochē stało się dla autorki zasadą wiodącą, która organizowała każdą z części pracy. Zawieszenie dotychczasowej wiedzy na temat odpowiedzialności było jednym ze sposobów uzyskania specyficznej dla fenomenologii „neutralności”. W sytuacjach, kiedy respondenci nie mieli pomysłu na odpowiedź, zadawano pytania pomocnicze8, które pogłębiały poprzednie wypowiedzi badanych, jednak nie sugerowały dal- szych wypowiedzi. Pytania były zadawane w taki sposób, aby respondent ujawnił własne skojarzenia z pojęciem odpowiedzialności, opisując swoje doświadczenie.
Cenniejsze niż definicje okazały się opisy sytuacji, w których badani doświadczyli odpowiedzialności lub jej braku.
Analiza materiału polegała na wielokrotnym przyglądaniu się odpowiedziom badanych, umożliwiającemu dokonanie redukcji ejdetycznej w stopniu pozwa- lającym na zidentyfikowanie najbardziej istotnych znaczeń odpowiedzialności.
W analizie materiału duże znaczenie miało również wielokrotne odsłuchiwanie nagrań przeprowadzonych rozmów. Wielokrotnie bowiem treść wypowiedzi zyskiwała specyficzne znaczenie dzięki niuansom, które trudno ująć w zapisie rozmów. Były to m.in.: śmiech, ironia, charakterystyczne akcentowanie wyra- zów, intonacja. Porównywanie i rozróżnianie prowadziło do dokonania opisu fenomenologicznego. Opis ten został przedstawiony w postaci mapy.
Mapa okazała się najlepszą formą przedstawienia wyników. Charakterystyczną jej cechą jest bowiem poglądowość, która pozwala na przyglądanie się zaznaczo- nym na niej elementom bez ustalania hierarchii między nimi, co jest celem badań fenomenograficznych.
Mapa jest bowiem graficzną prezentacją czegoś, co przed jej skonstruowaniem musi zostać poznawczo wydzielone i oznaczone (nazwane): powstaje na podstawie opisu właśnie i jest jednocześnie tego opisu komunikatywną formą9.
8 Pytania pomocnicze zwane są dalej pytaniami pogłębiającymi.
9 T. Szkudlarek, Poststrukturalizm..., s. 185.
3. Odpowiedzialność w doświadczeniu osiemnastolatków
3.1. Istota odpowiedzialności
Z wypowiedzi badanych wynika, że odpowiedzialność to coś, co trudno precyzyjnie określić. W rozmowach pojawiały się różne sposoby pojmowania odpowiedzial- ności. Badani określali odpowiedzialność jako: rozumienie, umiejętność, wartość, cechę, właściwość, zachowanie, wypełnianie obowiązku lub funkcję człowieka.
Wśród odpowiedzi pojawiło się również określenie jej jako wartości zabezpiecza- jącej istnienie innych wartości, takich jak miłość, spokój, bezpieczeństwo.
Prezentowane przez respondentów wypowiedzi na temat istoty odpowie- dzialności wskazują na złożony charakter tego fenomenu.
3.2. Przeciwieństwa odpowiedzialności
W odpowiedziach respondentów pojawiały się wątki świadczące o tym, że istotna jest różnica między odpowiedzialnością a innymi zjawiskami. Za ważne uważali oni nie tylko rozróżnienia oczywiste, takie jak odpowiedzialność i nieodpowie- dzialność, ale również te mniej jaskrawe.
Odpowiedzialność nie jest tym samym, co pełnoletność. Mogą, ale nie muszą one współistnieć. Zazwyczaj odpowiedzialność jest uzyskiwana później niż pełnoletność, jednak zdarza się, że osoby pełnoletnie wcale nie stają się od- powiedzialne.
Odpowiedzialność nie jest również tożsama z działaniem w dobrej wie- rze. Mimo że odpowiedzialność jest kojarzona z działaniami, których celem jest osiągnięcie dobra, nie każde działanie „dobre” i odpowiedzialne w oczach sprawcy jest oceniane jako „dobre” i odpowiedzialne przez innych.
Odpowiedzialności nie należy mylić z sumieniem lub z wyrzutami su- mienia, z którymi jest nierozerwalnie związana. Mówiąc o sumieniu, respondenci mieli na myśli element konstrukcji psychicznej, który decyduje o ludzkim życiu w aspekcie duchowym i moralnym.
3.3. Przedmiot odpowiedzialności
Wśród wypowiedzi udzielonych przez badanych pojawiały się przykłady roz- maitych przedmiotów odpowiedzialności. Po pierwsze, zdaniem respondentów, człowiek może odpowiadać za siebie samego. Badani mówili tu o odpowie- dzialności: za to, co robią, a więc za zachowania i decyzje, za to, co mówią, za wła-
sne zdrowie, edukację, a więc za swoją przyszłość. Po drugie, można odpowiadać za innych ludzi. Badani mówili o odpowiedzialności: za dziecko, za rodzeństwo, za rodziców, za partnera, za przyjaciół. Kolejną grupą są rzeczy, zwierzęta i ro- śliny. Ostatnią, najbardziej abstrakcyjną kategorię stanowi środowisko. Należy ją rozumieć jako odpowiedzialność „wyższego rzędu”, bardziej zaawansowaną pod względem aktywności człowieka. Jest to odpowiedzialność, która wykracza poza minimum ludzkiej egzystencji, wymagająca zainteresowania sprawami społecz- nymi i politycznymi. Wiąże się z tym również konieczność zrozumienia, że każdy człowiek żyje w określonej rzeczywistości i od niego zależy, jak ta rzeczywistość wygląda.
3.4. Sytuacje, w których występuje odpowiedzialność
Wśród sytuacji opisywanych przez respondentów można wymienić te, które wiążą się z dokonywaniem życiowych wyborów i braniem odpowiedzialności za własne czyny i słowa, za własne zdrowie i życie, za przebieg własnej edukacji, za używane przez siebie przedmioty.
Wskazywano również na sytuacje związane z odpowiedzialnością za innych.
Są to w szczególności sytuacje, w których podmiotowi grozi odpowiedzialność prawna lub wyrzuty sumienia, kiedy popełni czyn przynoszący szkodę drugiemu człowiekowi. Przykładem takiej sytuacji jest zdradzenie powierzonego sekretu lub niedotrzymanie słowa. Sytuacją, której poświęcano wiele uwagi jest urodzenie dziecka przez matkę w młodym wieku. Wskazywano na konsekwencje, które może nieść zbyt wczesne macierzyństwo. Respondenci podkreślali również doniosłe znaczenie odpowiedzialności w przypadku podjęcia decyzji o współżyciu z partne- rem. Podkreślali stałą odpowiedzialność za dzieci i partnera, którą podejmujemy, posiadając dzieci i utrzymując bliskie relacje.
Szczególnym typem odpowiedzialności, na który zwracali uwagę badani, jest odpowiedzialność zbiorowa. Miejscem jej występowania jest drużyna piłkarska lub klasa szkolna. Przykładem tego rodzaju odpowiedzialności w szkole jest wspólna praca nad szkolnym projektem. Wykonanie projektu zależy od wykonania zadań przez wszystkich członków grupy. Wśród wymienianych sytuacji znajdują się rów- nież prozaiczne czynności życia codziennego, takie jak odprowadzanie rodzeństwa z przedszkola lub pomoc w umyciu naczyń, oraz sytuacje bardziej skomplikowane i wymagające refleksji, np. odpowiedzialność za uczucia drugiej osoby w związku lub doprowadzenie do umieszczenia własnych dzieci w domu dziecka. Odpowie- dzialność za innych wiąże się także z dbaniem o bezpieczeństwo innych osób, np.
kadry za bezpieczeństwo uczestników podczas obozu harcerskiego.
Odpowiedzialność występuje również w sytuacjach związanych z pracą zawo- dową, która zobowiązuje do wykonywania zadań na jak najwyższym poziomie.
Odpowiedzialność za środowisko była kojarzona z filmami akcji, lub literaturą i postaciami, takimi jak biblijny Adam z utworu Dies Irae, który przyjął na siebie odpowiedzialność za grzech pierworodny. Wskazywano również na postaci takie jak Spiderman i Superman.
3.5. Podmiot odpowiedzialności
Odpowiedzialnymi według badanych powinni być wszyscy ludzie. Częściowo z odpowiedzialności zwolnione są osoby, które nie są w stanie jej podjąć. Nie powiedziano jednak, że osoby te są całkowicie zwolnione z odpowiedzialności.
Zobowiązanie do bycia odpowiedzialnym dotyczy więc każdego człowieka, który jest w stanie je wypełnić.
3.6. Cechy odpowiedzialności
Badani wskazywali na istnienie rozmaitych odmian odpowiedzialności. Wymie- niając je, używali następujących pojęć:
– elementarna i bardziej zaawansowana – odpowiedzialność za zmienianie świata,
– indywidualna i zbiorowa, – moralna,
– prawna, – psychiczna, – emocjonalna, – zawodowa, – rodzicielska.
Odpowiedzialność była również kojarzona z rozmaitymi cechami, takimi jak pracowitość, aktywność rozumiana jako rezygnacja z bierności, umiejętność dotrzymywania słowa, obowiązkowość, punktualność, rozsądek, umiejętności organizacyjne, umiejętność korzystania ze wsparcia innych, bardziej doświadczo- nych osób. Z odpowiedzialnością kojarzono również opiekuńczość, bycie godnym zaufania, zdolność dokonywania dobrych i godnych naśladowania czynów. Pod- kreślano również samodzielność oraz znajomość przyjętych zwyczajów i praw.
3.7. Uczenie się odpowiedzialności
Podstawowym sposobem nabywania odpowiedzialności jest wychowanie przez rodziców. W drugiej kolejności należy wymienić środowisko, w którym przebywa człowiek i szkołę, do której uczęszcza. Odpowiedzialności można nauczyć się w ży- ciowym doświadczeniu przez popełnianie błędów i doświadczanie konsekwencji
własnych czynów, szczególnie negatywnych. Istnieją osoby, które są zmuszone uczyć się odpowiedzialności na własną rękę, ponieważ z różnych przyczyn rodzice nie mogą im w tym pomóc. W rozmowach z respondentami nie określono wieku, w którym osiąga się odpowiedzialność, ponieważ jest to indywidualną sprawą każdego człowieka.
3.8. Sądy badanych na temat ich własnej odpowiedzialności
Część badanych uważa się za odpowiedzialnych, część deklaruje, że nie jest odpo- wiedzialna. Oto przykładowe stwierdzenia:
Z: Czym jest dla ciebie odpowiedzialność?
R5: Chyba czymś, czego jeszcze do tej pory nie posiadłam.
To mnie nauczyło bycia odpowiedzialną za dane czyny (R9).
Bez względu na to, czy badani oceniają swoje postępowanie jako odpowie- dzialne, wszyscy wymagają od siebie odpowiedzialności i zdają sobie sprawę z tego, że mogą zostać pociągnięci do odpowiedzialności z powodu własnych czynów i wyborów.
Wnioski
Rozróżnienia, których dokonywali badani (jak choćby wypowiedzi o tym, kto jest odpowiedzialny i za co można odpowiadać, a więc podział na podmiot i przedmiot odpowiedzialności), są w dużej mierze zgodne z opracowaniami naukowymi na temat tego pojęcia10. Świadczą zatem o umiejętności prowadzenia refleksji w uporządkowany sposób, co wiąże się również z umiejętnością kategoryzowania pojęć. Wypowiedzi badanych świadczą o rozumieniu odpowiedzialności w sensie imputatio11. Badani kładli bowiem nacisk na przypisanie odpowiedzialności, pod- kreślając konsekwencje, które mogą pojawiać się na skutek wydarzeń z przeszłości.
Pojęcie odpowiedzialności zostało uznane przez respondentów za potrzebne i ważne. Bez względu na to, czy badani uważają samych siebie za odpowiedzial- nych, czują potrzebę bycia osobami odpowiedzialnymi. Traktują ten temat bardzo poważnie. Wielokrotnie w rozmowach pojawiały się wątki mówiące o tym, że odpowiedzialność jest cechą pozytywną i godną naśladowania.
10 J. Filek, Ontologizacja odpowiedzialności, Wyd. Baran i Suszyński, Kraków 1996; R. Ingar- den, O odpowiedzialności i jej podstawach ontycznych, w: idem, Książeczka o człowieku, Wyd. Literac- kie, Kraków 2009.
11 J. Filek, Ontologizacja odpowiedzialności, s. 46.
Wiele uwagi respondenci poświęcali sytuacjom z własnego doświadczenia, które dotyczyły odpowiedzialności za samego siebie. Może to oznaczać, że mło- dzież czuje potrzebę pracy nad odpowiedzialnością za siebie, ale także to, że nie zwraca szczególnej uwagi na sytuacje, w których przedmiotem odpowiedzialności są inne zjawiska, m.in. odpowiedzialność za własne otoczenie, za świat. Odpo- wiedzialność za własne otoczenie pojawiała się bowiem szczególnie w kontekście filmów akcji i bohaterów książkowych. Wydaje się, że ten typ odpowiedzialności jest zarezerwowany dla jednostek o szczególnych predyspozycjach i magicznych mocach.
Odpowiedzialność ma zatem różne wymiary i występuje w różnym natężeniu.
Zależy od kontekstu i od cech osoby, której dotyczy. Z wiekiem odpowiedzialność wzrasta, dlatego dla badanych istotne jest, aby już w wieku dorastania umożliwiać im popełnianie błędów, ponieważ jest to najlepszy sposób na nauczenie się odpo- wiedzialności. Badani podkreślali możliwość dokonywania złych wyborów i pono- szenia ich konsekwencji. Dostrzegali również edukacyjny sens kary i za naturalny uważali fakt, że każde ludzkie działanie skutkuje konkretnymi konsekwencjami.
W trakcie rozmów wielokrotnie podkreślano, że na uczenie odpowiedzial- ności, oprócz szkoły, największy wpływ mają rodzice. Odpowiedzialność jest widziana jako coś, co „wynosimy z domu”, coś, co w dzieciach zaszczepiają rodzice.
Badani chętnie poruszali zagadnienia związane z koniecznością wychowania dzieci przez młode matki. Temat ten często pojawiał się w rozmowach i był podejmo- wany ze szczególnym zainteresowaniem.
Przeprowadzenie rozmów z respondentami okazało się zajęciem, które rozwija nie tylko wiedzę osoby prowadzącej wywiad, ale również wiedzę osoby odpo- wiadającej. Badani często mówili, że omawiany temat jest trudny, wymagający przemyślenia, ważny, ciekawy. Chętnie podejmowali rozmowę na tematy trudne.
Dążyli do dzielenia się swoimi przemyśleniami z kimś, kto zechce wysłuchać tego, co mają do powiedzenia. Rozmowy dotyczyły tematów poruszanych zwykle na zajęciach z filozofii lub wychowania do życia w rodzinie, które nie są obowiązkowe i nie wszyscy uczniowie w nich uczestniczą.
Przywołując wypowiedź jednego z respondentów, istotą odpowiedzialności jest to, że należy traktować ją jako „poważną rzecz” (R10). Podobnie poważną rzeczą jest aktywność uczniów w podejmowaniu refleksji filozoficznej. Chęć roz- mowy i podejmowania filozoficznych tematów świadczy o tym, że młodzi ludzie są zainteresowani tym, aby traktować poważnie ich wypowiedzi. Pragną rozwijać swoją wiedzę na tematy związane z filozofią, ćwiczyć umiejętność wnioskowania i uzasadniania własnych sądów. Sytuacją, w której owe potrzeby mogą zostać zaspokojone, są lekcje filozofii i etyki, które dostarczają doskonałych narzędzi do rozwijania „filozoficznego” potencjału uczniów.
Przeprowadzone przez autorkę badania wskazują obszary tematyczne związa- ne z odpowiedzialnością, występujące w doświadczeniu osiemnastolatków, oraz
aspekty, w jakich odpowiedzialność pojawia się w tych obszarach. Identyfikacja tych obszarów ma istotne znaczenie metodyczne. Nawiązując do bezpośrednich doświadczeń uczniów, najłatwiej poprowadzić ich ku nieobecnym jeszcze w tym doświadczeniu zagadnieniom i problemom. Najłatwiej też dowieść potrzeby refleksji filozoficznej, wykazując jej bliskość wobec problemów obecnych w do- świadczeniu młodych ludzi.
Literatura
Ablewicz K., Hermeneutyka i fenomenologia a pedagogika, w: S. Palka (red.), Podstawy me- todologii badań w pedagogice, GWP, Gdańsk 2010.
Filek J., Ontologizacja odpowiedzialności, Wyd. Baran i Suszyński, Kraków 1996.
Filek J. (red.), Filozofia odpowiedzialności XX wieku, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2004.
Górniewicz J., Kategorie pedagogiczne, Wyd. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olszyn 1997.
Heidegger M., Bycie i czas, PWN, Warszawa 1994.
Husserl E., Idea fenomenologii. Pięć wykładów, PWN, Warszawa 1990.
Ingarden R., Dążenia fenomenologów, w: idem, Z badań nad filozofią współczesną, PWN, Warszawa 1963.
Ingarden R., O odpowiedzialności i jej podstawach ontycznych, w: idem, Książeczka o człowieku, Wyd. Literackie, Kraków 2009.
Levinas E., Etyka i nieskończony. Rozmowy z Phillipem Nemo, Znak, Kraków 1982.
Levinas E., Inaczej niż być lub ponad istotą, Aletheia, Warszawa 2000.
Męczkowska A., Fenomenografia jako podejście badawcze w obszarze studiów pedagogicznych,
„Kwartalnik Pedagogiczny” 3/2003.
Michalik M., O niektórych paradoksach odpowiedzialności, w: A.M. de Tchorzewski (red.), Odpowiedzialność jako wartość i problem edukacyjny, Wers, Bydgoszcz 1998.
Ossowska M., Z dziejów pojęcia odpowiedzialności, w: eadem, O człowieku, moralności i nauce, PWN, Warszawa 1983.
Palka S. (red.), Podstawy metodologii badań w pedagogice, GWP, Gdańsk 2010.
Pietkiewicz I., Smith J., Praktyczny przewodnik interpretacyjnej analizy fenomenologicznej w badaniach jakościowych w psychologii, „Czasopismo Psychologiczne” 18(2)/2012.
Szkudlarek T., Poststrukturalizm a metodologia pedagogiki, „Socjologia Wychowania” t. XIII, 317/1997.
Wołoszyn W., Istota odpowiedzialności, w: A.M. de Tchorzewski (red.), Odpowiedzialność jako wartość i problem edukacyjny, Wers, Bydgoszcz 1998.
