Zachowanie podmiotów decyzyjnych
w czasie kryzysu na przykładzie
skłonności do zadłużania się
gospodarstw domowych w latach
2003 - 2011
Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania 35/2, 463-474
2014
Agata Olechnowicz*, Marek Kołatka** Uniwersytet Gdański
ZACHOWANIE PODMIOTÓW DECYZYJNYCH W CZASIE KRYZYSU
NA PRZYKŁADZIE SKŁONNOŚCI DO ZADŁUŻANIA SIĘ
GOSPODARSTW DOMOWYCH W LATACH 2003–2011
STRESZCZENIE
W pracy opisano kluczowe zagadnienia związane z funkcjonowaniem gospodarstw domowych na rynku fi nansowym. Pokrótce przedstawiono ideę oraz sens ekonomiczny kredytowania konsumpcji. W dalszej części pracy znajduje się skonsolidowana charaktery-styka skłonności do zadłużania się gospodarstw domowych w wybranych państwach Unii Europejskiej, ze szczególnym naciskiem na okres światowego kryzysu fi nansowego w latach 2008‒2011. Ostatnia część artykułu zawiera wyniki badań i analiz własnych autorów. Spraw-dzono, jak ma się wysokość dochodów do skłonności do zaciągania kredytów. Przedsta-wiono odpowiednie wykresy oraz tabele przedstawiające wyniki badań. Ostatecznie podjęto próbę interpretacji wyników w kontekście racjonalności zachowań podejmowanych przez jednostki decyzyjne.
Słowa kluczowe: racjonalność podmiotów decyzyjnych, skłonność do zaciągania kredytów,
wybór międzyokresowy, zadłużenie gospodarstw domowych
* Adres e-mail: agata.olechnowicz@ug.edu.pl ** Adres e-mail: marek.kolatka@ug.edu.pl
Wprowadzenie
Znaczna część codziennego funkcjonowania opiera się na podejmowaniu mię-dzyokresowych decyzji, w których zmuszeni jesteśmy dokonywać wyboru pomię-dzy kosztami a zyskami w różnej perspektywie czasowej. Niektóre z tych decyzji są bardzo proste i nie niosą ze sobą poważnych konsekwencji, np. czy poświęcić dzisiejszy wieczór na naukę do egzaminu czy towarzyskie spotkanie z przyjaciół-mi. Horyzont czasowy planowania takich decyzji jest relatywnie krótki, a proces decyzyjny nieskomplikowany. Spłacanie rat kredytu przez wiele najbliższych lat lub zaplanowanie oszczędności emerytalnych z kolei może okazać się dla jednostki nie-małym wyzwaniem, jako że opiera się na wielu nieznanych w chwili podejmowa-nia decyzji parametrach, takich jak przyszłe zarobki, wiek przejścia na emeryturę, datę śmierci. Jak widać, nie jest możliwe analizowanie ludzkich decyzji w zakre-sie konsumpcji, oszczędności czy zadłużania się bez przyjęcia pewnych założeń co do ich preferencji na przestrzeni czasu. Okazuje się, że modele proponowane we współczesnej ekonomii w słabym stopniu odzwierciedlają rzeczywiste zachowania jednostek w procesie decyzyjnym. Ludzkie operacje umysłowe podlegają licznym błędom poznawczym.
Klasyczne modele ekonomii zakładają, że uczestnicy rynku wykorzystują wszelkie dostępne informacje w celu zwiększenia swoich długookresowych korzy-ści1. Takie założenia o w pełni racjonalnym charakterze ludzkich działań pozwalają w istocie na dokładną i elegancką prezentację licznych problemów z dziedziny mi-kroekonomii i późniejsze ich odzwierciedlenie w skali makro, ich naturalną konse-kwencją było jednak pojawienie się pytania: Na ile zasady działania przypisywane jednostkom odzwierciedlają ich zachowania w rzeczywistości? Poszukiwanie od-powiedzi na to pytanie przyświecało autorom zarówno w trakcie analizy dedukcyj-nej opartej na badaniu literaturowym, jak i ekonometryczdedukcyj-nej analizie danych do-tyczących skłonności do zaciągania kredytów i pożyczek w relacji do osiąganych dochodów.
1 M. Czerwonka, B. Gorlewski, Finanse behawioralne, Ofi cyna Wydawnicza SGH,
1. Ekonomiczne aspekty kredytowania w kontekście racjonalności postępowania podmiotów decyzyjnych
Do pełnienia swoich funkcji rynek kapitałowy potrzebuje pewnych narzędzi (instrumentów). Są to podstawowe przedmioty inwestycji fi nansowych. Najogólniej można powiedzieć, że instrument fi nansowy to kontrakt zawarty między dwiema stronami, regulujący zależność fi nansową między tymi stronami2.
W praktyce rozróżnia się tradycyjne i alternatywne instrumenty rynku kapi-tałowego. Do pierwszej grupy zalicza się kredyty, do drugiej papiery wartościowe.
Pierwsze formy kredytów były spotykane już w średniowieczu. Wykorzysty-wano je do fi nansowania wojen dynastycznych, wypraw krzyżowych oraz do zaspo-kajania potrzeb zamożnych osób. Wraz z powstaniem systemu bankowego w XVII wieku i jego rozwoju w późniejszych latach wzrosło zapotrzebowanie na kredyty. Cechą kredytu bankowego jest jego zwrotność (i terminowość), oprocentowanie oraz odpowiednie zabezpieczenie. Kredyt bankowy charakteryzuje się bowiem tym, że – oddany do dyspozycji konkretnego przedmiotu – musi być zwrócony w umó-wionym terminie wraz z odsetkami3. Kredyty to aktywa fi nansowe posiadane przez bank, który pożycza pieniądze innym podmiotom. Kredytów udzielają przeważnie banki komercyjne, pośredniczące między oszczędzającymi a tymi, którzy potrzebują w danym momencie kapitału. Kredyty umożliwiają zakup dóbr trwałego użytku, np. mieszkania. Zakup na raty jest niczym innym jak zakupem na kredyt. Poziom kredytu w gospodarce, mierzony jego relacją do PKB, zazwyczaj rośnie wraz ze wzrostem produkcji. Biorąc pod uwagę zarówno korzyści, jak i negatywne aspekty związane z fi nansowaniem oraz uwzględniając rozliczne uwarunkowania rozwoju rynku fi nansowego w świecie, należy przyznać, że tradycyjny instrument, jakim jest kredyt bankowy, stanowi jeden z najbardziej rozpowszechnionych instrumentów rynku kapitałowego4.
Zakładając, że horyzont planowania gospodarstwa domowego jest dłuższy niż jeden okres, można stwierdzić, że jego celem jest znalezienie optymalnego rozkładu konsumpcji w czasie. Istnienie rynku fi nansowego, na którym gospodarstwo domo-we może zaciągać pożyczki i lokować oszczędności, przyczyniło się do
powsta-2 K. Jajuga, T. Jajuga, Inwestycje, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 21. 3 J. Ickiewicz, Strategia fi nansowania przedsiębiorstwa, Poltext, Warszawa 1996, s. 16. 4 W. Nawrot, Rynek kapitałowy i jego rozwój, CeDeWu, Warszawa 2008, s. 17.
nia problemu wyboru międzyokresowego. Odnosi się on do decyzji konsumenta co do alokacji konsumpcji i aktywów w różnych okresach5. W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę, że aktywność gospodarstw domowych na rynku kredytów wynika z konieczności fi nansowania wydatków o charakterze losowych, a także możliwości odroczenia momentu zapłaty za dobra i usługi względem momentu ich konsumpcji6.
U podstaw teorii wyboru międzyokresowego leży założenie, że gospodarstwa domowe kierują się w swoich decyzjach rynkowych zasadą racjonalnego postępo-wania, Jednak na podstawie wielu obserwacji wykazywano, że gospodarstwa do-mowe nie maksymalizują jakiejkolwiek funkcji lub nie miały one przechodniości i spójności, co oznaczało, że nie działały one racjonalnie. W obszernej klasie zacho-wań nieracjonalnych można wyodrębnić dwie skrajności. Z jednej strony zachowa-nia inercyjne, które polegają na tym, że gospodarstwa domowe trwają przy swoim zestawie dóbr pomimo zmiany warunków, w tym cenowych, niejako siłą przyzwy-czajenia. Na drugim biegunie są decyzje całkowicie losowe7.
2. Determinanty zadłużania się gospodarstw domowych w wybranych krajach w czasie kryzysu
Dyskusje dotyczące założenia o racjonalności konsumenta trwają w literaturze przedmiotu od dłuższego czasu. Człowieka, w rozumieniu koncepcji homo oecono-micus, jako podmiot systemu społeczno-ekonomicznego, charakteryzują racjonal-ne intencje jego działań ukierunkowanych na dążenie do korzyści8. Powoli zaczęto dostrzegać jednak konieczność przeformułowania założeń dotyczących ludzkich zachowań w zakresie sposobu podejmowania decyzji. Wspomniany rozdźwięk po-między rozwiązaniami modelowymi a stanem faktycznym przyczynił się do rozwoju nowej dziedziny ekonomii, jaką jest ekonomia behawioralna. Jako dziedzina łącząca
5 W.K. Bryant, C.D. Zick, The Economic Organization of the Household, Cambridge University
Press, New York 2006, s. 85‒124.
6 G. Rytlewska, Bankowość detaliczna. Potrzeby, szanse i zagrożenia, PWE, Warszawa 2005,
s. 23 i 26.
7 G.S. Becker, Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich, rozdz. 8, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2007, s. 271.
8 S. Buczek, Efektywność informacyjna warunków akcji – teoria a rzeczywistość, Ofi cyna
dokonania psychologii i ekonomii postawiła sobie za cel analizę zachowań podmio-tów gospodarczych w zakresie ich motywacji psychologicznych9.
Dorobek psychologii poznawczej dostarcza licznych dowodów, że zdolność ludzi do osiągania optymalnych dla nich wyborów podważają liczne błędy po-znawcze. Do nieuświadomionych skłonności prowadzących do ograniczeń ra-cjonalności procesu podejmowania decyzji można zaliczyć m.in. zniekształcenia w postrzeganiu rzeczywistości, pieniędzy i kosztów; uleganie emocjom i wpły-wom otoczenia; lęk przed nieznanym lub nadmierną pewność siebie oraz skłon-ność do oszukiwania10.
W ostatnich latach ofi cjalne statystyki alarmują, że zadłużenie gospodarstw do-mowych stale rośnie. Wzrostową tendencję w wielkości zadłużenia notuje się nie tylko w krajach Unii Europejskiej, lecz także w pozostałych rozwiniętych gospodar-kach, tj. w Stanach Zjednoczonych, od początku lat 90.11 Konsumpcyjne aspiracje polskich gospodarstw domowych upodobniają się zatem do tych obserwowanych w innych krajach i są realizowane przez kredyty i pożyczki, które umożliwiają mię-dzyokresową substytucję konsumpcji. Pojawiają się zatem pytania: Czy w obliczu kryzysu fi nansowego, który dotknął gospodarkę światową w latach 2008‒2011, gospodarstwa domowe będą ograniczały poziom swojego zadłużenia? Jak wyglą-da zależność pomiędzy dochodem rozporządzalnym gospowyglą-darstw domowych a ich skłonnością do zaciągania kredytów i pożyczek?
W tabeli 1 przedstawiono, jak w latach 2003‒2011 kształtowały się dochody netto oraz wartość kredytów dla gospodarstw domowych w krajach obecnej Unii Europejskiej (wyszczególniono wszystkie kraje, dla których dane były dostępne). Dodatkowo w ostatniej kolumnie przedstawiono wartość współczynnika korelacji Pearsona dla dwóch wspomnianych wartości w poszczególnych krajach.
Jak można zauważyć w tabeli, dla znacznej większości krajów współczynnik korelacji wynosi ponad 80%, a dla bardzo wielu krajów współczynnik ten przyjmuje wartości bliskie jedności. Oznacza to, że w tych krajach istnieje bardzo mocna, dodat-nia zależność pomiędzy tymi dwiema zmiennymi. Są one od siebie mocno zależne.
9 G.A. Akerlof, Behavioral Macroeconomics and Macroeconomic Behaviour, „American
Eco-nomic Review” 2002, nr 3.
10 J. Polowczyk, Podstawy ekonomii behawioralnej, „Przegląd Organizacji” 2009, nr 3, s. 6. 11 G. Glick, K.J. Lansing, Global household leverage, house prices and consumption, Federal
Tabela 1. Roczne dochody netto, kredyty dla gospodarstw domowyc
h i instytucji niekomercyjnych działających
na rzecz gospodarstw domowych oraz współczynnik korelacji Pears
ona dla tych zmiennych
w wybranych krajach Unii Europejskiej w latach 2003‒201
1 Państwo Zmienna* 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 201 1 W artość
współczynni- ka korelacji Pearsona dla zm. 1 i 2
Belgia 1 21 702 23 061 22 365 23 106 23 745 25 219 25 371 25 589 26 541 -0,10 2 95 882 105 654 121 483 135 007 142 145 115 040 104 716 110 202 109 215 Bułgaria 1 1 012 1 077 1 285 1 364 1 612 2 015 2 230 2 276 2 558 0,96 2 2 236 3 541 4 624 7 047 9 253 9 789 9 708 9 665 Czechy 1 4 157 4 425 4 965 5 563 6 095 7 378 7 144 7 614 7 915 0,99 2 7 326 10 343 14 403 19 667 27 271 32 749 37 139 42 175 43 337 Dania 1 20 947 21 270 21 491 22 181 23 246 24 095 24 647 25 249 25 693 0,96 2 181 556 198 345 226 221 255 596 283 974 299 293 309 136 314 089 316 89 2 Niemcy 1 22 506 23 022 23 360 23 597 24 180 24 739 24 552 25 297 26 253 -0,35 2 1 431 800 1 437 399 1 440 064 1 440 017 1 421 278 1 41 1 644 1 415 10 9 1 423 954 1 435 809 Irlandia 1 14 401 15 170 15 712 16 238 16 918 17 658 17 253 17 527 17 817 0,75 2 71 622 94 031 119 412 139 924 155 716 148 072 143 014 133 022 112 688 Grecja 1 8 298 8 848 9 094 9 797 10 590 10 693 11 872 13 099 10 1 11 0,83 2 40 010 51 425 65 471 79 992 93 713 96 670 97 700 133 719 127 575 Hiszpania 1 12 658 13 090 13 462 13 823 14 310 15 131 15 695 16 098 16 382 0,88 2 410 774 482 836 621 424 750 174 843 975 883 983 876 728 879 407 860 68 8 Francja 1 17 421 17 562 17 939 18 823 19 536 20 307 20 614 21 166 21 926 0,99 2 585 434 639 507 710 721 791 746 876 078 926 1 15 953 401 1 010 804 1 07 0 102 Włochy 1 15 379 15 785 16 269 16 669 17 042 17 728 18 108 18 639 19 172 0,98 2 310 250 351 233 392 450 431 086 464 81 1 469 162 496 842 593 078 618 65 1 Łotwa 1 2 181 2 361 2 634 3 233 4 151 5 031 5 137 5 096 5 316 0,92 2 1 132 1 909 3 521 6 173 8 599 9 039 8 585 8 093 7 577
Litwa 1 2 131 2 603 2 875 3 376 4 148 4 853 4 523 4 439 4 555 0,99 2 1 450 2 709 4 586 7 249 8 741 8 362 7 916 7 561 Luksembur g 1 22 510 23 072 23 951 24 786 25 769 26 179 26 867 27 497 28 016 0,99 2 22 978 23 424 24 81 1 25 864 28 076 28 355 30 154 31 684 33 483 Węgry 1 4 261 4 666 5 048 5 1 12 5 819 6 293 5 776 5 858 6 035 0,95 2 9 015 12 238 15 047 18 975 23 412 29 057 29 122 30 963 27 140 Holandia 1 21 180 22 058 22 501 22 133 22 848 23 477 24 123 24 650 24 970 0,67 2 345 475 377 727 406 698 421 240 427 435 423 509 424 81 1 413 185 420 02 5 Austria 1 20 863 21 267 21 968 22 690 23 390 24 027 24 426 24 860 25 350 0,93 2 68 286 94 1 17 115 562 120 680 126 526 133 343 133 732 140 943 144 050 Polska 1 3 512 3 484 4 050 4 387 4 983 5 509 4 625 5 189 5 370 0,85 2 28 457 36 803 49 448 72 796 91 060 103 220 121 537 121 382 Portugalia 1 8 260 8 477 8 688 9 215 9 956 10 327 10 599 10 737 10 883 0,99 2 85 022 91 034 100 176 115 390 127 895 133 465 138 967 142 285 140 632 Rumunia 1 1 445 1 598 2 080 2 414 3 073 3 437 3 218 3 567 3 836 0,98 2 85 022 91 034 100 176 115 390 127 895 133 465 138 967 142 285 140 632 Słowenia 1 6 927 7 236 7 538 7 945 8 490 9 154 9 334 9 819 9 908 1,00 2 3 426 4 283 5 382 6 821 7 831 8 420 9 290 9 464 Finlandia 1 18 857 19 478 20 329 20 797 22 047 23 171 23 643 24 449 25 385 0,99 2 53 039 60 024 69 049 77 956 86 581 93 427 98 400 104 288 110 028 Szwecja 1 21 382 22 232 22 51 1 23 200 24 109 24 271 22 418 25 369 27 320 0,89 2 138 219 155 070 168 065 195 858 207 775 196 414 227 636 280 696 297 18 0 W ielka Brytania 1 21 981 23 465 24 105 25 046 26 402 22 767 20 316 21 696 21 354 0,33 2 1 148 886 1 245 134 1 329 489 1 432 302 1 361 953 999 583 1 195 653 1 372 164 1 41 1 615
* 1 ‒ roczne dochody netto (euro); 2 ‒ kredyty dla gospodarstw d
omowych i instytucji niekomercyjnych działających
na rzecz gospodarstw domowych (mln euro).
Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat oraz New BankS
Interpretując wyniki, można powiedzieć, że wraz ze wzrostem wartości dochodów netto wzrasta wartość udzielonych kredytów w danym kraju. Inaczej mówiąc, im więcej konsumenci zarabiają, tym więcej zaciągają kredytów. W wątpliwość można byłoby podać racjonalność tego zachowania, gdyż z założenia kredyty są udzielane osobom, których nie stać na sfi nansowanie bieżącej konsumpcji. W związku z tym wydawać by się mogło, że wraz ze wzrastającymi dochodami skłonność do zacią-gania kredytów powinna być coraz mniejsza, jednak z analizowanych danych widać wyraźnie, że poprawienie się sytuacji fi nansowej oddziałuje na rosnący popyt na dobra trwałe, a w konsekwencji kredyty i pożyczki bankowe fi nansujące ich kon-sumpcję. Na powyższym przykładzie zyskuje słuszność powiedzenie, że apetyt ro-śnie w miarę jedzenia. Dzięki zadłużaniu się gospodarstwa domowe mogą przejść na wyżej położoną ścieżkę konsumpcji, niż mogłoby to wynikać z aktualnego poziomu dochodów.
Obserwując tabelę 1, można dojść do wniosku, że jedynym „racjonalnym” kra-jem są Niemcy, dla którego wartość współczynnika korelacji Pearsona jako jedyna jest ujemna, co oznacza, że wraz ze wzrostem dochodów netto spada wartość za-ciąganych kredytów. Sytuacja taka wystąpiła wyłącznie dla tego kraju. Ciekawym przypadkiem jest również Belgia. Dla tego kraju wartość współczynnika uzyskała wartość minimalnie różniącą się od zera, co oznacza, że w tym kraju dochody netto oraz wartość zaciąganych kredytów praktycznie nie są ze sobą powiązane. Najwy-raźniej w Belgii inny czynnik stanowi główny mechanizm napędowy przy udziela-niu kredytów. Może to być np. wartość stopy procentowej. Te specyfi czne zależności zostały przedstawione na poniższych wykresach, podobnie jak dla Słowenii i Finlan-dii, dla których wartości współczynnika korelacji Pearsona okazały się największe (odpowiednio: 0,9964 i 0,9917)
Rysunek1. Prezentacja grafi czna danych przedstawionych w tabeli 1 dla Niemiec, Belgii, Słowenii i Finlandii 1LHPF\ %HOJLD 6áRZHQLD )LQODQGLD 1410000 1420000 1430000 1440000 1450000 220002300024000250002600027000 90000 100000 110000 120000 130000 140000 150000 21000 23000 25000 27000 3000 5000 7000 9000 11000 7000 8000 9000 10000 11000 45000 65000 85000 105000 125000 18000 20000 22000 24000 26000
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z tabeli 1.
Jednym z mierników stopnia zadłużenia gospodarstw domowych jest relacja zadłużenia do dochodów, jakie mają do dyspozycji gospodarstwa domowe. Z ry-sunku 2 wynika, że w okresie 2002‒2009 wszystkie anlizowane kraje zadłużały się szybciej, niż następował wzrost dochodów. W 2009 roku wartość zadłużenia gospo-darstw domowych odpowiadała w zasadzie ich dochodom do dyspozycji. Wyraźnie widać jednak, że dla kilku krajów wartość tej relacji przekraczała 200%, za przykład mogą tu posłużyć Dania (270%), Holandia (243%) czy Irlandia (208%). Z kolei kilku krajów, wśród których można wymienić Niemcy i Belgię, problem znacznego zadłużenia nie dotknął z takim nasileniem, jakie znajduje potwierdzenie także na rysunku 2.
Rysunek 2. Relacja zadłużenia gospodarstw domowych do ich dochodów do dyspozycji (debt-to-income ratio, DTI) w krajach UE w latach 2002, 2009 i 2011.
0 50 100 150 200 250 300 BE CZ DK DE EE IE ES FR IT LV LT HU ND AT PL PT SI SK FI SE UK 2002 2009 2011
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Eurostatu, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/ table.do?tab=table&init=1&plugin=1&language=en&pcode=tec00104 (dostęp 10.04.2014).
Przyczyn zaistniałej dysproporcji można upatrywać na rynku nieruchomości. Silne zadłużenie w wymienionych powyżej krajach wynikało ze skoncentrowania zadłużenia w kredytach mieszkaniowych12.
Podsumowanie
Przeprowadzając analizę zależności pomiędzy dochodami netto a wartościami udzielonych kredytów w poszczególnych krajach Unii Europejskiej w ostatnich kil-ku latach, zauważono silnie powiązania dla większości z nich.
Głównym celem niniejszego artykułu było sprawdzenie racjonalności poczynań podejmowanych przez decydentów w kontekście wpływu kryzysu fi nan sowego z lat 2008‒2011 na skłonność do zadłużania się, czyli powiązania wysokości dochodów netto z wielkością udzielonych kredytów. Na podstawie przeprowadzonych przez autorów badań można stwierdzić, że hipoteza mówiąca o tym, iż wartość udzielonych kredytów jest ściśle powiązana z dochodami netto, została potwierdzona. Sytuacja rynku pracy, a co za tym idzie ‒ poziom docho-dów gospodarstw domowych, to jedne z głównych determinant zdolności
gania kredytów. Od tych wielkości silnie zależy kreowanie się popytu na dobra trwałe i usługi, a także na kredyty i pożyczki fi nansujące ich zakup. Globalny kryzys fi nansowy przyczynił się do spowolnienia tempa zadłużania się gospo-darstw domowych, niemniej zmiana była jedynie okresowa i w 2010 roku zacią-ganie kredytów przez gospodarstwa domowe powróciło do trendu wzrostowego.
Z relacji zadłużenia gospodarstw domowych do ich dochodów do dyspozy-cji w latach 2002, 2009 i 2011 wynika, że kilka krajów UE wykazało zadłużenie przekraczające dochody do dyspozycji gospodarstw domowych. Trend ten wy-stępował szczególnie w krajach, w których doszło do znacznego przewartościo-wania nieruchomości mieszkaniowych, gdyż to właśnie kredyty mieszkaniowe zajmowały pierwszą pozycję w strukturze zadłużenia gospodarstw domowych w analizowanych przez autorów krajach.
W ostateczności doprowadziło to do powstania hipotezy, że konsumenci nie zawsze postępują racjonalnie w kontekście teorii ekonomii. Hipoteza ta wymaga szerszych badań, co może doprowadzić do wyjaśnienia przyczyn występowania wyżej wymienionych zależności i do głębszego poznania zauważonego zjawiska. Literatura
Akerlof G.A., Behavioral Macroeconomics and Macroeconomic Behaviour, „American Eco-nomic Review” 2002, nr 3.
Ando A., Modigliani F., The „Life Cycle” Hypothesis of Saving: Aggregate Implications and
Tests, „American Economic Review” 1963, nr 1.
Becker G.S., Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich, rozdz. 8, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
Bryant W.K., Zick C.D., The Economic Organization of the Household, Cambridge Univer-sity Press, New York 2006.
Buczek S., Efektywność informacyjna warunków akcji – teoria a rzeczywistość, Ofi cyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2005.
Czerwonka M., Gorlewski B., Finanse behawioralne, Ofi cyna Wydawnicza SGH, Warsza-wa 2008.
Dziawgo L., Jak zarobić, czyli rzecz o inwestowaniu pieniędzy, Wydawnictwo Kontrakt, Szcze cin 1992.
Frederick S., Loewenstein G., O’Donoghue T., Time Discounting and Time Preference:
Friedman M., A Theory of the Consumption Function, Princeton University Press, Prince-ton 1957.
Glick G., Lansing K.J., Global household leverage, house prices and consumption, Federal Reserve Bank San Francisco „Economic Letter” 2010, January 11.
Ickiewicz J., Strategia fi nansowania przedsiębiorstwa, Poltext, Warszawa 1996. Jajuga K., Jajuga T., Inwestycje, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007. Nawrot W., Rynek kapitałowy i jego rozwój, CeDeWu, Warszawa 2008.
Polowczyk J., Podstawy ekonomii behawioralnej, „Przegląd Organizacji” 2009, nr 3. Rytlewska G., Bankowość detaliczna. Potrzeby, szanse i zagrożenia, PWE, Warszawa 2005. Samuelson P., A Note on Measurement of Utility, „Review of Economic Studies” 1937, nr 4. Sharpe W.F., Alexander G.J., Bailey J.V., Investments, Prentice Hall, Englewood Cliffs 1995.
DECISION MAKING DURING CRISIS ON THE EXAMPLE OF TENDENCY TO HOUSEHOLD INDEBTEDNESS DURING 2003–2011
Abstract
The article describes the key issues related to the functioning of the households in the fi nancial market. Briefl y presents the idea and economic sense of lending consumption. It also presents from where does the propensity to borrow occur. The period of 2003‒2011 in the analyzed EU countries characterized with the growing trend of the household debt. This paper explores whether the onset of the fi nancial crisis in 2008‒2011 resulted in a signifi cant way the propensity to borrow, and how the level of income has the propensity to borrow. The analysis lead to a conclusion that, the global crisis reduced temporary the pace of household indebtedness. Moreover in some of the presents countries the values of the household debt exceeded the value of their disposable income. Finally, the authors attempt to interpret the results in the context of rationality decision-making undertaken by individuals.
Translated by Agata Olechnowicz
Keywords: rationality of the decision-making bodies, propensity to borrow, intertemporal
choice, household debt
