"Kształtowanie przekonań moralnych", Z. Szulc, Wrocław 1969 : [recenzja]

K. Ostrowska

"Kształtowanie przekonań

moralnych", Z. Szulc, Wrocław 1969 :

[recenzja]

Studia Philosophiae Christianae 8/2, 240-244

c z ło w ie k a do B oga. P ro c e s w c ie le n ia i o d k u p ie n ia d o strz e g a C u r r a n ta k w p ro c e s ie p o r a d n ic tw a ja k i w w y c h o w a n iu . T u i ta m ch o d zi o w sp ó l­ n o tę osób, o z ro z u m ie n ie ś w ia ta su b ie k ty w n y c h p rz e ż y ć i w sp ó ln e p o ­ s z u k iw a n ie d ro g i w y z w o le n ia p o te n c ja ln o ś c i o soby lu d z k ie j w c e lu le p ­ szego i sk u te c z n ie jsz e g o p o s tę p o w a n ia o ra z w c e lu u z y s k a n ia now ego, p e łn ie js z e g o życia.

W części IV C u r r a n p ro p o n u je z a sto so w a n ie p o w y ższy ch stw ie rd z e ń w p rz e p o w ia d a n iu S ło w a Bożego.

P o w ia d a n ie to m oże b y ć b o w ie m d o k o n y w a n e sk u te c z n ie j sk o ro n a w z ó r p s y c h o te ra p e u ty p o ra d n ia n e g o d u s z p a s te rz za tro sz c z y się o to, b y je g o sło w a b y ły o d p o w ie d n io d o sto so w a n e do p rz e ż y ć d ru g ie g o czło ­ w ie k a . M ó w ca p o n a d to w in ie n re p re z e n to w a ć i p r z e d s ta w ia ć B oga i r e l i­ g ijn e w a rto ś c i. D zięk i ta k ie m u d ialo g o w i p rz e p o w ia d a n ie n a d z ie i i p r a w ­ d y o o d k u p ie n iu m oże w p ły n ą ć sk u te c z n ie n a p ro c e s d o jr z e w a n ia r e l i­ g ijn e g o słu ch aczy . C u r r a n o m a w ia ró w n ie ż p ro b le m tw o rz e n ia g ru p p o ­ ra d n ic tw a re lig ijn e g o d la in d y w id u a ln y c h osób ze w z g lę d u n a ic h s p e ­ c ja ln e cele czy te ż s p e c ja ln e w a ru n k i życiow e.

C zęść V. T w ó rc z a r e la c ja m ię d z y lu d z k a i re lig ia .

S o b ó r W at. II p o ró w n u je często K o śció ł do ro d z in y , d o w sp ó l­ n o ty , do osoby, a o d d a la k o n c e p c ję „ P a ń s tw a B ożego“ . D zięk i te m u z w ra c a się w K o ściele w ię k sz ą u w a g ę n a p rz e ja w y w sp ó ln o ty osób i n a w a r u n k i je j u tr z y m a n ia i ro z w o ju . W te j w ła ś n ie w sp ó ln o c ie je d n o s tk a m a m o żn o ść k s z ta łto w a ć w ła ś c iw ie s w o ją p o s ta w ę w z g lę d e m sie b ie i w z g lę d e m d ru g ie g o czło w ie k a, p o s ta w ę m iło ści sie b ie i b liźn ieg o , by o sta te c z n ie sta ć się p e łn ą osobą. I w ty m d o s trz e g a C u r r a n je d n o ś ć c e lu p o ra d n ic tw a p sy ch o lo g iczn eg o , p sy c h o te ra p ii i relig ii.

Z. U ch n a st

S z u lc Z., K s z ta łto w a n ie p r z e k o n a ń m o ra ln y c h , W ro c ła w , O sso lin eu m , 1969

N o w y u k ła d sto su n k ó w e k o n o m iczn y ch , sp o łeczn y ch , p o lity c z n y c h i go­ sp o d a rc z y c h , b u d o w a n ie u s tr o ju so c ja listy c z n e g o w n a sz y m k r a j u — z d a n ie m n ie k tó ry c h p e d ag o g ó w — p o c ią g a z a s o b ą k o n iecz n o ść o p ra c o ­ w a n ia n o w y c h m e to d w y c h o w a n ia m o ra ln e g o . N a ta k im te ż s ta n o w is k u s t a n ą ł S zu lc w sw o je j p ra c y : K s z ta łto w a n ie p rz e k o n a ń m o ra ln y c h , w y ­ d a n e j p rz e z O sso lin e u m w 1969 ro k u . W e w s tę p ie s tw ie rd z a a u to r, że a c z k o lw ie k z a in te re s o w a n ie p ro b le m a ­ ty k ą w y c h o w a n ia je s t o lb rz y m ie , ro s n ą liczn e p u b lik a c je o c h a ra k te rz e n a u k o w y m i p o p u la rn y m , to je d n a k is tn ie ją c a ró ż n o ro d n o ść p o g lą d ó w te o re ty c z n y c h i z a sto so w a ń p ra k ty c z n y c h n ie p rz y n o si o c z e k iw a n y c h r e ­ z u lta tó w w y c h o w a n ia . „ E fe k ty w y c h o w a n ia m o ra ln e g o w u s tr o ju s o c ja ­

lis ty c z n y m są n ie w s p ó łm ie rn e do n a k ła d ó w i w y siłk ó w i s ta n o w ią o b ie k t często p o w ta rz a ją c e j się k ry ty k i. P o m im o w ie lo s tro n n e g o d z ia ła n ia w ła d z , k tó r e p la n o w o , celo w o i z g o d n ie z z a ło ż e n ia m i u s tr o ju k ie r u ją d z ia ła l­ n o śc ią w y c h o w a w c z ą , b r a k i i n ie d o c ią g n ię c ia w y c h o w a w c z e w y s tę p u ją częściej i w y ra ź n ie j, n iż b y to z o b ie k ty w n y c h w a r u n k ó w w y n ik a ć m u ­ s ia ło “ (s. 6).

P u b li k a c ja S z u lc a m a , ch o ć w n ie w ie lk im s to p n iu , p o m ó c do s k u te c z ­ n eg o w y c h o w a n ia m o ra ln e g o m ło d eg o p o k o le n ia . A u to r p ra c y s ta w ia so b ie d w a cele. J e d e n z n ich , śc iśle te o re ty c z n y , p o le g a n a u p o rz ą d k o ­ w a n iu b ę d ą c y c h w o b ieg u m e to d w y c h o w a n ia w o p a rc iu o o g ó ln e p rz e ­ s ła n k i te o re ty c z n e . P rz e s ła n k o m ty m p o św ię c a a u to r szczeg ó ln ą u w a g ę , k ie r u ją c się p rz e k o n a n ie m , że s ta n o w ią o n e z a s a d n ic z y w a r u n e k o w o c­ n eg o p o s z u k iw a n ia n o w y c h m e to d w y c h o w a w c z y c h . D ru g i cel, ty m ra z e m ju ż czy sto p ra k ty c z n y , choć z p o p rz e d n im częścio w o z w ią z a n y , m a d o ­ p ro w a d z ić do z n a le z ie n ia n a jo d p o w ie d n ie js z y c h m e to d , k tó r y c h z a sto so ­ w a n ie z w ię k sz y ło b y p ra w d o p o d o b ie ń s tw o o s ią g n ię c ia z m ia n w p rz e k o n a ­ n ia c h i c h a r a k te r z e w y c h o w a n k a .

R e a liz a c ję ty c h d w u z a m ie rz e ń p ra g n ie a u to r u z y sk a ć o p ie r a ją c się n a n a jn o w s z y c h zd o b y c z a c h ta k ic h n a u k , j a k p sy ch o lo g ia, so c jo lo g ia i p s y ­ c h o lo g ia sp o łe c z n a . Z ty c h n a u k z a c z e rp n ą ł a u to r p rz e s ła n k i te o re ty c z n e o ra z m e to d y . Z p sy c h o lo g ii zap o ży czy ł te o r ię m o ty w a c ji, p o n ie w a ż — je g o z d a n ie m — je s t o n a n a jo d p o w ie d n ie js z ą do z a s to s o w a n ia w te o r ii w y c h o w a n ia m o ra ln e g o , p o n a d to p rz y ję c ie te j te o r ii w in n o u ła tw ić p r a k ­ ty c z n ą d z ia ła ln o ś ć p e d a g o g ic z n ą . O p ró cz teg o z p sy ch o lo g ii sp o łeczn ej z a c z e rp n ą ł te r m in „ p o s ta w a “, w p r a c y w y s tę p u je te r m in „ p rz e k o n a n ia m o r a ln e “, tre ś c io w o z p o p rz e d n im je d n o z n a c z n y , p o n ie w a ż , j a k z d e f i­ n ic ji p o s ta w i p rz e k o n a ń m o r a ln y c h w y n ik a , p rz e k o n a n ia m o r a ln e u to ż ­ s a m ia ją s ię z p o s ta w a m i c z ło w ie k a (alb o : w y c h o w a n k a ) w z g lę d e m p r o ­ b le m ó w m o ra ln y c h . O n e te ż s ta ły się p rz e d m io te m w n ik liw y c h b a d a ń a u to r a , p o n ie w a ż s ta n o w ią p o d s ta w o w y m o to r d z ia ła n ia m o ra ln e g o , a k ­ ty w iz u ją c d z ia ła ln o ś ć c z ło w ie k a i n a d a ją c je j o k re ś lo n y k ie r u n e k . O d p ra w id ło w o u k s z ta łto w a n y c h p rz e k o n a ń m o r a ln y c h zale ży p ó ź n ie jsz e d z ia ła n ie m o r a ln e czło w ie k a, d la te g o te ż p ro c e s k s z ta łto w a n ia p rz e k o ­ n a ń m o r a ln y c h s ta n o w i n a jw a ż n ie js z y p ro b le m w y c h o w a w c z y . Z d a n ie m a u to r a n a jo d p o w ie d n ie js z y m o k re s e m do k s z ta łto w a n ia p rz e ­ k o n a ń m o r a ln y c h je s t o k re s sz k o ln y k la s y V—V II. W ty m b o w ie m o k re ­ sie w y c h o w a n k o w ie z d o ln i są do p rz y ję c ia p o d a w a n e j im w ie d z y m o r a l­ n e j, ła tw ie j te ż je s t w ty m o k re s ie p o łą c z y ć tę w ie d z ę z c z y n n ik ie m e m o c jo n a ln y m . T a k ie z a d a n ia d la p e d a g o g ó w w y n ik a ją z p rz y ję te j p rz e z S z u lc a d e fin ic ji p rz e k o n a ń m o r a ln y c h : s ą to z a b a rw io n e u c z u c io w o s ą ­ dy, w k tó r y c h w y ra ż a się s to s u n e k do p ro b le m ó w m o r a ln y c h (s. 43). P o łą c z e n ie w ie d z y m o r a ln e j z c z y n n ik ie m e m o c jo n a ln y m c h c e a u to r o sią g n ą ć p rz e z z a s to s o w a n ie w w y c h o w a n iu w a r u n k o w a n ia k la sy c z n e g o 16 — S tu d ie P h il. C h ristian a e

i in s tru m e n ta ln e g o , g d zie e le m e n ta m i w z m a c n ia ją c y m i są k a r y i n a ­ g ro d y . P rz e ż y c ie u c z u c io w e z w ią z a n e z d o ś w ia d c z e n ie m p rz y n o s z ą c z a ­ d o w o le n ie d ziec k u , p o z w a la p rz e ż y w a ć w a rto ś ć n o rm , co s p r z y ja p o ­ w s ta w a n iu p rz e k o n a ń (s. 108).

P o m o c p e d a g o g a je s t d la dziec i i m ło d zieży n ie o d z o w n a , p o n ie w a ż n ie zaw sz e s ą o n i z d o ln i d o jść do s f o rm u ło w a n ia p ra w id ło w y c h n o rm m o ­ r a ln y c h p rz y p o m o cy w ła sn e g o ty lk o d o św ia d c z e n ia .

P rz y o k a z ji a u to r p o d d a je a n a liz ie w p ły w ja k i n a k s z ta łto w a n ie p r z e ­ k o n a ń m o r a ln y c h m a dom , szk o ła, film , l i t e r a t u r a p ię k n a .

„ W y c h o w a n ie m o r a ln e w d o m u n ie p o m a g a do o sią g n ię c ia p r a w id ło ­ w y c h s o c ja listy c z n y c h p rz e k o n a ń m o ra ln y c h , choć w y w ie ra o no is to tn y w p ły w n a k s z ta łto w a n ie się p rz e k o n a ń m o ra ln y c h . T re ść ty c h p rz e k o n a ń je s t je d n a k o d m ie n n a , je s t o d b ic ie m p o g lą d ó w i w a rto ś c i u z n a w a n y c h p rz e z ro d zicó w , a w ię c n ie zaw sz e n o si n a so b ie p ię tn o św ia d o m e g o z a ­ a n g a ż o w a n ia w b u d o w ę n o w eg o u s tr o ju “ (s. 136).

R ó w n ie ż ś ro d k i m aso w e g o p rz e k a z u : ra d io , k in o , te le w iz ja , a ta k ż e li te r a tu r a , n ie s p r z y ja ją k s z ta łto w a n iu w ła ś c iw y c h p rz e k o n a ń m o ra ln y c h . B r a k te n z d a n ie m S z u lc a w y n ik a ze z b y t te o re ty c z n e g o p rz e d s ta w ia n ia n o rm m o ra ln y c h , b ez e le m e n tu u czu cio w eg o , k tó r y b y w p ły n ą ł w z m a c ­ n ia ją c o .

W e d łu g a u to r a je d y n y m te re n e m , g d zie w sp o só b p ra w id ło w y m o ż n a k s z ta łto w a ć p rz e k o n a n ia m o r a ln e , je s t szk o ła. O b e c n y s y s te m n a u c z a n ia n ie s tw a r z a je d n a k m o żliw o ści re a liz o w a n ia ty c h z a m ie rz e ń . O d c z u w a się b r a k k a d r y n a u c z y c ie lsk ie j, b r a k o p ra c o w a ń te o re ty c z n y c h i p r a k ­ ty c z n y c h m e to d w y c h o w a n ia m o ra ln e g o , co s p ra w ia , że n a w e t w szk o le z a d a n ia , ja k ie s to ją p rz e d s ta rs z y m p o k o le n ie m o d n o śn ie w y c h o w a n ia m ło d eg o p o k o le n ia , n ie m o g ą b y ć u rz e c z y w is tn io n e . B r a k m e to d id zie w p a rz e z ic h ró ż n o ro d n o śc ią . Z d a n ie m a u to r a , n a js k u te c z n ie js z y m i m e ­ to d a m i w w y c h o w a n iu m o r a ln y m je s t p rz e k o n y w a n ie , p o łą c z o n e z w y ­ ja ś n ia n ie m . Ś ro d k ie m p o m o c n ic z y m w w y c h o w a n iu m o r a ln y m m o że b y ć d y s k u s ja , k tó r a s p e łn ia w ie lo r a k ą fu n k c ję : a n g a ż u je u czu cio w o , p rz e k o ­ n u je , a ta k ż e in fo rm u je . W p r z e d s ta w io n e j te o r ii k s z ta łto w a n ia p rz e k o n a ń m o r a ln y c h n a j b a r ­ d z ie j d y s k u s y jn a w y d a je się d e fin ic ja p rz e k o n a ń m o ra ln y c h . A u to r, j a k to b y ło p o w ie d z ia n e , ro z u m ie p rz e z n ie z a b a rw io n e u czu cio w o s ą d y o d ­ n o ś n ie p ro b le m ó w m o ra ln y c h . N ie je s t w sz a k ż e rz e c z ą ja s n ą , ja k ie z n a ­ cz e n ie p rz y p is a ć n a le ż y te r m in o w i „ p ro b le m y m o r a ln e “. M oże a u to r m a n a m y ś li s y tu a c je k o n flik to w e , a m o że w sz e lk ie s y tu a c je , s ta n o w ią c e p rz e d m io t w a rto ś c io w a n ia m o ra ln e g o . W o b u ty c h z a ło ż e n ia c h fo r m o ­ w a n ie są d ó w m o ra ln y c h z a k ła d a ja k ie ś o g ó ln e k r y t e r ia czyli zasad y , n a p o d s ta w ie k tó r y c h je d n e c zy n y u w a ż a się za m o r a ln ie d o b re , in n e z aś — za m o r a ln ie złe. Z a s a d y te m u s z ą te ż b y ć sfo rm u ło w a n e z w y s ta r c z a ją c ą

p ro s to tą i ja s n o ś c ią , z w ła sz c z a je ż e li ch o d z i o ic h d o s to so w a n ie w p r a k ­ ty ce p e d a g o g ic z n e j. T y m c z a s e m w p ra c y sw e j a u to r n ie ty lk o n ie czyni d e jm u je w y siłk u , a b y p o c z y n ić ch o ćb y p ie rw s z e k ro k i w ty m k ie r u n k u .

P o m in ię c ie m ilc z e n ie m teg o a s p e k tu k s z ta łto w a n ia p rz e k o n a ń m o r a l­ n y c h p ro w a d z i do d a ls z y c h n ie k o n s e k w e n c ji w e w ła s n y c h w n io s k a c h a u to ra . W z a k o ń c z e n iu k s ią ż k i p ro p o n u je , a b y o p ra c o w a ć k o d e k s s o c ja ­ listy c z n e j m o ra ln o śc i. P o s tu la t w z a sa d z ie słu sz n y , a le ja k ie p o s ia d a sz a n se u rz e c z y w is tn ie n ia , je ż e li b r a k je s t o g ó ln y ch p o d sta w , n a k tó r y c h m ó g łb y się o p ierać. K ry ty c z n e z a s trz e ż e n ia b u d z i ró w n ie ż p r a k ty c z n a s tr o n a k s z ta łto w a ­ n ia p rz e k o n a ń m o ra ln y c h . P r z e k o n a n ia te m u s z ą p o s ia d a ć o d p o w ie d n ią treść, z a c z e rp n ię tą w ła ś n ie z o g ó ln y ch n o rm m o ra ln y c h . J e ż e li z aś ty c h o g ó ln y ch n o rm b ra k , w z g lę d n ie są o n e n a z b y t o g ó ln ik o w e i n ie s p re c y - zo w an e, ro d z i się o b a w a , że ró w n ie ż p ro c e s w p a ja n ia ic h w u m y s ły i u c z u c ia w y c h o w a n k ó w n ie d o p ro w a d z i do p o ż ą d a n y c h r e z u lta tó w . Z a łó ż m y je d n a k , że a u to r o w i w k s z ta łto w a n iu p rz e k o n a ń m o r a ln y c h ch o d zi p rz e d e w s z y s tk im o w y u c z e n ie w y c h o w a n k a p e w n y c h fo r m z a ­ c h o w a n ia p o p rz e z w a r u n k o w a n ie k la s y c z n e i in s tr u m e n ta ln e w o k re ś lo ­ n y c h sy tu a c ja c h . A le i ta k ie p o s ta w ie n ie s p r a w y n ie w y d a je się b e z z a ­ rz u tu . N a s u w a się p y ta n ie , co b ę d z ie g dy w y c h o w a n e k z n a jd z ie się w n o w e j n ie z n a n e j s y tu a c ji. N ie m o ż liw ą je s t p rz e c ie ż rz e c z ą p r z e w i­ d zieć w w y c h o w a n iu w s z y s tk ie s y tu a c je i d a ć n a n ie g o to w e re c e p ty

p o stę p o w a n ia .

M o żn a w re s z c ie w ą tp ić , czy a u to r p rz e p r o w a d z ił t r a f n ą d ia g n o z ę p e ­ d ag o g icz n ą, p rz y p is u ją c u c z u c iu n a jw a ż n ie js z ą ro lę w k s z ta łto w a n iu p rz e k o n a ń m o ra ln y c h . N ie ch o d zi o to, a b y zap rz e c z a ć , czy n ie d o c e ­ n ia ć w p ły w u u c z u ć n a u tr w a l a n ie się p rz e k o n a ń m o ra ln y c h . Z a s tr z e ż e ­ n ia b u d z i ty lk o te n d e n c ja a u to r a do u z n a n ia w n im c z y n n ik a d o m in u ­ ją c e g o i ro z s trz y g a ją c e g o w w y c h o w a n iu m o ra ln y m . M oże to b o w ie m d o p ro w a d z ić do s w o is te j h ip e r tr o f ii u c z u ć i w ogóle s fe ry e m o c jo n a l­ n e j w w y c h o w a n iu , k tó r a u n ie m o ż liw i w k o ń c u s to s o w a n ie p rz e z s a m e ­ go a u to r a w y s u w a n y c h m e to d w y c h o w a w c z y c h : p rz e k o n y w a n ia p o łą ­ czonego z w y ja ś n ia n ie m . M im o w s k a z a n e b r a k i p r a c a Z. S z u lc a z a s łu g u je n a u w a g ę ze w z g lę ­ d u n a w y k rz y s ta n ie w n ie j d o ro b k u n a u k p sy c h o lo g ic z n y c h i so c jo lo ­ g iczn y c h d la p o tr z e b p e d a g o g ik i. U w z g lę d n ie n ie sz e ro k o p o ję te g o ś r o ­ d o w isk a ja k o c z y n n ik a k s z ta łtu ją c e g o d ru g ie g o c z ło w ie k a je s t z g o d n e z o g ó ln y m d ą ż e n ie m , b y p ro b le m y z w ią z a n e z c z ło w ie k ie m r o z p a tr y w a ć n a tle jeg o śro d o w is k a ro d z in n e g o , sp o łeczn eg o i biolo g iczn eg o . A c o n a jw a ż n ie js z e , p r a c a S z u lc a s ta w ia n a p o rz ą d k u d z ie n n y m p ro b le m , u n a s

p rz e z d łu ższy czas w ła ś c iw ie w li te r a tu r z e p e d a g o g ic z n e j p o m ija n y . J e ­ żeli n a w e t n ie s p e łn ia p o k ła d a n y c h w n ie j n a d z ie i c z y te ln ik a , to je d n a k z a p o c z ą tk o w u je b a d a n ia , k tó r e m o g ą d o p ro w a d z ić do le p sz y c h r e z u l­ ta tó w .

K . O str o w s k a

K o tło w s k i Κ ., F ilo zo fia w a rto ś c i a za d a n ia p e d a g o g ik i, O sso lin eu m , W ro ­

c ła w 1968.

A u to r w y c h o d z i z zało ż en ia, że w y c h o w a n ie m ło d eg o p o k o le n ia w d u ­ c h u filo zo fii m a r k s is to w s k ie j je s t n a c z e ln y m z a d a n ie m w sp ó łc z e sn e j p ed ag o g ik i.

P r e z e n to w a n a p r a c a K o tło w sk ie g o s ta w ia so b ie za cel z a p o z n a n ie p e ­ d ag o g ó w ze sk o m p lik o w a n ą p ro b le m a ty k ą w a rto ś c i. C h cąc w y c h o w y w a ć , tr z e b a w ie d z ie ć , do ja k ic h w a rto ś c i w y c h o w u je m y .

W m y ś l zało ż e ń filo zo fii m a r k s is to w s k ie j w y c h o w a n ie i is tn ie ją c y u s tró j są w z a je m n ie w a r u n k o w a n e tz w . z w ią z k ie m d ia le k ty c z n y m . Siły p r o d u k c y jn e tw o rz ą n o w y u s tró j, te n zaś z a k ła d a n o w e n o rm y w y c h o ­ w a n ia , w y c h o w a n y w n o w y m u s tr o ju c zło w ie k z m ie n ia z k o le i siły p r o ­ d u k c y jn e . P o w s ta ły w w y n ik u n o w eg o u k ła d u sił p ro d u k c y jn y c h u s tró j w y tw a r z a n o w e w a rto ś c i o d p o w ia d a ją c e k la s o m p a n u ją c y m w ty m u s tro ju .

S y ste m w a rto ś c i n ie je s t p rz y jm o w a n y p rz e z ogół s p o łe c z e ń stw a n a z a ­ sa d z ie w o ln o ści, ja k b y c h c ia ł teg o S. H essen , a le z o s ta je n a rz u c o n y siłą p rz e z k la s y p a n u ją c e . N ie n a le ż y u w a ż a ć , że o d rz u c a się w te d y w s z y s t­ k ie is tn ie ją c e d a w n ie j w a rto ś c i, d o k o n u je się ty lk o ic h p rz e w a rto ś c io ­ w a n ia . W P o lsc e o b e c n ie je s te ś m y ś w ia d k a m i p rz e w a rto ś c io w a n ia is t­ n ie ją c y c h w a rto ś c i w o p a rc iu o o p ty m iz m te o rio p o z n a w c z y i m o r a ln y p e rfe k c jo n iz m .

A u to r ro z ró ż n ia d w a s y s te m y w a rto ś c i. J e d e n z n ic h je s t sy s te m e m „ w a rto ś c i z w ią z a n y c h “. T k w i on w n a d b u d o w ie id eo lo g iczn ej i s ta n o w i w y tw ó r is tn ie ją c y c h s ił p ro d u k c y jn y c h . N a to m ia s t d ru g i s y s te m s k ła d a s ię z „ w a rto ś c i a b s o lu tn y c h “ p o ję ty c h (za N a w ro c z y ń s k im ) ja k o „ b y ty ir r e a l n e “. P rz y ję c ie s y s te m u w a rto ś c i a b s o lu tn y c h p o d y k to w a n e je s t w z g lę d a m i p ra k ty c z n y m i, są o n e k o n s tr u k te m in te le k tu a ln y m i n iczy m w ię c e j. I s tn ie j ą w e d łu g a u to r a tr z y w a rto ś c i a b s o lu tn e : p ra w d a , d o b ro i p ięk n o .

S y ste m w a rto ś c i łą c z y się n ie r o z e rw a ln ie z w o ln o śc ią ; w u ję c iu m a r ­ k s is tó w w o ln o ść je s t p e w n e g o ro d z a ju q u a n tu m p ra w . W o lność p o le g a ­ ją c a n a z a g w a ra n to w a n iu p e w n e j ilo ści p r a w b ez o b o w ią z k ó w je s t a n a r ­