J. Nowaczyk
"Z zagadnień filozofii
przyrodoznawstwa i filozofii
przyrody", pr. zb. pod red.
Kazimierza Kłósaka, Warszawa :
[recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 16/2, 207-213
o b y d w u p r a c p o ś w ię c o n y c h b io e le k tr o n ic e . A z a sy g n a liz o w a n e t r u d n o śc i i p o s ta w io n e z n a k i z a p y ta n ia d o w o d z ą ty m b a r d z ie j w a rto ś c i d z ie ła , k tó r e g o tr e ś c i n ie ty lk o n ie p rz e c h o d z ą s k r y c ie do la m u s a h is to r ii, le c z p rz e c iw n ie , s ta le b u d z ą c o ra z ż y w sze z a in te r e s o w a n ie i p r o w o k u ją do n o w y c h p rz e m y ś le ń . Z z a g a d n i e ń f i l o z o f i i p r z y r o d o z n a w s t w a i f i l o z o f i i p r z y r o d y , p r a c a z b io ro w a p o d r e d a k c j ą K a z im ie rz a K łó s a k a , to m p ie r w s z y 1976, s. 354; to m d r u g i 1979, s. 370; to m tr z e c i 1979, s. 277, A k a d e m ia T e o lo g ii K a to lic k ie j, W a rs z a w a .
A k a d e m ia T e o lo g ii K a to lic k ie j w W a rs z a w ie w y d a ła n a m a łe j p o li g r a f i i tr z y to m y z a w ie r a ją c e r o z p r a w y z z a k r e s u filo z o fii p r z y r o d o z n a w s tw a i filo z o fii p rz y r o d y : to m p ie r w s z y 1976, to m d r u g i 1979 i to m tr z e c i 1979. W y lic z o n e p o z y c je z a w ie r a j ą r o z p r a w y K a z im ie rz a K łó s a k a ·— p r o f e s o r a filo z o fii p r z y r o d y n a W y d z ia le F ilo z o fii C h r z e ś c ija ń s k ie j A k a d e m ii T e o lo g ii K a to lic k ie j w W a rs z a w ie i z a ra z e m r e d a k t o r a te j p r a c y z b io ro w e j, jeg o w s p ó łp r a c o w n ik ó w w K a te d rz e F ilo z o fii P r z y r o d y ta m ż e i r o z p r a w y o ra z f r a g m e n t y d y s e r ta c ji d o k to r s k ic h jeg o d a w n ie js z y c h u c z n ió w ze ś ro d o w is k a w a rs z a w s k ie g o , k r a k o w s k ie g o i lu b e lsk ie g o . T e tr z y to m y łą c z n ie n a 1001 s tr o n a c h z a w ie r a j ą o g ó łem 27 p r a c n a p is a n y c h p rz e z 14 a u to r ó w . P o tr z y r o z p r a w y m a ją : B e r n a r d H a - ła c z e k , K a z im ie rz K łó sa k , M ie c z y sła w L u b a ń s k i, S z c z e p a n W. S la g a i J ó z e f Ż y c iń s k i; po d w ie : B e r n a r d G. B ło ch , F r a n c is z e k R o s iń s k i i T a d e u sz W o jc ie c h o w s k i; po je d n e j — p o z o sta li. J u ż sa m e lic z b y —· a b s t r a h u j ą c n a ra z ie od w a r to ś c i n a u k o w e j o w y c h p r a c — w s k a z u ją , że d zieło z a m ie rz o n e p rz e z p ro f. K łó s a k a i z re a liz o w a n e — d o tą d w ty m s to p n iu — p rz e z n ieg o , jeg o w s p ó łp r a c o w n ik ó w i je g o u c z n ió w s ta n o w i d o ro b e k b a rd z o p o w a ż n y .
1. T o m p ie r w s z y s k ła d a się z d w ó c h części. W p ie r w s z e j części u m i e szczono d w ie r o z p r a w y d o ty c z ą c e z a g a d n ie ń filo z o fii p rz y r o d o z n a w s tw a . A u to re m p ie r w s z e j z a ty tu ło w a n e j Z a g a d n i e n i e n i e s k o ń c z o n o ś c i w e w s p ó ł c z e s n e j f i l o z o f i i p r z y r o d o z n a w s t w a je s t M. L u b a ń s k i. T. P r z y b y ls k i je s t a u to r e m d r u g ie j r o z p r a w y D u a l i z m f a l o w o - k o r p u s k u l a r n y w i n t e r p r e t a c j i C z e s ł a w a B ia ł o b r z e s k i e g o . D ru g ą część, o b e jm u ją c ą z a g a d n ie n ia filo z o fii p rz y r o d y , w y p e łn ia 7 r o z p r a w : 1° J. Ż y c iń sk ie g o , T e o r i a k r e a c j o n i s t y c z n e j g e n e z y w s z e c h ś w i a t a w o b e c p r o b l e m u u n i w e r s a l n o ś c i p r a w a z a c h o w a n i a energii; 2° Sz. S la g i, P r o b l e m k o n f i r m a c j i te o r ii a b i o g e n e z y w ś w i e t l e b a d a ń W o w k a n a d w i r u s a m i ; 3° B. H a ła c z k a , W s c h o d n i o - a f r y k a ń s k i e w y k o paliska. c z ł o w i e k o w a t y c h (H o m i n id a e ) ; 4°. F. R o s iń s k ie g o , P r o b e m m o w y a r t y k u ł o w a n e j w e w c z e s n y c h sta d ia c h h o m i n i z a c j i ; 5° K. K łó s a k a , „ P r z y r o d n i c z e ” i f i l o z o f i c z n e s f o r m u ł o w a n i e z a g a d n i e n i a p o c h o d z e n i a d u s z y l u d z k i e j ; 6° B. B ło c h a , T e i l h a r d o w s k a f e n o m e n o l o g i a e w o l u c j i ja k o e m p i r y c z n a f e n o m e n o l o g i a n a u k o w a ; 7° T. W o jc ie c h o w sk ie g o , P r z y p a d e k i c e lo w o ś ć w e w o l u c j i bio lo g icz n ej.
S ło w o w s tę p n e p ió r a p ro f. K łó s a k a , d o b rz e w p r o w a d z a ją c e w z a r y s o w a n ą , a k tu a l n ą p r o b le m a ty k ę filo z o fic z n ą , z n a jd u je m y w to m ie p ie rw s z y m . K a ż d y z aś to m z a w ie r a k r ó t k ie r é s u m é w ję z y k u f r a n c u s k im . T o m d r u g i i tr z e c i, s ta n o w ią c e o d rę b n e w so b ie cało ści, są z a ra z e m k o n ty n u a c ją to m u p ie rw s z e g o .
2. W to m ie d ru g im , n a jo b s z e rn ie js z y m , w y ró ż n io n o t r z y części. W p i e r w sz e j części, p o ś w ię c o n e j z a g a d n ie n io m filo z o fii p r z y r o d o z n a w s tw a , z n a jd u j e m y d w ie p ra c e : E. O n is z c z u k a , G e o c h r o n o m e t r y c z n y k o n w e n - c j o n a l i z m A d o l f a G r i i n b a u m a o ra z A. T rz a s k o w s k ie j- L a ta w ie c , P e w n e a s p e k t y m e to d o l o g i c z n e m o d e l o w a n i a m a t e m a t y c z n e g o w ekolo gii. W d r u g ie j czę śc i sw o je r o z w a ż a n ia z z a k r e s u filo z o fii p r z y r o d y n ie o ż y w io n e j z a p r e z e n to w a li: 1° J . Ż y c iń s k i, D w i e p r ó b y i n f m i s t y c z n e j i n t e r p r e t a c j i o s o b l iw o ś c i p o c z ą t k o w e j m o d e l i k o s m o l o g i c z n y c h ; 2° M . L u b a ń s k i, Z a g a d n i e n i e r e l a c j i z a c h o d z ą c y c h m i ę d z y w s p ó ł c z e s n ą te o r ią p r z e s t r z e n i a k o s m o l o g i ą fi l o z o f i c z n ą ; 3° K. K łó s a k , Z a s a d a „ r ó w n o w a ż n o ś c i " m a s y b e z w ł a d n e j i e n e r g i i a o n t y c z n a s t r u k t u r a m a te rii.
N a tr z e c ią część, w k tó r e j a n a liz u je się z a g a d n ie n ia filo z o fii p r z y r o d y o ż y w io n e j, s k ł a d a ją się r o z p r a w y : 1° Sz. S la g i, P r o b l e m i s t o t y ż y c i a
w t e o r i i a b i o g e n e z y A. O p a r in a ; 2° В. H a ła c z k a , W i e l o ś ć p r z y r o d n i c z y c h k o n c e p c j i a n t r o p o g e n e z y ; 3° J . M. D o łęg i, I m p lik a c je filo z o fic z
n e n a u k o w e g o u j ę c i a z a g a d n i e n i a p o c h o d z e n i a m o w y l u d z k i e j .
Z c a łe j z a p r e z e n to w a n e j p r o b le m a ty k i to m u d ru g ie g o c h c ia łb y m o b e c n ie , n a p o d s ta w ie r o z p r a w y p ro f . K łó s a k a Z a s a d a „r ó w n o w a ż n o ś c i ’’
m a s y b e z w ł a d n e j i e n e r g i i a o n t y c z n a s t r u k t u r a m a t e r i i , z a ry s o w a ć
ty lk o z a g a d n ie n ie i u k a z a ć r e z u l ta t y , do ja k i c h t e n a u to r d o c h o d z i (2.1.) o ra z o m ó w ić s z e rz e j, n a k a n w ie S la g i r o z p r a w y P ro b lem ist
ż y c i a w t e o r i i a b i o g e n e z y A . O p a r in a , s ta le je s z c z e a k t u a l n ą i i n t e r e
s u ją c ą b io c h e m ic z n ą te o r ię p o c h o d z e n ia ż y c ia (2.2.).
2.1. P ro f. K łó sa k p o s ta n o w ił z b a d a ć , czy w o b e c E in s te in o w s k ie j z a s a d y „ ró w n o w a ż n o ś c i” m a s y b e z w ła d n e j i e n e rg ii d a się u tr z y m a ć z a s a d n ic z y tr z o n to m is ty c z n y c h p o g lą d ó w filo z o fic z n y c h n a s t r u k t u r ę v e l k o n s ty tu c ję m a te r i i u s ta lo n y c h p ie r w o tn ie w o p a r c iu o p o z n a n ie p r z e d n a u k o w e , a w ię c czy d a się u tr z y m a ć te o r ia z r ó ż n ic o w a n ia się m a t e r i i n a s u b s ta n c ję i p rz y p a d ło ś c i, a z w ła sz c z a te o r ia d u a liz m u c z y n n ik a b ie r n e g o i a k ty w n e g o , d u a liz m u p r z e ja w ia ją c e g o się n a p r z ó d j a k o d u a liz m m a s y i e n e rg ii, a n a s tę p n ie ja k o d u a liz m m a t e r i i p ie r w s z e j i f o r m y s u b s ta n c ja ln e j. P o n ie w a ż z w ią z e k to m is ty c z n e j te o r ii d u a liz m u c z y n n ik a b ie rn e g o i a k ty w n e g o w b y c ie je s t lu ź n ie js z y z E in s te in o - w sk ą te o r ią , p rz e to k o n f r o n ta c ja d o ty c z y ć b ę d z ie z a s a d n ic z o ■— choć n ie w y łą c z n ie — te o r ii z r ó ż n ic o w a n ia się m a t e r i i n a s u b s ta n c ję i p r z y p a d ło ś c i. P rz e z s t r u k t u r ę v e l k o n s t y tu c j ę m a t e r i i p ro f. K łó s a k — za J . M a r ita in e m — r o z u m ie ta k i e coś, co o b e jm u je o s ta tn ie „ o n to lo - g ic z n e ” z a s a d y , s ta n o w ią c e r a c j ę b y tu d la k a ż d e j s u b s ta n c ji fiz y c z n e j. Z a s a d y te są u jm o w a n e w sp o só b czy sto in t e le k t u a ln y , b e z p o s łu ż e n ia się m e to d a m i n a u k p r z y r o d n ic z y c h (s. 176). W z w ią z k u z ty m n a le ż y z a z n a c z y ć , iż z a s a d a E in s te in a je s t w sw e j f o r m a ln e j o sn o w ie o b cą o n to lo g ic z n e m u u ję c iu rz e c z y w is to ś c i fiz y c z n e j. T re ś ć t e j z a s a d y d o ty c z y je d y n ie s t r u k t u r y z z a k r e s u z ja w is k o w e g o a s p e k tu p rz y r o d y . O p o w ia d a ją c się za p o jm o w a n ie m s u b s ta n c ji ja k o teg o , cz e m u p r z y s łu g u je u z d o ln ie n ie do is tn ie n ia w czy m ś — a n ie w so b ie — ja k o w sw o im p o d m io c ie , p ro f. K łó s a k k o n k lu d u je : E i n s t e i n o w s k a za s a d a „ r ó w n o w a ż n o ś c i ” m a s y b e z w ł a d n e j i e n e r g i i j e s t i n d y f e r e n t n ą w s w e j t r e ś c i w o d n i e s i e n i u do t o m i s t y c z n e j t e o r i i o z r ó ż n i c o w a n i u się r z e c z y w i s t o ś c i f i z y c z n e j n a s u b s t a n c j ę i p r z y p a d ł o ś c i (s. 206). P o n ie w a ż o m a w ia n a z a s a d a „ ró w n o w a ż n o ś c i” je s t z a ró w n o w ilo ś c io w e j, ja k i ja k o ś c io w e j i n t e r p r e ta c j i w y ra z e m m e to d o lo g ic z n e g o fe - n o m e n a liz m u —· n ie m a o n a n ic w sp ó ln e g o z p o d z ia łe m filo z o fic z n ie ro z u m ia n y c h p r z y p a d ło ś c i n a w ła s n o ś c i o c h a r a k t e r z e b ie r n y m i a k t y
w n y m (s. 209). M im o to, te n , k to o p o w ia d a się za ja k ą ś w e r s j ą k l a sy c z n e j filo z o fii b y tu w z ię te j w sw y c h te z a c h n a jb a r d z ie j o g ó ln y c h , s tw ie rd z ić m o że n ie b e z z d z iw ie n ia , że im p lik a c je o n to lo g ic z n e w z n a c z e n iu sz e rsz y m i ty p u re d u k c y jn e g o , ja k ie z d o ła u s ta lić d la a n a liz o w a n e j z a s a d y „ ró w n o w a ż n o ś c i”, n ie r ó ż n ią się w sw e j tr e ś c i od te g o , co ze s tr o n y to m is ty c z n e j p r z y j m u j e s ię w p rz e d m io c ie o n ty c z n e g o z r ó ż n ic o w a n ia się p r z y r o d y (s. 211).
2.2. R o k 1974 b y ł 80—t ą ro c z n ic ą u r o d z in A le k s a n d r a I w a n o w ic z a O p a r in a i z a ra z e m 50— le c ie m z a in ic jo w a n e j p rz e z n ieg o b io c h e m ic z n e j te o r ii a b io g e n e z y . T e o ria t a p o z o s ta je w śc is ły m z w ią z k u z a k t u a l n ą p r o b le m a ty k ą is to ty ży cia . O a k tu a ln o ś c i te j s p r a w y ś w ia d czyć m o g ą s ta le jeszcze ży w o d y s k u to w a n e z a g a d n ie n ia te o r e ty c z n o - m e to d o lo g ic z n e i filo z o fic z n e is to ty ż y c ia o ra z te n d e n c ja do sa m o - o k r e ś le n ia m ie js c a c z ło w ie k a w św iecie. Ż y c ie n ie o d s ła n ia n a m sw e j „ p ra w d z iw e j is to t y ”. R e fle k s ja lu d z k a o n ie j b a z u je n a r e z u l ta t a c h z d o b y ty c h p rz e z n a u k i p rz y r o d n ic z e i d o ty c z ą c y c h je d y n ie z e w n ę tr z n y c h s ta n ó w z ja w is k o w y c h , z d a rz e ń i p ro c e s ó w ż y c io w y c h . P r z y d a tn o ś ć w ię c i k o n ie c z n o ść filo z o fic z n e g o a s p e k tu b a d a ń o w ej p r o b le m a ty k i n ie m oże p o d le g a ć d y s k u s ji. W te n sp o só b „ p ro b le m w y ja ś n i e n ia is to ty ż y c ia s ta je się w ró w n e j m ie rz e p rz y r o d n ic z y m , co filo z o fic z n y m ” (s. 219). P o te j lin ii id z ie ró w n ie ż w sw y c h b a d a n ia c h O p a rin . J e g o k o n c e p c ja is to ty ż y c ia z a w a r ta je s t im p lic ite , i to w z n a c z n e j m ie rz e , w b io c h e m ic z n e j te o r ii a b io g en e zy . P o n ie w a ż O p a rin o w s k a k o n c e p c ja is to ty ż y c ia , u w ik ła n a w p r o b l e m ie jeg o g e n e z y n a n a s z e j p la n e c ie , n ie z o s ta ła d o tą d — p o z a f r a g m e n ta r y c z n y m i u ję c ia m i u n ie k tó r y c h a u to r ó w — w p e łn i z r e k o n s tr u o w a n a , Sz. S la g a w sw e j r o z p r a w ie Proble m , i s t o t y ż y c i a w te o r ii a b i o g e n e z y A . O p a r in a p o s ta n o w ił w y d o b y ć im p lik o w a n ą w b io c h e m ic z n e j te o r ii a b io g e n e z y k o n c e p c ję ż y c ia o ra z p o d d a ć ją w s tę p n e j a n a liz ie k r y ty c z n e j. O p a r in b o w ie m ja k o p r z y r o d n ik n ie w y p ra c o w a ł j a k ie jś e x p lic ite filo z o fic z n e j te o r ii is to ty ż y c ia w z ię te g o w s e n s ie n a j o g ó ln ie js z y m . N ie m n ie j je g o in te r e s u ją c e u ję c ia p rz y r o d n ic z e i o g ó l n ie js z e w y p o w ie d z i w z w ią z k u z o s o b is ty m n a s ta w ie n ie m m a t e r i a li - s ty c z n o -d ia le k ty c z n y m u ja w n i a j ą o k re ś lo n y sen s filo z o fic z n y . W s e n sie p r z y r o d n ic z o -f ilo z o fic z n y m O p a rin o w s k a k o n c e p c ja ży cia je s t w y ra z e m m o n iz m u m a te ria lis ty c z n e g o . N a n ie s io n e p o p r a w k i i u ś c iś le n ia w p o g lą d a c h ra d z ie c k ie g o b io c h e m ik a n ie z d r a d z a j ą ja k ie jś z a s a d n i czej e w o lu c ji je g o k o n c e p c ji w ty m w zg lęd zie.
O p a r in o d ró ż n ia „ is to tę ż y c ia ” od „ z ja w is k ż y c io w y c h ”. P o z n a n ie is to ty ż y c ia n a s tr ę c z a i d ziś w b io lo g ii z a sa d n ic z e tr u d n o ś c i. N ie w y p ra c o w a n o w n ie j d o tą d je d n o z n a c z n e g o i a d e k w a tn e g o o k re ś le n ia p o ję c ia ży cia . N ie je s t le p ie j ró w n ie ż i n a te r e n ie filo z o fii. M o s k ie w sk i b iolog, z g o d n ie z p r a k t y k ą n a u k b io lo g ic z n y c h , u ż y w a ró ż n y c h t e r m i n ó w (życie, ż y w y o rg a n iz m , ż y w y s y s te m , ży cio w e z ja w is k a itp .) n a d a ją c im zaw sz e k o n k r e t n ą tre ś ć . Ż y cie ja k o ta k ie — jeg o z d a n ie m — n ie is tn ie je . W y s tę p u je - ono zaw sz e w łą c z n o ś c i z ja k im ś s u b s tr a te m m a t e r ia ln y m ja k o sw ą p o d s ta w ą i ź ró d łe m . In a c z e j m ó w ią c , n ie je s t ono „ r o z s ia n e ” w p r z e s tr z e n i, a le je s t re p r e z e n to w a n e p o p rz e z i n d y w id u a ln e i zło żo n e u k ła d y - o r g a n iz m y (s. 233). O p a rin o w s k ie e m p ir y c z n e czy te ż fe n o m e n o lo g ic z n e p o ję c ie „ is to ty ż y c ia ” lu b „ is to ty z ja w is k a ż y c io w e g o ” je s t w y ra z e m s to s o w a n ia s ło w n ik a p o ję c io w e g o o ra z sp o so b ó w z d o b y c ia tw ie r d z e ń i ic h w e r y f ik a c ji, ja k ie n a r z u c a w zo rz e c m e to d o lo g ic z n y n a u k p rz y r o d n ic z y c h . A le o b o k te g o u ję c ia e m p irio lo - g iczn e g o w y s tę p u je u m o s k ie w s k ie g o b io c h e m ik a ró w n ie ż u ję c ie o c h a r a k t e r z e filo z o fic z n y m , k tó r e d o p ie ro łą c z n ie z p o p rz e d n im — z g o d n ie 14 — S tu d ia P h ilo s o p h ia e C h r is tia n a e
z r e s z tą z d ia le k ty c z n ą z a s a d ą n ie r o z e r w a ln o ś c i p o z n a n ia filo z o fic z n e g o od p o z n a n ia p rz y r o d n ic z e g o — d a je p e łn y o b ra z is to ty ż y c ia (s. 234). A. M. E m m ę , ja k o z w o le n n ik d e te r m in is ty c z n e g o fu n k c jo n a liz m u , s ą d z i — w b r e w O p a rin o w i a k c e p tu ją c e m u „ m e to d o lo g ię g e n e ty c z n ą ” — że is to tę ż y c ia m o ż n a p o z n a ć b ez z n a jo m o ś c i jeg o p o c h o d z e n ia (s. 230). P r e h i s to r ia ż y c ia m a b o w ie m c h a r a k t e r w y r a ź n ie h ip o te ty c z n y i f r a g m e n ta ry c z n y . D la p e łn e g o o k re ś le n ia ży c ia , c h o c ia ż w y ją tk o w e z n a c z e n ie p rz y p is a ć n a le ż y p ro c e s o m m e ta b o lic z n y m , n ie o d z o w n e je s t ta k ż e p o z n a n ie c a łe j ró ż n o r o d n o ś c i jeg o sp e c y fic z n y c h cech , p o c z y n a ją c od n a jp r o s ts z y c h , p r z y s łu g u ją c y c h p r y m ity w n y m is to to m ż y w y m , a k o ń c z ą c n a n a j b a r d z ie j s k o m p lik o w a n y c h p r z e ja w a c h w y ż s z y c h h c z y n n o śc i n e rw o w y c h , k tó r e s ta n o w ią u k o ro n o w a n ie b io lo g iczn eg o e ta p u ro z w o ju m a t e r ii (S; 262). O p a rin o w s k a z a s a d a łą c z e n ia p r o b le m u is to ty ż y c ia i jeg o g e n e z y p o z w a la s tw ie rd z ić , iż p rz e p r o w a d z o n a p rz e z m e c h a n ic y s tó w a n a lo g ia p o m ię d z y o rg a n iz m a m i i m a s z y n a m i w n a jm n ie js z e j m ie rz e n ie p o t r a f i w y ja ś n ić ce c h y , do w y ja ś n i e n ia k tó r e j z o s ta ła p o w o ła n a — c e lo w o śc i o rg a n iz a c ji is to t ż y w y c h (s. 257). R ó ż n ic e d o ty c z ą c e s u b s tr a t u , o rg a n iz a c ji i p o c h o d z e n ia u k ła d u ży w eg o są w s to s u n k u do m a s z y n y e le k tr o n o w e j n ie do u s u n ię c ia .
P r z y r o d n ic z y o b ra z is to ty ż y c ia u z u p e łn ia O p a r in r o z w a ż a n ia m i n a w s k ro ś filo z o fic z n y m i. K o n c e p c ja is to ty ż y c ia , w o d ró ż n ie n iu od te o r ii g e n e z y ży c ia , je s t u n ie g o c h y b a b a r d z ie j filo z o fic z n a n iż p r z y r o d n i cza. W a s p e k c ie filo z o fic z n y m O p a rin o w s k a k o n c e p c ja is to ty ż y c ia je s t s ta n o w is k ie m p o ś r e d n im p o m ię d z y w ita liz m e m i m e c h a n ic y z m e m . Z g o d n ie z ty m s ta n o w is k ie m n a le ż y z a a k c e p to w a ć m a t e r i a ln y c h a r a k t e r ż y c ia i o p o w ie d z ie ć się za jeg o sp e c y fic z n o ś c ią i a u to n o m ic z n o ś c ią . „ T r z e b a so b ie z d a w a ć s p r a w ę z te g o ·—· p isz e O p a r in — że u z n a n ie m a t e r i a ln e j n a t u r y ż y c ia n ie o z n a c z a k o n ie c z n ie n e g a c ji je g o w ła ś c iw o ś c i s p e c y fic z n y c h , jego ja k o ś c io w y c h o d rę b n o ś c i od p rz e d m io tó w ś w ia ta n ie o rg a n ic z n e g o . N ie m o ż n a , j a k to c z y n ią m e c h a n ic y ś c i, u w a ż a ć teg o w s z y s tk ie g o , co n ie m ie ś c i się w r a m a c h f iz y k i i c h e m ii, za coś w ita - lis ty c z n e g o , p o n a d m a te ria ln e g o . P rz e c iw n ie , f o r m y o rg a n iz a c ji i r u c h u m a t e r i i m o g ą b y ć b a rd z o ró ż n o r o d n e ” (s. 251). J e d n ą z ty c h f o r m s t a n o w i życie. P o z n a ć ży cie — to ty le , co u s ta lić jeg o ja k o ś c io w ą o d r ę b n o ść w s to s u n k u do in n y c h f o r m r u c h u m a te r ii. G d y c h o d z i o m a t e r i a ln y c h a r a k t e r ż y c ia z a z n a c z y ć n a le ż y , że S la g a , k o n ty n u u j ą c m y ś l p ro f . K łó s a k a , u ja w n ia O p a rin o w s k ą p r a k t y k ę b r a n ia m a te r ia ln o ś c i „ w k o n k r e tn y m ro z u m ie n iu p o to c z n y m ja k o coś, co is tn ie je w z g lę d n ie d o k o n u je się w p r z e s tr z e n i”. W t e n sp o só b p o ję ta m a te r ia ln o ś ć ż y c ia z a w ie r a się c a łk o w ic ie w o b rę b ie a s p e k tu p r z y r o d niczego. O p a r in ·— w b r e w n a s ila ją c y m się o b e c n ie te n d e n c jo m re d u k c jo n is - ty c z n y m s p r o w a d z a ją c y m z ja w is k a ży c io w e do p ro c e s ó w f iz y k o - c h e m i c z n y c h — z d e c y d o w a n ie p o d k r e ś la ja k o ś c io w ą o d rę b n o ś ć ży cia , jeg o a u to n o m ic z n o ś ć i s p e c y f ik ę p r a w b io lo g ic z n y c h . D o b itn y m te g o w y ra z e m je s t — w p ła s z c z y ź n ie filo z o fic z n e j — o k re ś le n ie p rz e z e ń ży cia ja k o s p e c y fic z n e j f o r m y r u c h u m a t e r i i o ra z a k c e p ta c ja z a ró w n o „ c e lo w o ś c i” b u d o w y is to t ż y ją c y c h , ja k i „ c e lo w e j” p rz y s to s o w a w c z o ś c i ic h o rg a n iz a c ji. „ C e lo w o ść ” a k c e p to w a n a p rz e z O p a r in a je s t czy m ś p o ś r e d n im p o m ię d z y k o n c e p c ją „ p r z y p a d k u ” a te o r ią „ p la n u tw o r z e n i a ” (s. 258). „ C e lo w o ść ” i m e c h a n iz m y tłu m a c z ą c e p o w s ta n ie „ c e lo w e j ” o rg a n iz a c ji is to t ż y w y c h m ie sz c z ą się ró w n ie ż w z a k re s ie a s p e k tu p o z n a n ia o c h a r a k t e r z e p rz y ro d n ic z y m .
Z a z n a c z y ć w re s z c ie n a le ż y , że a k tu a l n a p r o b le m a ty k a is to ty ż y c ia o ra z p r ó b a je j ro z w ią z a n ia , p o d ję ta p rz e z Sz. S la g ę n a d ro d z e w n ik li w y c h i sz c z eg ó ło w y ch a n a liz , m oże z a in te re s o w a ć w ie lu c z y te ln ik ó w i p rz y c z y n ić się n ie b a w e m do w z b u d z e n ia w n ic h r e f le k s j i g łę b o k ie j n a d ty m z a g a d n ie n ie m o ra z u k a z a ć r a c jo n a ln e p o d s ta w y p o g łę b io n e g o m y ś le n ia u filo z o fa p rz y r o d y .
3. T o m tr z e c i s k ła d a się z d w ó c h części. W p ie r w s z e j części, z a w ie r a j ą c e j z a g a d n ie n ia filo z o fii p r z y r o d o z n a w s tw a , z a p re z e n to w a n o tr z y p ra c e : 1° M. L u b a ń s k i, A s p e k t i n f o r m a c y j n y r e l a c j i p o d m i o t - p r z e d -
m i o t ; 2° S. K ic z u k , D w i e p r ó b y k o n t s r u o w a n i a lo g i k i p r z y c z y n o w o ś c i ;
3° M. G łódź, D e t e r m i n i z m w f i z y c e w s p ó ł c z e s n e j w e d ł u g M i a k i s z e w a . C zęść d ru g ą , p o ś w ię c o n ą z a g a d n ie n io m filo z o fii p rz y r o d y , w y p e łn ia ją r o z p r a w y n a s tę p u ją c e : 1° J . Ż y c iń sk ie g o , S e m a n t y c z n e a s p e k t y p r o b l e m u s e n s o w n o ś c i p y t a n i a o p o c z ą t e k c z a s o w y w s z e c h ś w i a t a ; 2° K. K łó s a k a , P r ó b y a r g u m e n t a c j i z a p o c z ą t k i e m c z a s o w y m w s z e c h ś w i a t a w o p a r c i u o d r u g ą z a s a d ę t e r m o d y n a m i k i i ic h k r y t y c z n a ocena; 3° Sz. W. S la g i, K i g e n a f i z y k a l n y m o d e l e w o l u c j i p r e b i o t y c z n e j ; 4° B. H a ła c z k a , F i l o g e n e t y c z n e z a c z ą t k i r o d z i n y H o m i n i d a e ; 5° F . R o s iń s k ie go, P o r o z u m i e w a n i e się z w i e r z ą t a m o w a l u d z k a ; 6° T. W o jc ie c h o w sk ieg o , S z c z e g ó l n e s t a n o w i s k o c z ł o w i e k a w p r z y r o d z i e ; B. G. B ło c h a , C h a r a k t e r i rola r o z u m o w a n i a p r z e z a n a lo g ię w f e n o m e n o l o g i i e w o l u c j i w u j ę c i u T e i l h a r d a de C h a r d in . Z r o z p r a w to m u trz e c ie g o z w ra c a m u w a g ę n a c ie k a w y a r t y k u ł M. L u b a ń s k ie g o A s p e k t i n f o r m a c y j n y r e l a c ji p o d m i o t - p r z e d m i o t (3.1.) i o m a w ia m e r u d y c y j n ą r o z p r a w ę F. R o siń s k ie g o z a ty tu ło w a n ą P o r o z u m i e w a n i e się z w i e r z ą t a m o w a l u d z k a (3.2.).
3.1. H is to r ia n a u k i n o w o c z e sn e j lic z y sobie około 400 la t. M o żn a w n ie j w y ró ż n ić : M a łą N a u k ę , W ie lk ą N a u k ę i o b e c n ie ju ż — z d a n ie m n ie k tó r y c h — N o w ą N a u k ę . R o zw ó j n a u k i w o s ta tn im c z a sie je s t b a rd z o sz y b k i. O koło 80°/o o sią g n ię ć w n a u c e d o k o n a ło się za n a sz e g o ży cia . N a u k o w y o b ra z ś w ia ta z o s ta je w z b o g a c a n y , m ię d z y in n y m i, d z ię k i p o d e jś c iu c y b e r n e ty c z n o - in f o r m a c y jn e m u . O b e c n ie p r z y o p is ie ś w ia ta p o s łu g u je m y się tr z e m a e le m e n ta m i: m a s ą , e n e r g ią i in f o r m a c ją . A u to r te g o ż a r t y k u ł u d o k o n a ł a n a liz y w a s p e k c ie in f o r m a c y jn y m k la s y c z n e g o z a g a d n ie n ia p o d m io t- p r z e d m io t w a k c ie p o z n a n ia . C h o c ia ż w ję z y k u p o to c z n y m te r m i n „ in f o r m a c ja ” i „ w ia d o m o ś ć ” są z a m ie n n e , b a r d z ie j p r e c y z y jn e u ję c ie n a k a z u je s tw ie rd z ić , iż n ie k a ż d a w ia d o m o ś ć n ie s ie z s o b ą in f o rm a c ję , a le k a ż d a in f o r m a c ja je s t n ie s io n a p rz e z p e w n ą w ia d o m o ś ć . P rz e z te o r ię in f o r m a c ji M. L u L b a ń - s k i r o z u m ie d y s c y p lin ę z a jm u ją c ą się d e f in io w a n ie m „ in f o r m a c ji”, p o m ia r e m ilo śc i in f o r m a c ji o ra z o c e n ą je j w a r to ś c i (s. 10).
G d y ch o d z i o e w e n tu a ln e m o ż liw o śc i z b u d o w a n ia z ło żo n y c h , ja k m ózg lu d z k i, m a s z y n c y b e rn e ty c z n y c h , n a le ż y p a m ię ta ć , a b y o w y c h m a sz y n — b ę d ą c y c h u c ie le ś n ie n ie m d u c h o w y c h s ił c z ło w ie k a ■— n ie ro z w a ż a ć w o d e r w a n iu od ś ro d o w is k a lu d z k ie g o (s. 11). M o żliw o ść d a ls z e j p re c y z a c ji w z a k r e s ie r e l a c ji p o d m io t- p rz e d m io t w p o z n a n iu , p o s t u la t k a s a c j i w ty m z a k re s ie p ro b le m ó w p o z o rn y c h , p o z y ty w n y w p ły w p r z e tw a r z a n y c h in f o r m a c ji n a św ia d o m o ść lu d z k ą , u s u w a n ie z a k łó c e ń w p ro c e s ie k o m u n ik a c ji, „ o tw a r to ś ć ” w r a z z „ sa - m o r e g u la c ją ” m y ś le n ia n a u k o w e g o o ra z m o ż liw o ść p r z y ję c ia te z y , iż w p rz y s z ło ś c i z o s ta n ie s k o n s tr u o w a n y n o w y s y s te m m y ś le n ia , k tó r y z n a c z n ie w z m o c n i tw ó rc z e z d o ln o ś c i c z ło w ie k a — oto w n io s k i do j a k ic h d o c h o d z i a u to r a r ty k u łu . 3.2. F . R o s iń s k i — a k c e p tu ją c s ta n o w is k o w e d łu g k tó r e g o m y ś le n ie a b s tr a k c y j n e i m o w ę a r ty k u ło w a n ą z a lic z a się do p o d s ta w o w y c h cech,
ró ż n ią c y c h c z ło w ie k a ro z u m n e g o od z w ie r z ą t — p y ta , czy ta k ie c e c h y m o ż n a w sp o só b u z a s a d n io n y p rz y p is a ć r ó w n ie ż w c z e s n o p le js to c e ń s k im lu b n a w e t p lio c e ń s k im is to to m c z ło w ie k o w a ty m , ja k np. p r a c z ło w ie k o w i, „ w c z e s n e m u c z ło w ie k o w i” (H om o h a b ilis ) i e w e n tu a ln ie ta k ż e a u - s tra lo p ite k o m , m im o ic h b a rd z o o d m ie n n e j b u d o w y s o m a ty c z n e j i p r y m ity w iz m u z a c h o w a n e g o in w e n ta r z a k u ltu ro w e g o (to m p ie r w s z y , s. 167). O d p o w ie d ź , j a k ą z n a jd u je m y w jeg o a r t y k u le p t. P r o b l e m m o w y a r t y k u ł o w a n e j w e w c z e s n y c h s t a d i a c h h o m i n i z a c j i , je s t z a s a d n ic z o p o z y ty w n a . I t a k n ie p o w in n o b y ć — z d a n ie m te g o ż a u to r a — z a s a d n i c zy ch z a s trz e ż e ń n a t u r y m o rfo lo g ic z n e j czy a rc h e o lo g ic z n e j p rz e c iw p r z y ję c iu c h o c ia ż b y b a rd z o p r y m ity w n e j m o w y a r t y k u ło w a n e j ju ż u p ra c z ło w ie k a . B a rd z ie j d y s k u s y jn y n a to m ia s t je s t p ro b le m , czy m o ż n a p r z y ją ć p r z y n a jm n ie j ja k ie ś z a c z ą tk i p o ro z u m ie w a n ia się sło w n eg o u tzw . „w c z e sn e g o c z ło w ie k a ” lu b u A u s tr a lo p ith e c in a e . W y d a je się, iż w ię c e j r a c j i p rz e m a w ia za p r z y ję c ie m ta k i e j m o ż liw o śc i n iż za je j o d rz u c e n ie m (to m p ie r w s z y , s. 183). K o n ty n u a c ją ty c h ro z w a ż a ń je s t u F. R o siń s k ie g o p r a c a z a ty tu ło w a n a P o r o z u m i e w a n i e się z w i e r z ą t a m o w a l u d z k a . W n ie j a u to r s t w i e r d z a , iż ró ż n ic a p o m ię d z y k o m u n ik a c ją w św ie c ie z w ie r z ą t a m o w ą lu d z k ą m a c h a r a k t e r n ie ty lk o ilo śc io w y , a le i ja k o ś c io w y . D z ię k i p rz e d e w s z y s tk im ró ż n ic y ja k o ś c io w e j m o w a a r t y k u ło w a n a o d ró ż n ia w sp o só b f u n d a m e n ta l n y z a c h o w a n ie się c z ło w ie k a ro z u m n e g o od z w ie rz ę c ia . N a u c z e n ie sz y m p a n s ó w w w a r u n k a c h h o d o w la n y c h i la b o r a to r y jn y c h sto s u n k o w o d u ż e j lic z b y z n a k ó w , u m o ż liw ia ją c y c h w ja k im ś s to p n iu d w u s tr o n n e p o ro z u m ie w a n ie się c z ło w ie k a z ty m i z w ie rz ę ta m i, s t a n o w i z n a c z n e o sią g n ię c ie w d z ie d z in ie z o o p sy ch o lo g ii. C h o c ia ż z w ie rz ę ta w tr a k c ie p o z n a n ia z m y sło w eg o n a tle k o n k r e tn y c h s k o ja rz e ń d o c h o d z ą do u ję c ia p e w n y c h z w ią z k ó w i z a le ż n o śc i, to je d n a k — ja k s tw ie rd z a prof.. K ló s a k — „ n ie p o z n a ją ż a d n y c h r e l a c ji ja k o ta k i c h [...] w sp o só b b e z p o ś re d n i, t a k ja k je m o że p o z n a ć c z ło w ie k w p ła s z c z y ź n ie p o z n a n ia p o ję c io w e g o ”. Z w ie rz ę ta p rz e c ie ż n ie tw o r z ą p o ję ć a b s t r a k c y j n y c h , k o n ie c z n y c h do w y k o n a n ia o p e r a c ji lo g ic z n y c h (s. 211). W y d a je się w ięc, iż m o w a a r ty k u ło w a n a i śc iśle z n ią z w ią z a n e m y ś le n ie a b s tr a k c y jn e m o g ą b y ć n a d a l u w a ż a n e za g r a n ic ę p o m ię d z y c z ło w ie k ie m a z w ie rz ę c ie m . O ne s ta n o w ią c o n d itio s in e q u a n o n fa k ty c z n e g o p o s ia d a n ia p rz e z c z ło w ie k a ro z w in ię te j k u l t u r y m a te r ia ln o - d u c h o w e j. C ie k a w ą a n a liz ę o c h a r a k t e r z e e m p irio lo g ic z n y m i o n to lo g ic z n y m p r o b le m u g e n e z y m o w y lu d z k ie j z n a le ź ć m o ż n a w ro z p r a w ie J. M. D o łęg i p t. I m p l i k a c j e f i l o z o f i c z n e n a u k o w e g o u j ę c i a z a g a d n i e n ia p o c h o d z e n i a m o w y l u d z k i e j (to m d ru g i, 299— 368). A u to r te j ro z p r a w y , n a p o d s ta w ie p rz e p r o w a d z o n y c h ro z w a ż a ń , k o n k lu d u je : w a n a liz ie e m - p ir io lo g ic z n e j p o ja w ie n ie się m o w y c z ło w ie k a u jm u je się ja k o p ro c e s c ią g ły . N a to m ia s t w a n a liz ie o n to lo g ic z n e j w z n a c z e n iu sz e rsz y m n ie s p o ty k a się p r z e jś c ia c ią g łe g o p o m ię d z y m o w ą c z ło w ie k a a s p o s o b a m i p o r o z u m ie w a n ia się u z w ie rz ą t. A r ty k u ło w a n a m o w a lu d z k a s ta n o w i b o w ie m ja k o ś c io w ą o d rę b n o ś ć w s to s u n k u do ró ż n y c h s y s te m ó w k o m u n ik a c y jn y c h s p o ty k a n y c h w ś ró d z w ie rz ą t (s. 367).
4. L e k tu r a tr z e c h to m ó w z b io ro w e j p r a c y m o że d o p ro w a d z ić , m ię d z y in n y m i, do n a s tę p u ją c y c h u s ta le ń :
1° P r o b le m a ty k a w n ic h z a p re z e n to w a n a o b e jm u je z a g a d n ie n ia z f ilo zo fii p rz y r o d o z n a w s tw a , filo z o fii p r z y r o d y n ie o ż y w io n e j i o ż y w io n e j. W r a m a c h te j p r a c y u w z g lę d n io n o filo z o fię s z e rz e j r o z u m ia n ą i f ilo zo fię p rz y r o d o z n a w s tw a , z d ru g ie j — u w z g lę d n io n o filo z o fię b y tu i — g łó w n ie — filo z o fię p r z y r o d y z re la ty w iz o w a n ą do a s p e k tu b y c ia czy m ś
is tn ie ją c y m w o b rę b ie p r z y r o d y lu b — m ó w ią c d o k ła d n ie j — do a s p e k tu b y tu is tn ie ją c e g o w s tr u m i e n iu c zasu (K łó s a k , t. 1, 9);
2° U w a ż n e — choć w c a le n ie ła tw e — p r z e c z y ta n ie r o z p r a w z a w a r ty c h w te j z b io ro w e j p r a c y s k ła n ia do s k o n s ta to w a n ia , iż d la o s ta te c z n e g o w y tłu m a c z e n ia n a jb a r d z ie j p o d s ta w o w e j s t r u k t u r y c ia ł w p rz y r o d z ie , w z ię ty c h p o d w z g lę d e m ic h w ła s n o ś c i filo z o fic z n ie z in te r p r e to w a n y c h , n ie m o ż n a p o p rz e s ta ć n a im p lik a c ja c h o c h a r a k t e r z e p o to c z n y m czy n a u k o w y m , p rz y r o d n ic z y m , a le w ła ś n ie n a ic h p o d s ta w ie d o s z u k iw a ć się im p lik a c ji o n to lo g ic z n y c h t y p u re d u k c y jn e g o . Z a w s z e b o w ie m p rz y tw ie r d z e n ia c h o c h a r a k t e r z e filo z o fic z n y m m ó w ić tr z e b a o ic h im p li k a c ja c h ró w n ie ż filo z o fic z n y c h (K łó s a k , t. I, 11— 12);
3° U p r a w ia n ie filo z o fii p r z y r o d y w in n o by ć —· w b r e w p o g lą d o m g ło sz ą c y m w y s ta r c z a ln o ś ć d o ś w ia d c z e n ia p o to c z n e g o — z a k o tw ic z o n e r ó w n ie ż w r e z u l ta t a c h n a u k szczeg ó ło w y ch . F ilo z o fo w a n ie , z m ie rz a ją c e do o s ta te c z n e g o w y tłu m a c z e n ia p o d s ta w o w e j s t r u k t u r y b y tu , n ie b ę d z ie w te d y d o k o n y w a n ie m s y n te z y w y n ik ó w ty c h n a u k , a le b ę d z ie p o g łę b io n y m , a u to n o m ic z n y m m y ś le n ie m filo z o fic z n y m o ty m w ła ś n ie b y cie; 4° W y d a n e tr z y to m y z a in t e r e s u ją z p e w n o ś c ią filo z o fó w p r z y r o d o z n a w s tw a , filo z o fó w p rz y r o d y , fiz y k ó w , b io lo g ó w , c h e m ik ó w , a le n ie ty lk o . M ogą z n ic h s k o r z y s ta ć w sz y sc y , k tó r z y — o b e z n a n i z r y g o r a m i lo g ic z n e g o m y ś le n ia — z e c h c ą p o g łę b ić s w ą w ie d z ę o p o c h o d z e n iu , is to c ie i s t r u k tu r z e ż y c ia o ra z ś w ia ta ; 5° D o k o n a n a p rz e z e m n ie d o ść a r b i t r a l n a s e le k c ja , g d y c h o d z i o o m ó w ie n ie ty lk o n ie k tó r y c h ro z p r a w , w n ic z y m n ie p o m n ie js z a w a rto ś c i n a u k o w e j p o z o s ta ły c h p r a c z a w a r ty c h w ty c h tr z e c h to m a c h . P r z e c iw n ie , w in n a sta ć się b o d ź c e m z a c h ę c a ją c y m do ic h le k t u r y , i to w ła ś n ie w p ie r w s z y m rz ę d z ie . D o d a jm y n a d to , iż c h ę tn i n a b y c ia n a w ła s n o ś ć o m ó w io n y c h to m ó w m o g ą z g ła sz a ć się je szcze do D z ia łu S p rz e d a ż y W y d a w n ic tw w A k a d e m ii T e o lo g ii K a to lic k ie j w W a rs z a w ie ;
6° K o n ty n u o w a n ie z b io ro w e j p r a c y p o d r e d a k c j ą p ro f. K łó s a k a , a n a l i z u ją c e j z a g a d n ie n ia z z a k r e s u filo z o fii p r z y r o d o z n a w s tw a i filo z o fii p r z y r o d y n ie o ż y w io n e j o ra z o ż y w io n e j je s t u z a s a d n io n e sp o łe c z n ą p o tr z e b ą z n a c z n e g o g ro n a c z y te ln ik ó w .
J. N o w a c z y k
M a t e m a t i c z e s k o j e m o d e l i r o w a n i j e b io ł o g ic z e s k ic h p r o c e s ó w , M a te r ia ły
IV s z k o ły po m a te m a tic z e s k o m u m o d e lir o w a n iju , p o d re d . A. M. M o ł- c z a n o w a , M o s k w a 1979, ss. 159).
N a tr e ś ć p r z e z e n to w a n e j p r a c y z b io ro w e j p t. M o d e lo w a n ie m a t e m a ty c z n e p ro c e s ó w b io lo g ic z n y c h s k ła d a się w s tę p , o sie m in te r e s u ją c y c h a r t y k u łó w z z a k r e s u b io lo g ii, m a te m a ty k i i fiz y k i, w p ro w a d z e n ie do p r a c y H in c z in a o ra z z a k o ń c z e n ie . Z g o d n ie z is tn i e ją c ą o g ó ln ą te n d e n c ją do p o g łę b ia n ia p ro b le m ó w e k o lo g ic z n y c h , d ą ż e n ia do ic h p o z n a n ia z p u n k tu w id z e n ia b io lo g ii o g ó ln ej, w n in ie js z e j p r a c y p o d ję to p ró b ę w y jś c ia p o za r a m y c z y sto e k o lo g ic z n e j te m a ty k i. A u to r z y części a r t y k u łó w z w r a c a ją u w a g ę c z y te ln ik a n a p e w n e d y s k u s y jn e d z ia ły b io lo g ii ja k , te o r ia e w o lu c ji b io lo g ic z n e j czy te o r ia s ta ło ś c i o rg a n iz m u .
