MAŁŻEŃSTWO I RODZINA

w perspektywie różnych wyznań i religii

MAŁŻEŃSTWO I RODZINA

pod redakcją KRZYSZTOFA KIETLIŃSKIEGO

Prof. dr hab. Barbara Falińska Prof. UŚ dr hab. Marek Rembierz dr hab. Elżbieta Wierzbicka-Piotrowska

Okładka:

M.A. Palloni, Zaślubiny Maryi i Józefa, kościół poreformacki, Węgrów Projekt: Irena Krzyworączka

Redakcja techniczna:

ks. prof. UKSW dr hab. Krzysztof Kietliński Korekta:

Magdalena Gotowicka

Copyright by Krzysztof Kietliński

Opracowanie DTP i łamanie:

Janusz Dobrzyński

Wydawnictwo:

Inicjatywa Praska DIAK DW-P

siedziba: ul. Floriańska 2A, 03-707 Warszawa

zakład poligraficzny: ul. Grochowska 194/196, 04-357 Warszawa (Dom Słowa Bożego), www.InicjatywaPraska.pl

inicjatywa@InicjatywaPraska.pl, tel. 22 613 46 23

ISBN 978-83-63476-19-9

Warszawa 2017

w perspektywie różnych wyznań i religii

SERIA: MORALNOŚĆ I SPOŁECZEŃSTWO

MAŁŻEŃSTWO I RODZINA

pod redakcją KRZYSZTOFA KIETLIŃSKIEGO

5

S

WproWadzenie ...9

Rodzina MaRyinawęgRowskichfReskach Michała anioła Palloniego (noRbeRt Mojżyn) ...17

Wstęp ...17

1. Sztuka reformacji i kontrreformacji ...18

2. Kariera artystyczna Palloniego ...20

3. Program ikonograficzny węgrowskich malowideł ...22

4. Święte małżeństwo Anny i Joachima (nauczanie Maryi) ...24

5. Święte małżeństwo Józefa i Maryi ...27

Zakończenie ...30

MałżeństwoiRodzinawPRawosławiu (kRzysztof leśniewski) ...35

Wstęp ...35

1. Prawosławne pojmowanie małżeństwa ...36

2. Istotne zadania rodziny w prawosławiu ...39

Zakończenie ...43

MałżeństwoRóżnowieRców. PRobleMywzwiązkachMieszanychReligijnie i kultuRowo (aldona Piwko) ...47

Wstęp ...47

1. Małżeństwo mieszane ...48

1.1. Stanowisko Kościoła katolickiego wobec małżeństw mieszanych ...48

1.2. Małżeństwa chrześcijan różnych konfesji ...49

2. Małżeństwo wyznawców różnych religii ...50

2.1. Małżeństwo chrześcijańsko-muzułmańskie ...51

2.1.1. Małżeństwo z innowiercą w prawie islamu ...51

2.1.2. Zagrożenia i niebezpieczeństwa związane z poślubieniem wyznawcy islamu ...53

2.2. Małżeństwo z wyznawcą religii Dalekiego Wschodu ...55

3. Problemy w małżeństwach mieszanych religijnie i kulturowo ...57

Zakończenie ...58

MotywacjanaPoMnieńMoRalnychodnośnieMałżonkówwwybRanych „tablicach doMowych” nowego testaMentu (PiotR kliMek) ...61

Wstęp ...61

Analiza tekstów ...62

a. Ef 5, 22-23 ...62

b. Kol 3,18 ...63

c. Tt 2, 2-8 ...65

d. 1 P 3,1-7 ...66

Wnioski ...68

a. Jedność w Jezusie ...68

b. Mąż – „głowa” i ewangelizator ...69

c. Żona – „ciało” i obraz nowego życia ...69

Zakończenie ...70

tajeMnicaMałżeństwaiRodzinywujęciuwybRanychtRadycjichRześcijańskich (andRzej PeRzyński) ...73

Wstęp ...73

1. Małżeństwo jako mały Kościół (perspektywa prawosławna) ...74

2. Miłość rodzinna w języku doświadczenia (Amoris laetitia) ...76

3. Małżeństwo w porządku natury, a nie łaski (perspektywa reformacyjna) ...79

3.1. Małżeństwo w porządku stworzenia (perspektywa luterańska) ...79

3.2. Związek uświęcony autorytetem Boga (perspektywa reformowana) ...81

4. Etos małżeństwa według 1 Tes 4, 1-8 ...81

Zakończenie ...83

sakRaMentalneMałżeństwowinteRPRetacjiteologiiPRawosławnej (józef zabielski) ..87

Wstęp ...87

1. Patrystyczne podstawy prawosławnej teologii małżeństwa ...87

2. Prawosławne małżeństwo po rozłamie Kościoła w roku 1054 ...89

3. Sakramentalność małżeństwa i zobowiązania moralne ...91

Zakończenie ...95

zielonoświątkoweMałżeństwoiRodzinawPeRsPektywieMoRalno-ekuMenicznej (MaRek kaMiński) ...97

Wstęp ...97

1. Małżeństwo i rodzina w perspektywie moralnej ...98

2. Małżeństwo i rodzina w aspekcie ekumenicznym ...102

Zakończenie ...103

katolickaobRonaRodzinywPeRsPektywieetosuMiłosieRdzia (iReneusz MRoczkowski) ...105

Wstęp ...105

1. Strategia obrony ...105

2. Eucharystia – nagrodą dla doskonałych czy lekarstwem dla słabych? ...108

3. Miłosierdzie bez przykazań? ...112

Zakończenie ...115

sPistReści 7

wPływRodzinyiwychowanianazachowaniaRyzykowneMłodegoczłowieka

(toMasz Różański) ...119

Wstęp ...119

1. Nauka Kościoła na temat rodziny ...120

2. Prawa i obowiązki rodziny ...121

3. Wychowanie najważniejszy obowiązek rodziny ...122

4. Styl wychowania i postawy rodziców ...124

5. Dezorganizacja rodziny i zagrożenia z niej wynikające ...125

Zakończenie ...127

MałżeństwoiRodzinawnauczaniuiPRaktyce kościoła jezusa chRystusa świętych w dniach ostatnich (MoRMonów) (seRgiusz anoszko) ...131

Wstęp ...131

1. Rodzina przez pryzmat założeń doktrynalnych ...133

2. Cechy konstytuujące rodzinę mormońską. ...134

2a. Cnotliwość i czystość seksualna ...134

2b. Związek obojga partnerów jako szczególny rodzaj partnerstwa ...135

2c. Dzietność i rozrodczość ...139

2d. Szowinizm płciowy ...141

3. Teologia życia rodzinnego ...142

Zakończenie ...145

notadoksiążki ...151

Sergiusz Anoszko

M

… k

j

c

ś

d

o

(

)

Słowa kluczowe:

mormoni, Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, rodzina, mał- żeństwo, dzietność, cnotliwość, zwięzłość, wiara, poligamia, małżeństwo niebiańskie,

„zapieczętowanie małżeństwa”

Keywords:

Mormon, Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, family, marriage, fertility, virtue, brevity, faith, polygamy, heavenly marriage, “sealing marriage”.

Wstęp

„Małżeństwo jest wiecznym przymierzem (…), jest ono fundamentem wiecznego wyniesienia, ponieważ bez niego nie mielibyśmy wiecznego postępu w królestwie Bo- ga”¹. Joseph F. Smith, szósty Prezydent Kościoła LDS². Podejmując dyskusję nad za- gadnieniem więzów rodzinnych w ujęciu teologii mormońskiej, należy pamiętać, że samo pojęcie „rodzina” jest wielowymiarowe i, w zależności od sytuacji, za pomocą tego terminu mogą być opisywane nieco inne koncepty. Doktryna Kościoła mormonów rozpatruje rodzinę głównie na trzech płaszczyznach: rodzina jako ideał życia chrześci- jańskiego (temat często pojawiający się w publikacjach i na konferencjach kościelnych), rodzina w wymiarze eschatologicznym (są tu powiązania z sakramentologią mormoń- ską)³, rodzina w wymiarze historiozoficznym (odczytanie funkcji prokreacyjnej rodziny przez pryzmat przymierza Abrahama, według którego rodzina jest świątynią, płodzą- cą niekończące się potomstwo)⁴. Teologia duchowości mormonów rozpatruje rodzinę ludzką jako część rodziny niebiańskiej, której przewodniczą Ojciec i Matka Niebiańscy⁵, a wszyscy wierni są ich kochanymi dziećmi⁶. Eklezjologia mormońska powie o dyna-

1 A. Wójtowicz, Bóg mormonów, Kraków 2003, s. 56.

2 LDS – powszechnie przyjęty w literaturze przedmiotu akronim-nazwa tego związku wyznaniowego;

pochodzi od pierwszych liter angielskiej nazwy Kościoła Latter-day Saints.

3 K. M. Daynes, Celestial Marriage (Eternal and Plural), w: The Oxford Handbook of Mormonism, ed. T.

L. Givens, P. L. Barlow, New York 2015, s. 334-336.

4 J. D. Charles, Endowed from on High: Understanding the Symbols of the Endowment, Springville 2004, s. 25.

5 Por. R. Rhodes, M. Bodine, Reasoning from the Scriptures with the Mormons, Eugene 1995, s. 245.

6 C. M. Stephens, The Family Is of God, „Ensign” vol. 45, 5 (2015), s. 11.

132 seRgiusz anoszko

stycznych rodzinach kapłańskich, powiązanych ze sobą na mocy sukcesji świątynnych, przekazanych od Josepha Smitha⁷ kolejnym prorokom⁸. Najbardziej chyba kojarzonym określeniem, które pojawia się w związku ze wspomnianym tematem, jest poligamia mormońska, bez wyraźnego rozgraniczenia pokoleniowego – od ssących piersi matki niemowląt zaczynając, aż do podeszłych w wieku patriarchów.

Od chwili powstania nowego odłamu w chrześcijaństwie w roku 1830, mormoń- ska teologia rodziny charakteryzuje się pewną koniunkcją tradycyjnej kultury amery- kańskiej wraz z wyjątkowymi, czasem nawet radykalnymi elementami własnej tradycji religijnej. XIX-wieczne rodziny adeptów nauczania Smitha łączyły aspekty moralności purytańskiej z teologią ciągłości w zaświatach i poligamią, cechą właściwą raczej spo- łecznościom „pogańskim”⁹.

Pierwsze pokolenia mormonów udanie łączyły chrześcijańskie teologiczne podsta- wy z ideą wielości żon, lecz w XX wieku odbyły się zmiany, które nie mogły pozostać niezauważone przez wiernych, i które niewątpliwie okazały decydujący wpływ na zmia- nę w nauczaniu i praktyce teologii małżeńskiej w Kościele LDS. Współczesna przecięt- na rodzina amerykańska (to właśnie w Stanach Zjednoczonych Ameryki powstał ten nowy ruch religijny) przeżywa obecnie paroksyzmy wyrównania, tymczasem rodzina mormońska przypomina raczej skostniałą strukturę o charakterze patriarchalnym. Pod presją opinii społecznej, jak również autorytetu władzy (w 1862 r. Kongres USA za- kazał praktykowania poligamii), mormoni musieli zrezygnować z idei wielożeństwa¹⁰, a  współczesność znów czyha, aby podsunąć kolejne wyzwanie w postaci związków homoseksualnych, określanych mianem „rodzin hetero-nienormatywnych”¹¹.

Figuratywność rodziny mormońskiej jest ważnym elementem teologicznym, ponie- waż stanowi podstawę całej wrażliwości tej grupy wyznaniowej, nawet jeśli panujące tendencje i trendy socjologii rodziny podpowiadają inną kompozycję – polityka rodzin- na mormonów pozostaje sui generis kwestią warunkującą relacje rodzinno-małżeńskie adeptów Kościoła LDS. I to właśnie dlatego warto przyjrzeć się nieco bliżej fundamen- tom wiary mormońskiej, zanim można będzie dokonać analizy teologii rodziny w uję- ciu naśladowców Josepha Smitha.

7 Joseph (też Józef) Smith, 1805-1844 – prorok, objaiwciel Prawd i założyciel Kościoła Jezusa Chrys- tusa Świętych w Dniach Ostanich. Zob. A. Wójtowicz, Bóg mormonów, dz. cyt., s. 9-12. Sami mormoni za założyciela swojego Kościoła uznają Jezusa Chrystusa. W. Jakubowski, Doktryna, kult i organizacja Kościoła mormonów, „Studia z prawa wyznaniowego” tom 8 (2005), s. 317.

8 Por. T. L. Givens, Wrestling the Angel: The Foundations of Mormon Thought: Cosmos, God, Humanity, New York 2015, s. 305.

9 T. B. Heaton, Mormon Family: Contemporary Research on Chastity, Conjugality, Children, and Chau- vinism, „Dialogue: A Journal of Mormon Thought” vol. 20, 2 (1987), s. 101.

10 O. I. Karczewska, Mormoni amerykańscy w XIX wieku: dzieje i ideały wychowawcze, „Saeculum Chris- tianum : pismo historyczno-społeczne” vol. 17, 2 (2010), s. 193.

11 Por. A. Chapman, S. Saltmarsh, The Politics of Normative Childhoods and Non-Normative Parenting: a response to Cristyn Davies and Kerry Robinson, „Contemporary Issues in Early Childhood” vol. 14, 1 (2013), s. 60-65.

1. Rodzina przez pryzmat założeń doktrynalnych

Jedną z najważniejszych innowacji doktrynalnych, zaproponowanych przez zało- życiela Kościoła LDS w dziele natchnionym Nauki i Przymierza, NiP (ang. nazwa The Doctrine and Covenants, D&C) w XIX wieku, był powrót do wczesnochrześcijańskiej idei związanej z myślą Orygenesa, a mianowicie to, że „człowiek był także z Bogiem na początku. Inteligencja (…) nie została stworzona ni zrobiona, ani też nie może być”

(NiP 93:29)¹². Owa koncepcja podważała fundamentalną ideę religii chrześcijańskiej o nieskończonej różnicy jakościowej między Bogiem a człowiekiem; Smith zapropo- nował koncepcję adopcji przez Boga duchów ludzkich, które Pan wypielęgnował na drogach boskości¹³. Po śmierci proroka Smitha pierwsi teologowie mormońscy, opisu- jąc ową relację, już wprost mówili o narodzeniu duchowym, co zostało przyjęte przez późniejszych liderów wspólnoty. Stąd wywodzi się interpretacja wersetu NiP 132:19¹⁴ o wzniosłym małżeństwie w królestwie niebiańskim¹⁵. Małżeństwo, rodzina mormoń- ska jest uważana za spichlerz boskich nasion, które kiełkując mają wydać potomstwo.

Mimo że nie ma pewności odnośnie tego, czy Smith był autorem tej koncepcji, czy ona była produktem myślowym późniejszej gminy, obecnie Kościół LDS podaje taką interpretację tego fragmentu Pism: „Trwający w przymierzu i wzniosłe w najwyższym stopniu królestwa niebiańskiego będą w wieczności mieli dzieci duchowe”, co jest od- zwierciedlone w tekście Rodzina: proklamacja dla świata Rady Prezydenta Kościoła i Kworum Dwunastu Apostołów¹⁶ z 23 września 1995 r.¹⁷.

Ten dualistyczny język teologii mormońskiej na początku istnienia Kościoła był jesz- cze bardziej antropomorficzny, aniżeli to może się wydawać, gdyż wprost była mowa o tym, że „Bóg jest istotą żonatą, ma żonę”, jak to utrzymywał członek pierwszego Kworum Dwunastu Apostołów, Prezydent Kościoła (kadencja 1880-1887) oraz pięcio- krotny delegat do Kongresu USA George Quayle Cannon¹⁸. Ową myśl kontynuował inny przywódca i apostoł Kościoła Erastus Snow, który w marcu 1878 r. na zebraniu w Beaver City miał powiedzieć: „Idea Ojca suponuje istnienie Matki. (…) Wierzę, że Bóg [po angielsku zostało użyte określenie Deity] składa się z mężczyzny i kobiety”¹⁹.

12 Nauki i Przymierza Kościoła Jezusa Chrystusa Swiętych w Dniach Ostatnich, Salt Lake City 2011, s. 151-152.

13 T. L. Givens, Mormonism and the Family, „Religion and American Culture: A Journal of Interpreta- tion” vol. 23, 1 (2013), s. 3.

14 Zob. Nauki i Przymierza …, dz. cyt., s. 233-234.

15 B. C. Hales, „A Continuation of the Seeds”: Joseph Smith and Spirit Birth, „The Journal of Mormon History” vol. 38, 4 (2012), s. 105.

16 Kworum Dwunastu Apostołów oraz później utworzone Kworum Siedemdziesięciu – najważniejsza in- stytucja, zajmująca się sprawami administracyjnymi, polityką zagraniczną oraz duszpasterstwem.

17 Zob. Nauki i Przymierza oraz Historia Kościoła: Podręcznik do studiowania dla ucznia, Salt Lake City 1999, s. 26-27.

18 D. L. Paulsen, M. Pulido, “A Mother There”: A Survey of Historical Teachings about Mother in Heaven,

„BYU Studies” 50, 1 (2011), s. 77.

19 Zob. E. Snow, There is a God – Communion With Him An Inherent Craving of the Human Heart – Man in His Image – Male and Female Created He Them – Spirit and Flesh –Mortal and Immortal [reprint], „Jour-

134 seRgiusz anoszko

Powiązanie rodziny ludzkiej z rodziną niebiańską było utrzymywane również w  późniejszych oficjalnych deklaracjach Kościoła mówiących, że „wszyscy mężczyź- ni i kobiety (…) są dosłownie synami i córkami bóstwa” (1909 r.) oraz że rodzimy się z  „uwielbionych rodziców, [którzy] osiągnęli uwielbienie” (1916 r.). Co prawda w ostatnich dekadach odniesienia do Matki Niebiańskiej zostały nieco wyciszone, gdyż pod wpływem inicjatyw feministycznych zaczęły rozbrzmiewać głosy o włączenie tejże Matki w modlitwy i liturgie kościelne²⁰.

2. Cechy konstytuujące rodzinę mormońską

Aby bliżej przyjrzeć się mormońskiej doktrynie w kwestiach małżeńsko-rodzinnych, warto uwzględnić niektóre cechy charakterystyczne dla wyznawców tejże nauki. Bada- cze zjawiska nowej religijności zwykle wyodrębniają pewne zagadnienia, które moż- na uznać za swego rodzaju znamiona rodzin adeptów Kościoła LDS. Owe elementy są zintegrowane w całość, wpływają one na zachowania indywidualne poszczególnych przedstawicieli grupy, jak również kształtują postawy społeczne większości denomina- cji. Spróbujmy więc kolejno omówić te obszary religijnej odrębności wiernych wspo- mnianego związku wyznaniowego.

W literaturze przedmiotu można spotkać się z wieloma propozycjami, koncepcjami co do wydzielenia poszczególnych cech, właściwych rodzinom mormońskim. Podej- ście syntetyczne pozwala wymienić cztery podstawowe atrybuty, które możemy uznać za wyróżniki. Są to: czystość (w znaczeniu cnotliwość, prostota, cnota), conjugality (związek obojga partnerów jako szczególny rodzaj partnerstwa zarazem społecznego i prawnego, wzajemna sympatia i szacunek), płodzenie i wychowywanie potomstwa, szowinizm płciowy (w sensie ról małżeńskich) ²¹.

2a. Cnotliwość i czystość seksualna

Studia nad etyką życia społecznego mormonów wskazują na dosyć konserwatywną – jak na obecne czasy – praktykę zachowań seksualnych odnośnie do życia przedmał- żeńskiego, ale również relacji intymnych w już zawartym małżeństwie, o czym świadczą różne badania, przeprowadzone wśród wyznawców nauk Smitha²². Młodzi mormoni są bardziej konsekwentni w swoich postępowaniach zgodnie z nauczaniem ich Kościo- ła, aniżeli ich rówieśnicy katoliccy lub protestanccy. Badania przeprowadzone wśród licealistów USA w połowie XX stulecia pokazują pewną różnicę procentową wśród nastolatków praktykujących współżycie przedmałżeńskie w różnych konfesjach chrze- ścijańskich: 15% u Mormonów wobec 26% próby ogólnokrajowej²³. Wyniki tychże

nal od Discourses” vol. 19, discourse 40, s. 266.

20 T. L. Givens, Mormonism and the Family, dz. cyt., s. 4.

21 T. B. Heaton, Mormon Family:…, dz. cyt., s. 101.

22 Por. J. R. Smith, Mormon Mission Prep, b.m.w. 2011, s. 56-57.

23 Zob. W. E. Smith, Mormon Sex Standards on College Compuses, or Deal Us Out of the Sexual Revolu- tion!, „Dialogue: A Journal of Mormon Thought” vol. 10, 2 (1976), s. 76-81.

badań z 1978 r. wśród studentów-mormonów dają jeszcze bardziej pokaźne liczby: seks przedmałżeński potępiło 88% chłopaków i 91% dziewczyn²⁴.

Podobne rezultaty zostały potwierdzone podczas badań 1985 r. w środowisku mło- dzieży wieku gimnazjalnego: 17% uczniów-mormonów deklarowały wówczas swoje przedmałżeńskie doświadczenia seksualne, podczas gdy wśród młodych katolików ów odsetek sięgał 48%, 51% u osób areligijnych oraz aż 67% u protestantów²⁵. Powiąza- nie przynależności do konkretnego Kościoła i zachowań przedmałżeńskich od dawna jest obiektem badań i przedmiotem zainteresowań socjologów i teologów rodziny²⁶. Jeszcze bardziej ciekawe wydają się być porównania liczb dokonane po rozdzieleniu osób na praktykujących oraz jedynie wywodzących się z pewnej tradycji religijnej, ale nie przywiązujących zbytnio uwagi do zasad, reguł i norm swojej grupy wyznaniowej.

Wówczas procent osób z seksualnym doświadczeniem przed ślubem w gronie młodych mormonów spada do jedynie 3%, gdyż pośród niepraktykujących owa średnia wynosi 23% i nie odbiega od średniej krajowej.

Rewolucja obyczajowa lat 60. XX wieku wpłynęła również na konserwatywne środowiska w stanie Utah, które tradycyjnie były uważane za bardziej rygorystyczne, aniżeli mormońskie grupy wyznaniowe mieszkające gdzie indziej²⁷. Niemniej jednak wydaje się, iż młodzi wyznawcy nauk proroka Smitha są nadal wierni etyce rodzinnej, o czym spójnie i precyzyjnie naucza Kościół Jezusa Chrystusa: czysta płciowo osoba jest przygotowana do wykonania i utrzymania świętych przymierzy w świątyni; jest zabezpieczona od duchowej i emocjonalnej szkody, gdyż czystość seksualna pozwala podejmować dobre decyzje teraz i w przyszłości²⁸. Grzech przeciwko czystości jest

„wstrętny Panu” i porównywalny tylko do morderstwa i zaprzeczenia istnienia Ducha Świętego, jak ujmuje pierwszy naczelny sędzia Alma w Księdze Mormona (Al. 29:5) – piśmie natchnionym Kościoła LDS²⁹. Należy zachowywać czystość, gdyż „nosimy naczynia Pana”, czytamy w Naukach i Przymierzach (NiP 38:42)³⁰.

2b. Związek obojga partnerów jako szczególny rodzaj partnerstwa

Kolejna cecha – conjugality – wskazuje na zdecydowanie wyższy odsetek żonatych i zamężnych osób w wieku powyżej trzydziestki we wspólnocie mormońskiej, aniżeli to jest w jakiejkolwiek innej grupie wyznaniowej³¹. Podobna tendencja przejawia się

24 A. Carlson, The Family in America: Searching for Social Harmony in the Industrial Age, New Brunswick, London 2009, s. 107.

25 T. B. Heaton, Mormon Family:…, dz. cyt., s. 102.

26 Zob. F. Scott Christopher, M. W. Roosa, Factors Affecting Sexual Decisions in the Premarital Relation- ships of Adolescents and Young Adults, w: Sexuality in Close Relationships, ed. K. McKinney, S. Sprecher, Hillsdale 1991, s. 117.

27 Zob. A. L. Mauss, Shall the Youth of Zion Falter? Mormon Youth and Sex, a Two-city Comparison,

„Dialogue: A Journal of Mormon Thought” vol. 10, 2 (1976), s. 82-84.

28 For the Strength of Youth, Salt Lake City 2011, s. 35.

29 Księga Mormona: Jeszcze Jedno Świadectwo o Jezusie Chrystusie, Salt Lake City 2012, s. 267.

30 Nauki i Przymierza …, dz. cyt., s. 52.

31 Zob. T. B. Heaton, C. K. Jacobson, The Social Composition of Mormonism, w: The Oxford Handbook of Mormonism, ed. T. L. Givens, P. L. Barlow, New York 2015, s. 321.

136 seRgiusz anoszko

także w sprawie rozwodów: mormoni są mniej podatni na to zjawisko niż katolicy lub protestanci. Mimo że Kościół LDS nie ma w swoim nauczaniu wprost odwołania się do rozwodu per se, tym niemniej naucza o odwiecznej więzi małżeńskiej (zwłaszcza, jeśli ślub był zawarty w świątyni, wówczas perspektywy szczęśliwego życia rodzinnego są zwiększone)³², zachęca do wytrwania w zobowiązaniach matrymonialnych, przez co stanowczo odradza praktykę separacji³³. Małżeństwa sakramentalne mormonów cha- rakteryzują się mocniejszą wiarą w więzy rodzinne, większą satysfakcją małżeńską oraz zdrowszą empatią małżonków dla siebie nawzajem³⁴.

Według zasad etycznych życia rodzinnego są doppuszczalne separacje oraz rozwody.

Przyczyną ustania związku małżeńskiego, wedle Pism (NiP 107:71n)³⁵ i decyzji sądu kościelnego, mogą być rozwiązłe zachowanie, pijaństwo, zaniechanie kobiety na okres dłuższy niż rok lub brutalność męża³⁶. Wówczas rozwód jest dopuszczalny, szczególnie w małżeństwach poligamicznych (kiedy owa praktyka jeszcze miała miejsce). W razie niezadowolenia z decyzji sądu, można odwołać się do sądu wyższej instancji, a ostatecz- nie nawet do Prezydenta Kościoła. Zdarzały się rozwody nawet po śmierci męża, kiedy kobieta starała się rozwieść z nieboszczykiem z powodu jego braków moralnych, co mogło mieć wpływ na sprawę zbawienia. Władze kościelne dość ostrożnie zajmowały się tego typu rzeczami, gdyż „zainteresowane strony są poza zasięgiem i nie są w stanie się bronić”³⁷.

Zawarcie małżeństwa w teologii mormońskiej, jeżeli dokonuje się w świątyni oraz poprzez ordynowanego kapłana, jest uważane za sakrament, nazywany „przypieczę- towaniem świątyni” i ma status normatywny. Dlatego przyczyną rozwodu nie mogą być takie problemy jak utrata pracy, choroba przewlekła lub niepełnosprawność jed- nego z małżonków³⁸ (początkowo za jedyny powód rozwodowy mogła być uznana je- dynie zdrada małżeńska, 3 Ne. 12:32)³⁹. Zgodnie z objawieniem 1843 r. Josephowi Smithowi, małżeństwo zawarte nie przez duchownego LDS, lecz jedynie „w świecie”, jest uważane za nieważne i nie mające mocy, kiedy małżonkowie „umrą i zejdą z tego świata” (NiP 132:15)⁴⁰. Natomiast jeśli małżeństwo jest przypieczętowane przez Ducha Świętego, w świątyni, przez namaszczonego kapłana, ów związek przetrwa po śmier-

32 B.a., Why Temple Marriage?, „Liahona” vol. 37, 8 (2013), s. 56-58.

33 A. L. Mauss, The Angel and the Beehive: The Mormon Struggle with Assimilation, Urbana, Chicago 1994, s. 133-135.

34 M. Raynes, Mormon marriages in an American context, w: Sisters in spirit: Mormon women in histori- cal and cultural perspective, ed. M. Ursenbach Beecher, L. Fielding Anderson; with a foreword by J. Shipps, Urbana, Chicago 1992, s. 230.

35 Nauki i Przymierza …, dz. cyt., s. 187.

36 N. Olsen, Marriage and Divorce in Islamic and Mormon Polygamy: A Legal Comparison, „Intermoun- tain West Journal of Religious Studies” vol. 1, 1 (2009), s. 93-94.

37 E. Brown Firmage, R. Collin Mangrum, Zion in the Courts: A Legal History of the Church of Jesus Christ of Latter-day Saints 1830-1900, Urbana, Chicago 2011, s. 331-332.

38 T. Hardly Olsen, Hold Onto Your Celestial Dreams: Tools to Help Safeguard Your Temple Marriage Against Divorce, b.m.w. 2012, s. 91.

39 Księga Mormona:…, dz. cyt., s. 373.

40 Nauki i Przymierza …, dz. cyt., s. 233.

ci⁴¹. Parę małżeńską wprowadza się do świątyni, gdzie odbywa się specjalna ceremonia złożona z dwóch części. Najpierw małżonkowie są namaszczani oliwą, po czym na- stępuje akt uznania pełni kapłaństwa pary: mąż odtąd jest kapłanem, a żona kapłanką wobec niego. Druga część ceremonii ma charakter prywatny, kiedy to panna młoda umywa stopy swemu oblubieńcowi na znak nabycia praw do roszczeń wobec niego po zmartwychwstaniu umarłych⁴². Małżeństwa mieszane nie są praktykowane z racji braku akceptacji takich związków przez wspólnotę oraz ewentualnych późniejszych trudności przy wychowywaniu dzieci⁴³. Ten aspekt stanowi przyczynę ciągłych wędró- wek pierwszych wspólnot mormońskich: Księga Mormona zawiera wersety (4 Ne. 29) obarczające rzekomą winą katolików i protestantów, którzy to mieli prześladować wy- znawców z Kościoła LDS⁴⁴.

Małżeństwo ma status „związku niebiańskiego” (ang. celestial marriage) i aż do koń- ca XIX wieku było kojarzone z inną czynnością sakralną, z której wywodzi się chyba najbardziej znana mormońska praktyka zwyczajowa, czyli poligamia, usankcjonowana 12 lipca 1843 r. po objawieniu Smithowi⁴⁵ (jako artykuł wiary poligamia była uznana w 1852 r.)⁴⁶; temu ostatniemu wątkowi warto przyjrzeć się nieco bliżej, gdyż przez długi czas stanowił on differentia specifica religii mormońskiej. We wspomnianym cza- sie Smith już był w stosunkach z Fanny Alger, młodą dziewczyną pomagającą żonie Smitha w pracach domowych; uważa się, że związek z Fanny był pierwszym udoku- mentowanym przykładem poligamii w historii tej wspólnoty religijnej. Wspomniana praktyka, wedle Smitha, miała naśladować czasy Mojżesza, Abrahama, Dawida i Salo- mona, którzy mieli wiele żon oraz konkubin⁴⁷.

W początkowym okresie istnienia Kościoła LDS istniejąca praktyka wielożeństwa miała być swoistym przygotowaniem na paruzję, kiedy to potomkowie zbawionych na nowo będą zaludniać planetę. Ze względów praktycznych natomiast poligamia była motywowana, a nawet czasem usprawiedliwiana istnieniem tzw. zła społecznego:

mormoni wierzyli, że mężczyzna mający kilka żon nie popadnie w nałóg cudzołóstwa, a kobiety będą uchronione przed prostytucją i aborcją, jak o tym pisała Harriet Cook Young, jedna z 55 żon Brighama Younga, Drugiego Prezydenta Kościoła LDS. Poliga- mia właściwie nie była traktowana jako wyjątek – raczej, można powiedzieć, że był to niemal nakaz. Jest to dosyć ciekawy fenomen, gdyż religia mormońska powstała i kre- owała się w warunkach społeczeństwa purytańskiego, wedle zasad którego poligamia była postrzegana za przejaw barbarzyństwa, niewolnictwa. Później, kiedy we wspólno-

41 N. Olsen, Marriage and Divorce …, dz. cyt., s. 104.

42 D. J. Buerger, The Development of the Mormon Temple Endowment Ceremony, „Dialogue: A Journal of Mormon Thought” vol. 34, 1-2 (1987), s. 93.

43 O. I. Karczewska, Mormoni amerykańscy w XIX wieku…, dz. cyt., s. 197.

44 Księga Mormona:…, dz. cyt., s. 408.

45 G. D. Smith, Nauvoo roots of Mormon polygamy, 1841-46, „Dialogue: A Journal of Mormon Thought”

vol. 34, 1-2 (2001), s. 127, 129.

46 W. Jakubowski, Doktryna, kult i organizacja…, dz. cyt. s. 337.

47 G. D. Smith, Nauvoo roots …, dz. cyt., s. 131.

138 seRgiusz anoszko

cie zostanie utworzony rząd teokratyczny⁴⁸, praktyka wielożeństwa będzie wyglądała inaczej, niż to było za czasów Josepha Smitha, kiedy obowiązywało „prawo Izraela”⁴⁹. Wielożeństwo nigdy nie było praktyką powszechną: w związkach poligamicznych, we- dług różnych oszacowań, było od 10-11% do 15-20% mormonów ze stanu Utah⁵⁰.

Warto także pamiętać, że poligamia mormońska była regulowana poprzez władze wspólnoty na dwojaki sposób: po pierwsze, jedynie przywódcy kościelni decydowali o tym, kto będzie mógł posiadać prawo do wielożeństwa; a po drugie, obowiązywa- ło tzw. Prawo Sary, które dawało pierwszej żonie przywilej decydowania o tym, czy jej mąż otrzyma prawo do tworzenia kolejnych związków (NiP 132:61n)⁵¹. Praktyka wielożeństwa bez takiego pozwolenia była uznawana za cudzołóstwo⁵². Naganie pod- dawany był także mężczyzna, który wytypowany przez ciało kierownicze nie zechciał wziąć sobie kolejnych żon, wówczas ryzykował on utratą urzędu kościelnego i pozycji we wspólnocie⁵³.

Jeden z misjonarzy mormońskich, będący na placówce w Polsce uzasadniał prak- tykę wielożeństwa bardziej otaczającą rzeczywistością w określonym czasie historii Kościoła, aniżeli wykładnią dogmatyczną: XIX-wieczne wojny prowadziły bowiem do zachwiania bilansu równowagi płci w pierwotnych zborach, więc wielożeństwo dla wdów i  sierot było raczej alternatywą dla ich przeżycia⁵⁴. W latach 60. XIX wieku kobiety mormońskie broniły wręcz prawa do poligamii, motywując to możliwością zawarcia małżeństwa przez każdą kobietę, bez względu na jej status majątkowy lub ilość mężczyzn w zbiorze⁵⁵. Podobne zjawisko miało miejsce w islamie, kiedy to nad- miar kobiet sprzyjał poligamii⁵⁶. Definitywny zakaz poligamii wraz z odcięciem się od tej praktyki ze strony najwyższych władz kościelnych spowodował masową emigrację mormonów na tereny Kanady i Meksyku⁵⁷.

48 M. Potz, Teologia teokracji. Religijna legitymizacja władzy u amerykańskich purytanów i mormonów,

„Przegląd religioznawczy” 4 (2013), s. 62.

49 Zob. E. Brown Firmage, R. Collin Mangrum, Zion in the Courts …, dz. cyt, s. 263-278.

50 M. Potz, Teologia teokracji…, dz. cyt., s. 62.

51 Nauki i Przymierza …, dz. cyt., s. 237-238.

52 E. Brown Firmage, R. Collin Mangrum, Zion in the Courts …, dz. cyt., s. 358.

53 W 1890 r. odbyło się „wielkie przystosowanie”: po uchwaleniu tzw. Woodruff Manifesto praktyka wielożeństwa przestała być kojarzona z „małżeństwem niebiańskim”, a Wilford Woodruff, czwarty Prezy- dent Kościoła (kadencja 1889-1898), zachęcał wiernych powstrzymać się od zawarcia małżeństw zakazanych przez prawo kraju. Zob. K. M. Daynes, Celestial Marriage (Eternal and Plural), dz. cyt., s. 343-344. Zachęta była potwierdzona objawieniem, którego doznał Prezydent rok później. W. Jakubowski, Doktryna, kult i organizacja…, dz. cyt. s. 338.

54 M. Libiszowska-Żółtkowska, Nowy ruchy religijne w zwierciadle socjologii, Lublin 2001, s. 168.

55 O. I. Karczewska, Mormoni amerykańscy w XIX wieku…, dz. cyt., s. 195.

56 Zob. M. Styś, Status prawny kobiet w islamie, w: Studencka konferencja naukowa czerwiec 2012, (red.) J. Gajda, Rzeszów-Przemyśl 2012, s. 133.

57 A. Wójtowicz, Bóg mormonów, dz. cyt., s. 53-54.

2c. Dzietność i rozrodczość

Najczęściej zauważalną cechą rodziny mormońskiej jest jej wysoka płodność, która poprzez cały XX wiek pozostawała powyżej średniej krajowej⁵⁸. W ostatnich latach ubiegłego stulecia ten wskaźnik zmienił się jeszcze bardziej na korzyść mormonów: kie- dy w kraju współczynniki dzietności spadły, we wspólnocie LDS odnotowano wzrost – współczynnik dzietności był około półtora razy większy od średniej krajowej USA⁵⁹, a w latach 70. nawet dwa razy większy⁶⁰. Ważne sobie uzmysłowić, że owa tendencja nie jest jedynie wynikiem niechęci co do korzystania z antykoncepcji – chodzi raczej o postawę, nastawienie na płodzenie potomstwa i pragnienie większej liczby dzieci, w przeciwieństwie do ujemnej tendencji pro-urodzeniowej wśród reszty społeczeństwa.

Średni wskaźnik dzietności dla rodziny mormońskiej w połowie lat 80. XX wieku wy- nosił 3,3⁶¹.

Związek sakramentalny, zobowiązanie małżonków co do wielkości rodziny, za- angażowanie w Kościele powodują zwiększoną częstotliwość kontaktów z podobnie myślącymi parami, co w połączeniu może suponować większą dzietność. W czasach, gdy rodziny amerykańskie o wysokim statusie społecznym i o wysokich dochodach zazwyczaj wykazują się mniejszą ilością dzieci, u mormonów ów tendencja wygląda dokładnie odwrotnie⁶². Mormoni amerykańscy są lepiej wykształceni oraz zamoż- niejsi, aniżeli przeciętni Amerykanie; podobna tendencja jest do zauważenia również w Wielkiej Brytanii⁶³.

Mormoni poważnie odczytują nakaz z biblijnej Księgi Rodzaju o płodzeniu potom- stwa, ponieważ są przekonani co do kontynuacji rodziny w życiu pozagrobowym; jest to jeden z kluczowych elementów zbawienia w tej religii: życie po śmierci zaczyna się na tym samym poziomie, jaki osiągnięty został w życiu doczesnym⁶⁴. Pary decydujące się na zapieczętowanie swojego małżeństwa w świątyni przez sam ten obrzęd skłaniają się ku wielodzietności w swoich związkach; niekiedy wręcz się mówi o podobieństwie liturgii świątynnej do aktu rozrodczego⁶⁵. Przyjęcie założeń teologicznych stanowi tylko jeden z aspektów wpływających na płodność rodziny, gdyż zależność pomiędzy postawą a zachowaniem religijnym jest także uwarunkowana normami społecznymi i oczekiwaniami grup odniesienia. Socjologowie amerykańscy podają dosyć interesu- jące liczby badań z ostatnich lat: w zsekularyzowanym Seattle liczba psów przewyższa

58 Zob. R. Stark, R. L. Neilson, The Rise of Mormonism, New York 2005, s. 88-90.

59 G. Shepherd, G, Shepherd, Mormon Passage: A Missionary Chronicle, Urbana, Chicago 1998, s. 3.

60 A. Carlson, The Family in America…, dz. cyt., s. xiv.

61 T. B. Heaton, How Does Religion Influence Fertility?: The Case of Mormons, „Journal for the Scientific Study of Religion” vol. 25, 2 (1986), s. 248.

62 T. B. Heaton, Mormon Family:…, dz. cyt., s. 106.

63 E. P. Kaufmann, Shall the Religious Inherit the Earth?: Demography and Politics in the Twenty-First Century, London 2010, s. 33.

64 M. Libiszowska-Żółtkowska, Nowy ruchy religijne…, dz. cyt., s. 167.

65 R. Warren Walker, D. J. Whittaker, J. B. Allen, Mormon History, Urbana, Chicago 2001, s. 47.

140 seRgiusz anoszko

liczbę dzieci na 45%, podczas gdy w „mormońskim” stanie Utah liczba dzieci jest więk- sza o 19% od ilości czworonogów⁶⁶.

Znaczenie grup odniesienia pod względem wpływu na zachowania prorodzinne mormonów było odnotowywane w różnych kontekstach. Siła nastawienia się na więk- szą rozrodczość jest uzależniona od stopnia socjalizacji wewnątrz kultury wspólnotowej samych mormonów, gdyż wychowywanie się w obrębie środowiska LDS wzmacnia akceptację stylu życia oraz wartości rodzinnych promowanych przez nauczycieli Ko- ścioła⁶⁷. Zasadniczo na ową siłę składają się trzy główne czynniki: aktywne uczestnic- two obojga rodziców w praktykach kościelnych, wielkość rodziny oraz wiek w chwili chrztu⁶⁸. Przykładowo – osoby ochrzczone w wieku powyżej ośmiu lat odnotowują mniejszy stopień wpływów uspołecznienia, aniżeli to jest w wypadku osób ochrzczo- nych w wieku dziecięcym⁶⁹.

Wśród czynników wpływających na postawy rodzicielstwa często są wymieniane elementy zewnętrzne: poziom wykształcenia małżonków, dochody rodziny, postawy li- beralnego indywidualizmu, wiek zawarcia małżeństwa oraz czas jego trwania, a nawet, jak na to wskazują badania, odstępy pomiędzy urodzeniem kolejnych potomków⁷⁰. Warto wziąć pod uwagę, iż czynniki społeczno-ekonomiczne nie oddziałują w ten sam sposób na wyznawców LDS, jak to jest w wypadku z przedstawicielami innych związ- ków wyznaniowych. Rodzina, zbudowana na małżeństwie mężczyzny i kobiety jest najlepszym uwidocznieniem planu Bożego, gdyż jest nastawiona na rozwój, wychowy- wanie potomstwa i przygotowanie do życia wiecznego. Jest instytucją uprzywilejowaną i nie istnieje wyłącznie dla siebie samej⁷¹.

Ostatnie zmiany – kwestia wielkości rodziny, rozwody, emancypacja kobiet i ich udział na rynku pracy – bezsprzecznie zmieniają postawy prorodzinne również wśród członków Kościoła LDS. Jeśli na przełomie XIX i XX wieku pary miały po 8-10 dzie- ci, to już w tej chwili obserwujemy spadek średniej urodzin na jedno małżeństwo do 3-5 dzieci. Te zmiany wcale nie powinny sugerować odrzucenia przez wiernych dok- tryny religijnej, lecz jedynie poprawienia ekonomicznego i emocjonalnego dobrostanu poszczególnych członków wspólnot. Rozwody natomiast świadczą nie o braku akcep- tacji koncepcji wiecznej rodziny, ale wskazują jedynie, iż nie każde małżeństwo było od- powiednio przygotowane do życia rodzinnego. Nadal w statystykach demograficznych

66 E. P. Kaufmann, Shall the Religious…, dz. cyt., s. 99.

67 T. Donati Marciano, Families and Religions, w: Handbook of Marriage and the Family, ed. S. K. Steinmetz, M. B. Sussman, New York, London 1987, s. 291.

68 T. B. Heaton, How Does Religion Influence Fertility?..., dz. cyt., s. 249.

69 Należy pamiętać, że chrzest mormoński od 2001 roku nie jest uznawany w Kościele katolickim, gdyż spośród czterech kryteriów ważności tego sakramentu – materii, formy, intencji i dyspozycji osoby chrzc- zonej – jedynym spełnionym jest materia (mormoni używają wody). W. Jakubowski, Doktryna, kult i orga- nizacja…, dz. cyt. s. 331-332.

70 Zob. G. P. Mineau, L. L. Bean, M. Skolnick, Mormon Demographic History II: The Family Life Cycle and Natural Fertility, „Population Studies” vol. 33, 3 (1979), s. 433-435.

71 Por. D. T. Christofferson, Why Marriage, Why Family, „Ensign” vol. 45, 5 (2015), s. 52.

stanu Utah mormoni tworzą około 75% populacji, chociaż jeszcze w 1920 r. ich było tylko 60%⁷².

2d. Szowinizm płciowy

Płeć dla mormonów jest bardzo ważnym desygnatem, określającym tożsamość wier- nych, wywodzi się z teologii, jest „zasadniczą indywidualną cechą odwiecznej identy- fikacji i celem każdego śmiertelnika”⁷³. W małżeństwach mormońskich dosyć często obserwowane jest zjawisko szowinizmu płciowego, co wyraża się w apodyktycznej po- zycji męża, mającego autorytatywną władzę w związku. Ta cecha zazwyczaj przejawia się w dwóch aspektach życia rodzinnego: podziale pracy i obowiązków rodzinnych, a także w prymacie decyzji męża i jego autorytecie. Sam podział pracy ze swojej natury nie jest szowinistyczny, lecz z punktu widzenia współczesnego świata za taki może być uznany.

Osoba zarabiająca pieniądze ma zazwyczaj większą kontrolę nad zasobami ekonomicz- nymi, posiada większy prestiż, pewniejsze uznanie oraz możliwości do rozwoju osobiste- go. Co prawda sonda przeprowadzona wśród mormonów wskazuje na dosyć tradycyjne podejście także i w tej kwestii: matka postrzegana jest jako gospodyni domowa, natomiast ojciec jako chlebodawca⁷⁴. Dlatego w spawie zarabiania pieniędzy, utrzymywania domu, opieki nad dziećmi, przekazywania wartości rodzinnych, prac remontowych mormoni są mniej skłonni do deklarowania równouprawnienia męża i żony w porównaniu z katoli- kami lub protestantami (zaledwie 7% badanych mormonów deklaruje egalitaryzm płci).

Autorytet mężczyzny, bazujący się na jego kapłaństwie, jest integralnym aspektem teologii. Rzeczywiście, mężczyźni-mormoni mają zdecydowanie większą wagę decyzyj- ną, aniżeli ich żony – nawet w tych kwestiach, gdzie, jak wydawałoby się, kobiety mają brać na siebie większą odpowiedzialność, jak dbanie o dom bądź opieka nad potom- stwem⁷⁵. W sumie można powiedzieć, że tradycjonalizm odnośnie ról płciowych w ro- dzinie jest bardziej kwestią postawy, czy nawet ideologii, niż jednym z rzeczywistych zachowań małżonków.

Koniec XX wieku przyniósł nowe odczytanie dawno znanych postulatów. W 1985 r.

Trzynasty Prezydent Kościoła LDS Ezra Taft Benson (kadencja 1985-1994) nazwał pa- triarchat rządem rodzinnym; w 1998 r. Robert L. Millet, profesor starożytnego pi- śmiennictwa i autor mormoński, określił kapłaństwo Melchizedeka⁷⁶ nowym i wiecz- nym przymierzem małżeńskim, patriarchalnym porządkiem rodzinnym, wzorowanym na istniejącym w niebie; wedle Jamesa E. Fausta, Drugiego Doradcy Prezydenta Kościo-

72 E. P. Kaufmann, Shall the Religious…, dz. cyt., s. xii.

73 R. M. Nelson, Celestial Marriage, „Liahona” vol. 32, 11 (2008), s. 92.

74 T. B. Heaton, Mormon Family:…, dz. cyt., s. 107.

75 N. L. Andersen, Moc w kapłaństwie, „Liahona” tom 16, 4 (2013), s. 92.

76 Kapłaństwo Melchizedeka – wyższe z dwóch poziomów kapłaństwa w Kościele Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, nadawane wiernym członkom wspólnoty płci męskiej, którzy ukończyli 18 lat. Kapłani Melchizedeka kierują Kościołem i zarządzają obrzędami. R. T. Burton, We Believe: Doctrines and Principles of the Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, Salt Lake City 2004, s. 720.

142 seRgiusz anoszko

ła (kadencja 1995-2007): „Każdy ojciec rodziny jest patriarchą, każda matka – matriar- chinią, i są oni równi w swoich rolach rodzicielskich”⁷⁷.

Dyskusyjnym momentem pozostaje postrzeganie roli płciowości w relacjach ro- dzinnych. Nawet sam początkowy wzorzec, zaproponowany i realizowany w praktyce życia małżeńskiego u mormonów, ewoluował od zmaskulinizowanego systemu patriar- chalnego do modelu bardziej egalitarnego. Tak naprawdę jeszcze Smith zapropono- wał powołanie dla kobiet tzw. Stowarzyszenia Pomocy, mającego być odpowiednikiem kapłaństwa dla mężczyzn, a nie pomocniczym dodatkiem do niego⁷⁸, jak to stało za czasów B. Younga, fundatora Salt Lake City i Drugiego Prezydenta Kościoła (kadencja 1847-1877) – mimo że B. Young zachęcał kobiety do podejmowania innych ról, niż tyl- ko wyłącznie rodzinne, na co dzisiaj aktywnie powołują się feministki mormońskie⁷⁹.

Od 1995 r. oficjalne nauczanie Kościoła deklaruje ważność i odwieczność ról płcio- wych, które są pochodną cech fizycznych oraz które kształtują obowiązki domowe, ko- ścielne i sakramentalne. „Byłoby dobrze, gdyby macierzyństwo pozostawało dla kobiet najwyższym powołaniem i obowiązkiem, natomiast dla mężczyzn zarabianie na życie, wspieranie rodziny oraz bycie jej duchowym głową; młodzi chłopcy i dziewczęta mają być wychowywane, kształcone i socjalizowane do ról w Kościele i rodzinie, podkreśla- jące ich obowiązki religijne lub rodzinne”⁸⁰.

Obecnie można zauważyć pewien powrót do progresywizmu Smitha odnośnie roli i miejsca kobiet, wywołany wprawdzie współczesną wrażliwością w temacie feminizmu i równouprawnienia: pod nieobecność ojca rodziny matka może przygotować i prze- wodniczyć tzw. poniedziałkowym uroczystościom rodzinnym⁸¹. „Szczery dialog i słu- chanie odczuć oraz obaw kobiet jest niezbędną częścią życia, małżeństwa oraz budowa- nia królestwa Bożego”⁸². W ten oto sposób widzimy, jak teologia kapłaństwa rodzinne- go jest wykorzystywana do wspierania pewnych relacji egalitarnych, a nie stosunków autorytarnych, jak to było jeszcze nie tak dawno.

3. Teologia życia rodzinnego

Wiara w ciągłość egzystencji po życiu doczesnym powoduje mocne przywiązanie do roli i miejsca małżeństwa w życiu codziennym każdego przedstawiciela wspólnoty mor- monów. Zgodnie z nauczaniem LDS, małżeństwa w życiu wiecznym będą kontynuowały swoją misję rodzicielstwa poprzez płodzenie duchowych dzieci, dlatego udany związek

77 T. L. Givens, Wrestling the Angel…, dz. cyt., s. 291.

78 Zob. R. L. Jensen, Forgotten Relief Societies, 1844-67, „Dialogue: A Journal of Mormon Thought” vol.

16, 1 (1983), s. 105-125.

79 T. Donati Marciano, Families and Religions, dz. cyt., s. 306.

80 L. Maffly-Kipp, Mormons and Gender Issues, „Religion and American Culture: A Journal of Interpreta- tion” vol. 23, 1 (2013), s. 15.

81 Każdy poniedziałek w Kościele LDS jest przeznaczony na wieczór religijny, kiedy to cała rodzina spoty- ka się, aby poprzez umacnianie więzów rodzinnych planowo przekazywać wartości i wiedzę religijną, nakazy i normy etyczne. M. Libiszowska-Żółtkowska, Nowy ruchy religijne…, dz. cyt., s. 170.

82 N. L. Andersen, Moc w kapłaństwie, dz. cyt., s. 94.

mężczyzny i kobiety w życiu teraźniejszym jest na tyle ważny, gdyż stanowi swoistą gwa- rancję osiągnięcia najwyższego stopnia chwały w życiu przyszłym, po zmartwychwsta- niu. Księga Mormona przypomina o potrzebie spisania i  przechowywania kronik ro- dzinnych, zwanych Księgami Życia (1 Ne. 5:16, 9:3-4, 19:2; al. 6:62); niewystarczająco gorliwi mieliby być wykreślani z listy (Mos. 26:36)⁸³. Stąd tyle uwagi jest poświęcanej kwestiom wychowania seksualnego – stosunki przedślubne lub też pozarodzinne zagra- żają integralności więzła małżeńskiego, naruszając tym samym plan Boży: „Bóg dał nam rodzinę, która pomaga stać się tymi, kim On chciał żebyśmy byli”⁸⁴. Łamanie tychże za- sad może wywołać skrajną dezaprobatę ze strony gminy i władz kościelnych, wynikiem czego będą ostracyzm i pozbawienie prawa przynależności do wspólnoty wiernych.

Nie mniej jednak wśród wyznawców tejże wiary zdarzają się wypadki tzw. singiel- stwa (również wśród wdów i wdowców), co – przy spełnieniu warunków godności – wcale nie jest potępiane, lecz wręcz przeciwnie: osoby takie są pocieszane obietnicą możności bycia rodzicem już w egzystencji pośmiertnej, gdzie będą dziedziczyć „trony, królestwa, księstwa, i moce, panowania, wszelkie wysokości i głębie” (NiP 132:19)⁸⁵. Ciekawe, że tego typu obietnice głównie dotyczą samotnych kobiet mormońskich, a już nie obowiązują panów („nie trać czasu na czcze poszukiwania, […] skup się na ślubie”)⁸⁶. Może to być dowodem na inne traktowanie misji małżeńsko-kapłańskiej, gdzie akurat mężczyzna pełni rolę główną⁸⁷, gdyż „kapłaństwo najpierw było dano Adamowi” (NiP 84:16; 107:41)⁸⁸. Kwestia samotnych członków grupy nie pozostaje bez uwagi ciała kierowniczego: w obrębie Kościoła są organy i komisje, zajmujące się tymi osobami ze względu na wiek singli – osoby między 18 a 30 rokiem życia oraz te mające powyżej 30 lat są pod opieką poszczególnych komitetów⁸⁹.

Rodzina jest wyświęcona przez samego Boga, została przeznaczona do rozmnażania wraz z socjalizacją potomstwa, każda inna instytucja jest więc ex definitione gorsza.

Bezdzietnym parom brakuje kluczowego aspektu w ich rozwoju duchowym i religijnym.

Małżeństwo mormońskie ma naturę integralną i holistyczną, ponieważ żadne z mał- żonków nie ma dostępu do uprawnień i przywilejów bez uczestnictwa drugiego⁹⁰. Taka wizja sugeruje jedność, współzależność oraz łączność w misji kapłańsko-rodzinnej, co – swoją drogą – już nie pasuje do ściśle męskiej hierarchii i dominacji. Każde z małżonków może cieszyć się owocami ich związku, na które składają się zaufanie i wsparcie, dziele- nie się i rada, wytrzymałość i służba, radość i przyjaźń, miłość i – oczywiście – dzieci⁹¹.

83 Księga Mormona…, dz. cyt., s. 170.

84 C. M. Stephens, The Family Is of God, dz. cyt., s. 12.

85 Nauki i Przymierza …, dz. cyt., s. 233.

86 R. G. Scott, The Eternal Blessings of Marriage, „Ensign” vol. 41, 5 (2011), s. 95.

87 R. T. Burton, We Believe:…, dz. cyt., s. 616.

88 Nauki i Przymierza …, dz. cyt., s. 128, 186.

89 The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, Handbook 2. Administering the Church, Salt Lake City 2010, s. 124-128.

90 Tamże, s. 3.

91 B.a., Why Temple Marriage?, dz. cyt., s. 58.

144 seRgiusz anoszko

Ograniczenia w sferze seksualno-poznawczej w środowisku mormonów nadają mał- żeństwu status niemal powszechny, eliminują niejednoznaczność rodzicielstwa: w do- brze ułożonej rodzinie mężczyzna i kobieta należą do siebie, nie mają jakiejkolwiek in- nej konkurencji zewnętrznej; podobnie dzieci mają pewność przynależności do swoich rodziców. Zgodność z taką normą kreuje poczucie komunii ze wspólnotą kościelną, która poprzez urząd nauczycielski dostarcza instrukcje i programy dla rodzin⁹². Sil- ne poczucie wspólnoty pomaga wzmocnić więzy wewnątrzrodzinne, gdyż małżeństwo wraz z dziećmi stanowi obiekt zainteresowania i przykuwa uwagę całego zgromadze- nia, a wspólne zainteresowania, spędzanie wolnego czasu lub inne elementy stylu życia tylko zacieśniają owe więzy, czyniąc je bardziej wytrwałymi⁹³. Społeczność wiernych jest swego rodzaju narzędziem, zapewniającym uwznioślenie rodzin (NiP 23:3)⁹⁴.

Działalność pastoralna Kościoła zawiera różnomaite programy i kursy, adresowa- ne do młodych par w celu kształtowania dobrej rodziny oraz stworzenia koniecznego do naśladowania wizerunku idealnej rodziny. Stowarzyszenie Pomocy koncentruje się w dużej mierze na promowaniu roli kobiety jako gospodyni domowej, a program kore- lacyjny, wprowadzany w Kościele w latach 60. i 70. ubiegłego stulecia, pozwolił stwo- rzyć jeszcze bardziej przyjazne i bliskie kontakty na linii rodzina-wspólnota.

Wszystkie charakterystyczne aspekty rodziny mormońskiej wywodzą się z teologii Kościoła LDS, jak również warunków demograficznych oraz struktury społecznej, ale wszędzie są promowane małżeństwo i posiadanie dzieci. Kościół Jezusa Chrystusa pro- muje życie rodzinne, a rodziny odwzajemniają się Kościołowi wychowywaniem dzieci tak, by były aktywnymi członkami wspólnoty, co poniekąd zapewnia również ekono- miczny sukces związku wyznaniowego⁹⁵. Tło historyczno-teologiczne pozwala zoba- czyć, że wszelkie rozmaite starania współczesnych ideologii utrzymujące, iż rodzina jest wyłącznie wytworem społecznym, kulturowym, gospodarczym lub historycznym, nie przemawia do sumienia wyznawców religii LDS, ponieważ te usiłowania sprzeci- wiają się nauce o nierozerwalności i heteroseksualności małżeństwa. Taki porządek, jak wierzą mormoni, był zainicjowany przez Boga jeszcze w raju, dlatego każda rodzina jest odwzorowaniem porządku niebiańskiego, boskim szablonem, związkiem, który jest przypieczętowany na ziemi, aby później być związanym w niebie⁹⁶.

Aczkolwiek współczesna teologia rodziny w Kościele mormonów nadal próbuje pracować nad najbardziej dotkliwymi pytaniami, np. czy rodzina mormońska powinna zmieniać się wraz z polityką państwa w tym obszarze oraz czy teologia LDS dopusz- cza istnienie alternatywnych form rodziny. Rozprzestrzenianie się mormonów na bar- dziej zróżnicowanych kulturowo i wyznaniowo obszarach, oraz nowe trendy społeczne

92 Idee na poniedziałkowe wieczory rodzinne można zobaczyć w periodykach kościelnych. Zob. B. a., Family Home Evening Ideas, „Liahona” vol. 41, 1 (2017), s. 3, 28-33, 69-70.

93 Por. J. B. Worthy, The Mormon Cult: A Former Missionary Reveals the Secrets of Mormon Mind Control, Tucson 2008, s. 45.

94 Por. R. M. Nelson, Celestial Marriage, dz. cyt., s. 92; Nauki i Przymierza …, dz. cyt., s. 33.

95 M. Libiszowska-Żółtkowska, Nowy ruchy religijne…, dz. cyt., s. 171.

96 Por. Pismo Święte Nowego Testamentu, przekład ekumeniczny z języków oryginalnych, Warszawa 2007, Mt 16,19, s. 56.

przyjęte przez członków grupy LDS, zmuszają ciało kierownicze Kościoła do zmiany polityki i praktyk w płaszczyźnie rodzinno-małżeńskiej. Wiele kwestii, szczególnie do- tyczących etyki seksualnej, zostaje przemyślanych, powodując impulsy społeczne do dalszych zmian wewnętrznych⁹⁷.

Chociaż Kościół LDS zachowuje neutralność polityczną i nie wspiera kandydatów na różne stanowiska urzędnicze w państwie, aktywnie prowadzi kampanie na rzecz spraw, które są sprzeczne z nauczaniem moralnym. Jedną z tych kwestii jest definio- wanie małżeństwa: w 2008 roku mormoni aktywnie włączyli się w promowanie Ka- lifornijskiego Aktu Ochrony Małżeństwa (ang. California Marriage Protection Act), powszechnie zwanego 8. Poprawką, który miał uniemożliwić zawarcie ślubu dla osób tej samej płci. Mormoni stali się de facto liderami w koalicji wspólnot religijnych, grup pro-family oraz organizacji pro-life, walczącej o eliminację praw par homoseksualnych (jako wspólnota religijna w Kalifornii stanowią zaledwie 2%)⁹⁸.

W wyniku referendum (za poprawką głosowało ok. 52,5% uprawnionych do tego mieszkańców) Konstytucja Stanu została zmieniona, legalność tejże poprawki później potwierdził stanowy Sąd Najwyższy; aczkolwiek w 2013 r. Sąd Najwyższy USA uznał ową zmianę za niezgodną z Konstytucją USA, „stanowiącą pogwałcenie zasady równej wolności osób”⁹⁹, a więc – za nieważną¹⁰⁰. Dosyć ciekawą pozycję zajmowali przedsta- wiciele Kościoła, którzy przeciwstawili się 8. Poprawce, motywując swoją postawę tym, że owszem, teologię mormońską uznają za ważną, natomiast kościelną analizę socjolo- giczną o niebezpieczeństwie małżeństw gejowskich już niekoniecznie. Nie zapominajmy jednak, iż taką postawę zajmuje zdecydowana mniejszość wyznawców rozpatrywanej denominacji.

Zakończenie

Apel o ponowne rozpatrzenie kwestii tak teologicznych, jak również socjologicz- nych – debaty na temat homoseksualizmu, równych praw dla kobiet i ich dostępu do kapłaństwa¹⁰¹ – prowadzi do rozważania pytań o możliwe alternatywne konfiguracje rodziny, przedefiniowanie ról płciowych¹⁰². Owe pytanie dotyczy nie tylko precedensu poligamii, lecz także okresu w historii Kościoła, kiedy pokrewieństwo, a nie relacje seksualne suponowało budowanie dużych rodzin. Ostatnia idea została zaczerpnięta

97 T. B. Heaton, Mormon Family:…, dz. cyt., s. 111.

98 N. J. Young, Mormons and Same-Sex Marriage: From ERA to Prop 8, w: Out of Obscurity: Mormonism Since 1945, ed. P. Q. Mason, J. G. Turner, Oxford 2016, s. 159-160.

99 Z. Lewicki, Wybrane zagadnienia relacji religia-kościół-państwo-prawo w Stanach Zjednoczonych,

„Zeszyty Prawnicze” vol. 14, 1 (2014), s. 74.

100 Zob. G. J. Gates, Marriage and Family: LGBT Individuals and Same-Sex Couples, „The Future of the Children” vol. 25, 2 (2015), s. 68-69.

101 Społeczność Chrystusa, jeden z odłamów Kościoła Jezusa Chrystusa, zaczęła wyświęcać kobiet do kapłaństwa już w 1984 roku. Zob. Community of Christ, The Priesthood Manual, Independence 2004, s. 209.

102 L. Maffly-Kipp, Mormons and Gender Issues, dz. cyt., s. 16.

146 seRgiusz anoszko

z wypowiedzi samego J. Smitha o przyjaźni jako podstawowej – oprócz ciągłości ro- dzinnej – zasadzie mormonizmu¹⁰³, kształtującej świat niebiański (NiP 130:2)¹⁰⁴.

Reorientacja ról małżeńskich i płciowych w rodzinie mormońskiej prawdopodobnie będzie nadal kontynuowana, gdyż niechęć do zmian może w przyszłości powodować więcej kłopotów, aniżeli pozytywów, jak to było we wspólnotach próbujących konty- nuować poligamię nawet po oficjalnym umorzeniu tejże praktyki (np. powstała w 1945 r. grupa M. L. Glendenninga o nazwie Dom Aarona lub też grupa Fundamentalistycz- nego Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich¹⁰⁵).Wzrasta liczba osób, które poprzez postrzeganie zmian i łagodzenie obecnych napięć, widzą w tym środek do zachowania podstawowych wartości. Mormoni stają dzisiaj przed wieloma nowymi wyzwaniami. Obserwując je i rozumiejąc znaczenie tych metamorfoz uczestniczą w kreowaniu nowej wizji swojej rodziny. Analiza ich teologii pozwala mówić, że Kościół LDS nie tylko „koncentruje się na rodzinie, lecz sam jest rodziną”¹⁰⁶.

Można powiedzieć, że tolerancja wobec nowych ideologii we wspólnocie mormoń- skiej nadal będzie powoli wzrastać z jednoczesnym zachowaniem konserwatywnego porządku wewnątrz tejże wspólnoty¹⁰⁷. Można więc przewidzieć, że dla większości wy- znawców wiary proroka Smitha pozostanie nadal aktualnym model rodziny, składającej się z ojca i matki ze wspólnym celem wychowywania dzieci jako swojego osobistego ideału w tym życiu i w wieczności. To wszystko może sugerować, że istniejąca niechęć wobec chociażby związków homoseksualnych jest bardziej polityką Kościoła, aniżeli jego natchnioną doktryną¹⁰⁸, przypominając dawną niechętną postawę i wręcz zakaz kapłaństwa czarnoskórych, który obowiązywał w XIX wieku (w Radzie Przyjaciół, grupie utworzonej w 1920 r. przez L. C. Wooleya oraz w Prawdziwej Gałęzi, prowa- dzonej od 1978 r. przez G. W. Petersona juniora ten zakaz obowiązuje nadal)¹⁰⁹. Zakaz kapłaństwa dla Murzynów nie był poparty argumentacją dogmatyczną, gdyż pojawił się dopiero w oświadczeniu Prezydenta B. Younga, nie posiadając wyraźnego odwoła- nia do władzy proroczej – wydaje się jednak, że w kwestii małżeństwa nie będzie tak jednoznacznie. Mormoni uważają siebie za uczniów Pana, którzy nie mogą ustąpić i są obrońcami małżeństwa tradycyjnego, ponieważ „to nie historia jest ich sędzią, nie ze- świecczone społeczeństwo jest sędzią, lecz tylko sam Bóg”¹¹⁰.

103 Por. The Words of Joseph Smith: The contemporary accounts of the Nauvoo discourses of the Prophet Joseph, (comp. and ed.) A. F. Ehat, L. W. Cook, Orem 1991, s. 234.

104 Por. Nauki i Przymierza …, dz. cyt., s. 229.

105 A. Wójtowicz, Podziały w Kościele mormońskim – tło historyczne i stan dzisiejszy, „Kultura i Wartości”

17 (2016), s. 82-83.

106 A. Carlson, The Family in America…, dz. cyt., s. 92.

107 E. P. Kaufmann, Shall the Religious…, dz. cyt., s. 31.

108 Wspomniana wyżej Społeczność Chrystusa zezwoliła także praktykującym homoseksualistom na uc- zestnictwo w sakramencie kapłaństwa oraz przystąpienie do stanu duchownego, powodując tym samym kolejny podział: powstała Gmina Przywrócenia. A. Wójtowicz, Podziały w Kościele mormońskim…, dz. cyt., s. 80.

109 Tamże, s. 83, 85.

110 Por. R. M. Nelson, Disciples and the Defemse of Marriage, „Liahona” vol. 39, 8 (2015), s. 19.

Abstract

Marraige and family in the teaching and practice of the Church of Jesus Christ of Latter-day Saints (Mormons)

The above text is a synthesis of views on the shape of the family and marriage, executed in the community of Church of Jesus Christ of Latter-day Saints. Starting from the basics of doctrine then are subsequently dealt with various characteristics of this religious group. There are primarily conjugality in the marriage, chastity, sexual purity, having children and a family life. Through the analysis of contemporary trends that influence the shape of the modern family, one can see specific changes taking place in the Mormon denomination. However, insightful insight into the issues undertaken allows us to illustrate a certain continuity of the family’s theology in the LDS Church.

Bibliografia:

1. N. L. Andersen, Moc w kapłaństwie, „Liahona” tom 16, 4 (2013), s. 92-95.

2. B.a., Family Home Evening Ideas, „Liahona” vol. 41, 1 (2017), s. 3, 28-33, 69-70.

3. B.a., Why Temple Marriage?, „Liahona” vol. 37, 8 (2013), s. 56-58.

4. E. Brown Firmage, R. Collin Mangrum, Zion in the Courts: A Legal History of the Church of Jesus Christ of Latter-day Saints 1830-1900, Urbana, Chicago 2011.

5. D. J. Buerger, The Development of the Mormon Temple Endowment Ceremony,

„Dialogue: A Journal of Mormon Thought” vol. 34, 1-2 (1987), s. 75-122.

6. R. T. Burton, We Believe: Doctrines and Principles of the Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, Salt Lake City 2004.

7. A. Carlson, The Family in America: Searching for Social Harmony in the Industrial Age, New Brunswick, London 2009.

8. A. Chapman, S. Saltmarsh, The Politics of Normative Childhoods and Non-Nor- mative Parenting: a response to Cristyn Davies and Kerry Robinson, „Contempo- rary Issues in Early Childhood” vol. 14, 1 (2013), s. 60-65.

9. J. D. Charles, Endowed from on High: Understanding the Symbols of the Endow- ment, Springville 2004.

10. D. T. Christofferson Why Marriage, Why Family, „Ensign” vol. 45, 5 (2015), s. 50-53. Community of Christ, The Priesthood Manual, Independence 2004.

11. K. M. Daynes, Celestial Marriage (Eternal and Plural), w: The Oxford Handbook of Mormonism, ed. T. L. Givens, P. L. Barlow, New York 2015, s. 334-348.

12. T. Donati Marciano, Families and Religions, w: Handbook of Marriage and the Family, ed. S. K. Steinmetz, M. B. Sussman, New York, London 1987, s. 285-316.