Z inicjatywy Litewskiego Towarzystwa do Walki z Rakiem, Litewskiego Centrum Onkologii i Polskiego Stowarzysze- nia Medycznego na Litwie, w Instytucie Onkologicznym w Santoryszkach w rocznic´ za∏o˝enia wileƒskiego Zak∏a- du Badawczo-Leczniczego dla Zwalczania Nowotworów, odby∏a si´ konferencja, w której udzia∏ wzi´li polscy i litew- scy lekarze, historycy medycyny, wspó∏pracownicy i cz∏on- kowie rodziny twórcy wileƒskiej onkologii – Kazimierza Pelczara (1894-1943). Mottem spotkania by∏y s∏owa: „Po- znajàc przesz∏oÊç-tworzymy przysz∏oÊç”.
Kazimierz Pelczar, to jedna z najtragiczniejszych, w minionym wieku, postaci polskiego ˝ycia naukowego.
By∏ profesorem, kierownikiem Katedry Patologii Ogólnej i Eksperymentalnej Uniwersytetu Stefana Bato- rego. Z rozkazu komisarzy Wulffa Hersta i Hansa Hing- sta, zosta∏ rozstrzelany na wileƒskich Ponarach w nocy z 16 na 17 wrzeÊnia 1943 roku przez specjalny litewski batalion ˝o∏nierzy, Ypatingas Burys, popularnie nazwany
„szaulisami”. Zostawi∏ po sobie dorobek w postaci kilku- dziesi´ciu prac naukowych, og∏oszonych drukiem w la- tach: 1924-1947 [1]. Po wojnie pisano o nim niewiele.
W polskiej prasie medycznej i literackiej ukaza∏y si´ wspo- mnienia wspó∏pracowników i przyjació∏. Dopiero w ostat- nich latach w „Nowotworach” [2], dwukrotnie: w dziale
„Historia onkologii” i w „Materia∏ach do historii onkolo- gii”, opublikowano teksty o dzia∏alnoÊci wileƒskiego Za- k∏adu Badawczo-Leczniczego dla Zwalczania Nowotwo- rów, prowadzonego przez prof. K. Pelczara i o zorganizo- wanym przez niego IV Ogólnopolskim Zjeêdzie do Walki z Nowotworami w Wilnie 6-8 XII 1936 roku [3].
W zasobach archiwalnych zbiorów specjalnych G∏ów- nej Biblioteki Lekarskiej, od 1949 roku znajdujà si´ (nie- znanej proweniencji), liczàce ponad 2 m bie˝àce akt, bez zachowania chronologii, dokumenty, b´dàce w∏asnoÊcià prof. K. Pelczara z lat 1928-1942, zebrane w 67 osygnowa- nych tekach [4].
Wraz ze spuÊciznà po W∏adys∏awie Biegaƒskim, sta- nowi∏y poczàtek bibliotecznego zbioru pamiàtek po le-
karzach. ZawartoÊç tek najogólniej mo˝na podzieliç na:
bruliony, maszynopisy i r´kopisy rozmaitych og∏oszonych drukiem prac naukowych, projekty r´kopiÊmienne pla- nowanych prac; badania doÊwiadczalne Zak∏adu Patologii U.S.B (notatki, tabele), protoko∏y posiedzeƒ ró˝nych in- stytucji i teksty wystàpieƒ publicznych oraz rozleg∏à kore- spondencj´ s∏u˝bowà i prywatnà. Sà to przede wszystkim listy do prof. K. Pelczara i kilka brulionów jego listów do rodziny i przyjació∏. W oparciu o te materia∏y przygotowa- no wystàpienia na sesji z cyklu: „Polskie Êrodowisko lekar- skie. Wilno”, zorganizowanej przez IHN PAN w Warsza- wie w 1999 r.: „Profesor Kazimierz Pelczar. Szkic do po- staci w oparciu o materia∏y ze zbiorów specjalnych GBL”
(Joanna Mackiewicz) i na posiedzenie Sekcji Historycznej PTL w 2000 r.: „Zapomniany wileƒski onkolog – Kazi- mierz Pelczar” (Joanna Mackiewicz).
W wyniku wspó∏pracy G∏ównej Biblioteki Lekarskiej z polskà lekarkà, pracujàcà w Litewskim Centrum On- kologii, Krystynà Rotkiewicz, powsta∏ program polskiej cz´Êci konferencji wileƒskiej.
W pierwszym dniu spotkania 20 wrzeÊnia 2001 r., w czasie dwu posiedzeƒ, wys∏uchano nast´pujàcych refe- ratów:
– Pierwszy szpital onkologiczny w Wilnie – prof. K. Va- luckas (dyrektor LOC)
– Rozwój onkologii na Litwie – prof. L. Griciute, dr J.
Didziapetriene
– ˚ycie i dzia∏alnoÊç twórcy szpitala, prof. Kazimierza Pelczara – dr K. Rotkiewicz
– Kazimierz Pelczar – profesor Uniwersytetu Stefana Batorego – prof. R. Kazakevicius
– Wileƒska anatomia patologiczna w XIX w. – dr D. Sa- bat, Zabrze
– Zak∏ad Badawczo-Leczniczy dla Chorych na Nowo- twory i jego twórca prof. K. Pelczar, w Êwietle archiwów wileƒskich i warszawskich – dr M. LeÊniewski, Âlàska Akademia Medyczna
– Cz∏owiek jako istota duchowo cielesna wobec cierpie- nia i umierania – mgr W. Piechaczek, AM
– Przygotowanie studentów licencjackich studiów piel´- gniarskich do kontaktu z pacjentem o niepomyÊlnym rokowaniu – dr J. Eszyle, dr B. Naworska, AM
Historia onkologii • History of oncology
NOWOTWORY Journal of Oncology •2002 •volume 52 Number 1 •57–63
Jubileusz siedemdziesi´ciolecia
pierwszego szpitala onkologicznego w Wilnie
Joanna Mackiewicz
Seventy years of the Oncological Center in Wilno
Dzia∏ Zbiorów Specjalnych G∏ównej Biblioteki Lekarskiej w Warszawie
59
W drugim dniu konferencji uczestnicy uczcili pami´ç Kazimierza Pelczara w miejscu jego Êmierci w Lesie Pona- rskim. Potem zapalili Êwiece przy grobie „Matka i Serce Syna”- w mauzoleum Marsza∏ka Józefa Pi∏sudskiego na cmentarzu na Rossie i wys∏uchali mszy Êw. w dominikaƒ- skim koÊciele Êw. Ducha. Wieczorem wzi´li udzia∏ w spo- tkaniu z Polonià, w niedawno otwartym, goÊcinnym Domu Kultury Polskiej w Wilnie przy ul. Naugarduko 75. Rodzi- na podarowa∏a Domowi portret K. Pelczara, p´dzla wileƒ- skiego formisty, Tymona Niesio∏owskiego.
Ostatniego dnia konferencji wszyscy byli podejmowa- ni przez przedstawiciela Polskiego Stowarzyszenia Leka- rzy na Litwie doc. dr med. Viktorasa Zazeckisa w Siauliai i przez ksi´dza pra∏ata Józefa Obr´bskiego w Mejszagole.
UroczystoÊci rocznicowe odnotowa∏a prasa polonijna [5].
Dzi´kujàc organizatorom konferencji, syn prof. Ka- zimierza Pelczara, Wojciech, powiedzia∏: „Mamy wszyscy satysfakcj´, ˝e na tym ma∏ym zak∏adzie na Po∏ockiej, wy- rós∏ ogromny zak∏ad w Santoryszkach, w którym kontynu- owane jest dzie∏o mojego ojca”.
Kazimierz Pelczar urodzi∏ si´ 2 sierpnia 1894 roku w Truskawcu, jego ojciec by∏ tam lekarzem zdrojowym.
Gimnazjum humanistyczno-realne ukoƒczy∏ w 1912 ro- ku w Drohobyczu i w tym˝e roku rozpoczà∏ studia na wy- dziale lekarskim UJ. Niebawem zosta∏ cz∏onkiem Zwiàz- ku Strzeleckiego i harcerskiej dru˝yny bojowej (tzw. Polo- wych Dru˝yn Sokolich). Studia przerwa∏a wojna.
„Z poczàtkiem wielkiej wojny s∏u˝y∏em w legionie wschod- nim (Skarbka), nast´pnie w wojsku austryjackim w randze kaprala, potem sier˝anta. W marcu 1915 r. dosta∏em si´
do niewoli rosyjskiej – czytamy w jego curriculum vitae, od- nalezionym w dokumentach bibliotecznych, pisanym w czasie asystentury w UJ w Krakowie. Pe∏ni∏ s∏u˝b´ lekar- skà w Kijowie, w polskim szpitalu na ¸ukianówce. Potem czytamy: „W jesieni 1915 zosta∏em odkomenderowany na walk´ z epidemià do wygnaƒców che∏mskich nad Wo∏- gà, w jesieni 1916 do Moskwy, do szpitala rozdzielczego rosyjskiego. W lutym 1917 wys∏ano mi´ do guberni sa- marskiej na epidemie duru osutkowego”. By∏ te˝ zast´pcà lekarza w obozie jeƒców wojennych i w szpitaliku dla Po- laków wygnaƒców, z ramienia Komitetu Pomocy Ofia- rom Wojny – z nastaniem w∏adzy bolszewickiej, Duƒ- skiego Czerwonego Krzy˝a. W 1918 roku wstàpi∏ do for- mujàcych si´ we wschodniej Rosji oddzia∏ów polskich.
W II i IV pu∏ku piechoty Strzelców Syberyjskich by∏ za- st´pcà dowódcy pociàgu sanitarnego i lekarzem okr´to- wym pod kierunkiem prof. Or∏owskiego. Wróciwszy do kraju z resztkami wojska, w 1920 roku odby∏ kampani´
bolszewickà, walczàc w Bitwie Warszawskiej.
Naznaczony wojnà – powsta∏e du˝o póêniej okreÊle- nie, pasuje do wielu pokoleƒ Polaków – w styczniu 1921 roku wróci∏ na studia i niebawem zosta∏ asystentem prof.
dr Karola Kleckiego [6] w Zak∏adzie Patologii Ogólnej i Eksperymenalnej UJ oraz Prezesem Bratniej Pomocy Medyków (za∏o˝y∏ drukarni´ i jad∏odajni´ dla studen- tów). Przez rok (po uzyskaniu stopnia doktora wszech nauk lekarskich 28 X 1925 roku), pracowa∏ w Zak∏adzie Chemii Lekarskiej u prof. dr. Leona Marchlewskiego [7].
Po otrzymaniu stypendium rzàdowego wyjecha∏ na dalsze studia do Berlina, do Instytutu do Badaƒ nad Rakiem.
Pracowa∏ te˝ w Pary˝u w Instytucie Radowym pod kierun- kiem prof. Clode'a Regaud [8] i w Hotel Dieu u prof.
Henri'ego Hartmann'a [9].
Wynikiem naukowych peregrynacji by∏a praca habi- litacyjna: „Badania serologiczne nad odpornoÊcià w raku”, którà og∏osi∏ 10 czerwca 1929 roku. Veniam legendi z pa- tologii ogólnej i doÊwiadczalnej [10] nadano mu 9 IX te- go samego roku. WczeÊniej nadszed∏ list od przyjaciela z Wilna, w którym czytamy: „Nie wiem, czy ju˝ wiesz Kaz- ku, ˝e w Wilnie jest do obsadzenia Katedra Patologii, konkurs jest ju˝ rozpocz´ty i komisja wyborcza wybrana.
Mówià tu doÊç du˝o o Tobie, nikt jednak nie wie, czy przyszed∏byÊ tu, gdyby zrobiono Ci konkretnà propozy- cj´.(...) Stosunki mia∏byÊ tu mi∏e, zak∏ad musia∏byÊ wpraw- dzie urzàdziç od poczàtku, ale ma to i powa˝ne zalety, poniewa˝ organizowaç go b´dziesz tak, jak b´dzie si´ to Tobie podoba∏o” [11].
Dopiero na wiosn´ nast´pnego roku prof. dr Ser- giusz Schilling-Siengalewicz [12], cz∏onek komisji dla ob- sadzenia Katedry i tymczasowy kierownik Zak∏adu Pato- logii Ogólnej, napisa∏ do Krakowa list, z proÊbà o przes∏a- nie, owego cytowanego wczeÊniej, curriculum vitae.
SpoÊród czterech zg∏aszajàcych si´ ch´tnych do obj´cia ka- tedry (byli to oprócz niego: dr Henryk Gnoiƒski z Warsza- wy, dr Wojciech W´s∏aw z Poznania i doc. dr. Edward Czarnecki z Wilna) – najlepszym okaza∏ si´ K. Pelczar.
Ryc. 2. Prof. Kazimierz Pelczar (1894–1943)
W protokole komisji podkreÊlono, ˝e „docent Pelczar w pracach swych wykazuje t´ wielostronnoÊç zaintereso- waƒ, które muszà byç udzia∏em ka˝dego patologa. Znajo- moÊç licznych metod badania i – co z naciskiem podkreÊliç nale˝y – znajomoÊç chemii, stanowià te warunki, które w kwalifikacjach na katedr´ patologii wysuwajà znaczenie doc. Pelczara przed doc. Czarneckim (...). Wszystkie pra- ce doc. Pelczara sà ciekawie uj´te, tchnà du˝à erudycjà, wykazujà umys∏ krytyczny i Êcis∏y, nie pozbawiony mimo to jednak tej lotnoÊci, która w ∏àcznoÊci z sumiennoÊcià na- daje dopiero pracom naukowym istotnà cennà wartoÊç”
[13]. W Zak∏adzie Patologii Ogólnej, mieszczàcym si´
w Collegium Czartoryskiego, asystentami Pelczara zosta- li dr W∏odzimierz Bie∏oszabski i Bronis∏awa Smolska, za- st´pcà absolwent T. Hofbauer. W charakterze wolontariu- szy pracowa∏o oÊmiu studentów III i IV roku i jeden woê- ny (byç mo˝e ten sam, który skar˝y∏ si´ dr Piotrowi Szarejce [14], wówczas studentowi, ˝e profesor gania go po schodach, a on przecie˝ jest cz∏onkiem znanego wi- leƒskiego chóru Echo!).
W zak∏adzie, oprócz wyk∏adów obowiàzkowych, od- bywa∏y si´ çwiczenia z zakresu patologii krà˝enia i semina- rium z referatami s∏uchaczy. Dzi´ki staraniom nowego kierownika, popartym przez Rad´ Wydzia∏owà, zak∏ad
Ryc. 3. Uczestnicy IV Ogólnopolskiego Zjazdu do Walki z Nowotworami (Wilno 6-8 XII 1936), zorganizowanego przez prof. K. Pelczara
Ryc. 4. Uczestnicy Zjazdu na wileƒskiej Rossie - przy grobowcu-mauzoleum „Matka i serce syna”
(Józefa Pi∏sudskiego - przyp. red.)
61
otrzyma∏ dotacj´ nadzwyczajnà w wysokoÊci 5 tysi´cy z∏o- tych, za które zakupiono pomoce naukowe, a do bibliote- ki ksià˝ki i czasopisma. Kazimierz Pelczar by∏ cz∏owie- kiem roztargnionym, poczàtki jego pracy w Wilnie nie by∏y pozbawione pewnych lapsusów, ale od czegó˝ byli czujni przyjaciele? Kochany Kaziu! Czyta∏em Twojà ostat- nià prac´ w Nowinach Lekarskich [15]- pisa∏ 21 lutego 1932 roku z Krakowa Hugon Kowarzyk [16] – wszystko pi´knie, tylko napisa∏eÊ o twej pracy z Obtu∏owiczem w taki sposób, ˝e z tego wynika, jakbyÊcie mierzyli szyb- koÊç przep∏ywu krwi w t´tnicach wieƒcowych serca ˝aby.
Otó˝ ˝aba nie posiada t´tnic wieƒcowych wed∏ug anatomii Gauppa (...). Tutaj w Krakowie by∏a oczywiÊcie o to ma∏a burza w szklance wody” [17].
Pelczara nie opuszcza∏y te˝ codzienne k∏opoty, bar- dziej przyziemnej natury. Zak∏ad wymaga∏ sta∏ych nak∏a- dów pieni´˝nych. Nie by∏o elementarnych warunków do pracy dydaktycznej i naukowej. W pisanym, po pi´ciu la- tach od obj´cia stanowiska, piÊmie do dziekana, czyta- my, ˝e otrzymywane dotychczas kredyty na adaptacj´
gmachu, urzàdzenie biblioteki zak∏adowej i uzupe∏nienie etatów pomocniczych, okazujà si´ niewystarczajàce, a „asystenci-lekarze pobierajà po 30 z∏otych miesi´cznie, pracujàc po osiem i wi´cej godzin na dob´. (..) Mimo tych biednych warunków – pisa∏ Pelczar – zak∏ad nie usta∏
w pracy, czego dowodem mo˝e byç szereg publikacji na- ukowych i pi´ç prac doktorskich, które wysz∏y z pracowni w ostatnim roku” [18].
W listopadzie 1931 roku, dzi´ki pomocy finansowej miasta i o˝ywionego z jego inicjatywy Wileƒskiego Ko- mitetu do Walki z Rakiem [19] – za∏o˝y∏, dysponujàcy za- ledwie kilkunastoma ∏ó˝kami, miejski Zak∏ad Badawczo- -Leczniczy dla Chorych na Nowotwory, który mieÊci∏ si´
na pierwszym pi´trze Miejskiego Domu Starców przy uli- cy Po∏ockiej 6. Na poczàtku by∏a tu tylko pracownia labo- ratoryjna, ambulans i kancelaria. Zak∏ad korzysta∏ z po- mocy lekarzy specjalistów z klinik USB i szpitali w Wilnie.
Badania naukowe specjalne prowadzone by∏y w Zak∏a- dzie Patologii Ogólnej i Eksperymentalnej. W miejsco- wej Kasie Chorych odbywa∏y si´ profilaktyczne naÊwie- tlania chorych „energià promienistà” – promieniami Roentgena. Prof. K. Pelczar codziennie, osobiÊcie, jak pi- sa∏ we wspomnieniach Jerzy Sztachelski: „z ˝elaznà syste- matycznoÊcià” bada∏ chorych [20]. Poczàtkowo mia∏ tylko dwie asystentki – dr Bronis∏aw´ Smulskà i dr Helen´ Ni- ko∏ajewà. Dopiero potem kierownikiem uruchomionego w 1933 roku oddzia∏u roentgenologicznego zosta∏ dr W∏o- dzimierz Bie∏oszabski, a pracowni´ histopatologicznà po- prowadzi∏ dr Jefrem Samborski. Przez pierwszych pi´ç lat przyj´to tu ponad trzy tysiàce „rakowatych chorych”.
Po raz pierwszy w Polsce pó∏nocno-wschodniej znalaz∏
si´ ktoÊ, kto tak naprawd´ zajà∏ si´ ich leczeniem.
Dzi´ki Kazimierzowi Pelczarowi Wilno, obok War- szawy i ¸odzi sta∏o si´ cenionym w Europie, jednym z g∏ównych oÊrodków myÊli onkologicznej. Mia∏ ambitne plany, chcia∏ stworzyç ogólnopolski zwiàzek integrujàcy wysi∏ki onkologów z ca∏ej II Rzeczypospolitej. Na posie- dzeniu Sekcji do zwalczania raka Paƒstwowej Naczelnej Rady Zdrowia w grudniu 1934 r. przedstawi∏ w∏adzom swój projekt „Ligi do zwalczania raka”, instytucji, nad- zorujàcej prac´ czterech komitetów: Polskiego Komitetu z siedzibà w Warszawie, ∏ódzkiego Towarzystwa do Walki z Rakiem, Lwowskiego Komitetu do Zwalczania Raka i Komitetu Wileƒskiego do Walki z Nowotworami (Pel- czar obstawa∏ przy tej nazwie, uwa˝a∏ bowiem, ˝e nazywa- nie choroby „rakiem” êle usposabia chorych). Projekt Li- gi w ostatecznoÊci upad∏. Sprzeciwi∏ si´ mu m.in. prof. dr Stanis∏aw Ciechanowski [21], argumentujàc swe stanowi- sko tym, ˝e by∏aby to organizacja konkurencyjna w stosun- ku do „Polskiego Komitetu Zwalczania Raka”.
S∏awa i uwielbienie pacjentów wzros∏o, kiedy prof.
Pelczar zaczà∏ wprowadzaç do terapii nowy lek – kefalin´
[22], preparat dzia∏ajàcy przeciwalergicznie i przeciwzapal- nie. Badania Pelczara i jego wspó∏pracowników patolo- gów: Jefrema Samborskiego (ur.1897, d. 1930) i Michali- ny Brezy (ur.1902, d. 1936) nad wp∏ywem czystej kefaliny na ustrój, wykaza∏y, ˝e jednorazowe wstrzykni´cie roz- tworu kefaliny powodowa∏o przestrojenie organizmu, od- powiadajàce wynikowi niespecyficznego dzia∏ania bodêco- wego. „Po krótkotrwa∏ej leukemii nast´powa∏a leukocyto- za z trwa∏à limfocytozà, wzrost erytrocytów, trombocytów, retikulocytów i zawartoÊci hemoglobiny” – czytamy w Pa- mi´tniku Wileƒskiego Towarzystwa Lekarskiego w 1938 ro- ku, w tekÊcie dr Mieczys∏awa S∏owikowskiego „Wp∏yw kefaliny na wiàzanie toksyny b∏oniczej z antytoksynà oraz na przebieg odpornoÊci biernej antydyfterycznej u króli- ków”. Jednak˝e opinie specjalistów co do skutecznoÊci
Ryc. 5. List Ludwika Hirszfelda do Kazimierza Pelczara
leku by∏y doÊç sceptyczne, nawet wypróbowany przyja- ciel, dr H. Kowarzyk, na III Ogólnopolskim Zjeêdzie Przeciwrakowym w ¸odzi w 1932 roku, mia∏ co do niego szereg zastrze˝eƒ, twierdzàc, ˝e „metoda jest niewyja- Êniona, a wnioski nie nadajà si´ do jednoznacznej inter- pretacji” [24]. Jednak˝e produkcj´ leku rozpocz´to w Chemische Fabrik Grunau w spó∏ce akcyjnej Landshoff i Meyer w Grunau pod Berlinem [25]. Od 1941 r. prepa- rat, wg recepty Pelczara, by∏ produkowany i oczyszczany na miejscu. Lek wzbudza∏ wiele nadziei. W TEKACH znajdujà si´ m.in. listy doktora Wiktora Millera z ¸odzi, prof. Ludwika Hirszfelda, nawet z Konsulatu Rzeczypo- spolitej Polskiej na Kubie. A w liÊcie z Genewy od mini- stra Chodêki [26] z 11 czerwca 1937 roku czytamy: „Sza- nowny Panie Profesorze! List Paƒski otrzyma∏em (....) przyznaj´ jednak, ˝e szczegó∏ów najwa˝niejszych, tyczà- cych si´ sk∏adu chemicznego kefaliny nie mog∏em nieste- ty odcyfrowaç, tak niewyraênie jest to napisane. Prosz´
o wys∏anie mi tego ust´pu zaraz na maszynie” – ponagla∏
– „Po moim referacie w Komisji Opiumowej zrobi∏ si´ tu du˝y ha∏as w prasie, zainteresowa∏a si´ nawet Agencja Havasa” [27] Sam Pelczar – zdaje si´ – nie zabiega∏ o in- formowanie Êwiata o swym wynalazku [28].
Wiele czasu zajmowa∏a mu planowana budowa no- wego zak∏adu. Po uzyskaniu koniecznych subwencji, w li- Êcie do Fundacji Jakuba hr. Potockiego, wys∏anym na r´- ce ministra Witolda Chodêki, pisa∏: „Wreszcie dobrnà-
∏em do okresu, w którym mog´ przystàpiç do budowy Instytutu do badaƒ nad rakiem. Otrzymane kredyty z Fun- duszu Pracy sà ju˝ uruchomione, plany gotowe, tak, ˝e w najbli˝szym czasie roboty rozpocznà si´, by w jesieni przysz∏ego roku powsta∏ na terenie naszych ziem Instytut do Walki z Nowotworami na osiemdziesiàt ∏ó˝ek, zaopa- trzony równie˝ w pracownie badawcze”.
By∏ czerwiec 1939 roku. Kosztorys wst´pny na bu- dynek o kubaturze 12 tys. m3, majàcy lokalizacj´ u zbie-
gu Zau∏ka Zakr´towego i ul. Konarskiego, opiewa∏
na sum´ 480.000 z∏otych [29]. Miasto ofiarowa∏o fundu- sze na wykup terenów pod budow´. Czasy z pozoru zda- wa∏y si´ spokojne. Wprawdzie Pelczar pisa∏ do przyja- ciela: „Miano dla mnie wyroczni´, gdy jà odkryj´, nikt mi nie uwierzy”, ale tak naprawd´ nic nie wró˝y∏o przy- sz∏ej katastrofy. „Plan jest ekonomiczny i wzorowany z uwzgl´dnieniem naszych potrzeb na Instytucie w Ko- penhadze – informowa∏ w liÊcie do Ministra Pracy i Opie- ki Spo∏ecznej Mariana Zyndram- KoÊcia∏kowskiego. Bu- dowa zak∏adu umo˝liwi przyjmowanie wi´kszej iloÊci ni˝
obecnie osób p∏acàcych, tym samym zwi´kszy liczb´ bez- p∏atnych ∏ó˝ek dla najubo˝szej ludnoÊci, co uwa˝am za najwa˝niejsze nasze zadanie” [30] – argumentowa∏. Kie- dy przysz∏a wojna, w raporcie pisanym dla litewskich w∏adz (1941?), starajàc si´ dopasowaç do okupacyjnych warunków, tak uzasadnia∏ swoje „byç albo nie byç”: „Od- dzia∏ kliniczny prowadzi lecznictwo nowotworów z∏o- Êliwych, korzystajàc ze zdobyczy wszystkich dziedzin me- dycyny (..). Chory rakowy musi byç obserwowany stale przez jednà instytucj´, bo w tym wypadku nie stracimy ciàg∏oÊci obserwacji rozmaitych faz choroby, zyskujemy ca∏kowity obraz kliniczny i mo˝emy ustaliç prawid∏owà statystyk´ (...). Instytut ma mas´ materia∏u doÊwiadczalne- go, ju˝ gotowego i nie opublikowanego (...). Wypisano szereg dzienników i gazet medycznych z Moskwy. Obo- wiàzkiem ka˝dego lekarza b´dzie referowanie i omówie- nie zawartych w nich artyku∏ów. Równie˝ ju˝ postarano si´ nawiàzaç kontakt z Instytutami Onkologicznymi w SSSR” [31].
Po Êmierci K. Pelczara zak∏adem pokierowa∏ jego uczeƒ, klinicysta, dr Micha∏ Kuczarow.
Po wojnie powstawa∏y na Litwie zak∏ady onkologicz- ne wed∏ug wzorów radzieckich. Pierwszym by∏ Instytut Medycyny Eksperymentalnej i Onkologii, za∏o˝ony w Wil- nie w 1945 r. Kierowa∏ nim prof. V. Girdzijaukas. Tzw.
Ryc. 6. Ponary - Wileƒska Golgota. Krzy˝ i tablice upami´tniajàce m´czeƒstwo Polaków w latach 1941-44 ods∏oni´to 22 paêdziernika 2002 r.
(Fot. J. Mackiewicz)
63
„dyspansery onkologiczne” zak∏adano w latach 1946-49 w Wilnie, Kownie, Siauliai i K∏ajpedzie.
Prof. A. Telycenas, zgromadziwszy w 1957 roku ze- spól lekarzy, chcàcych pracowaç w dziedzinie onkologii, stworzy∏ w miejsce oddzia∏u onkologicznego w Instytu- cie Medycyny Eksperymentalnej, Litewski Instytut On- kologii, zajmujàcy si´ badaniami z dziedziny epidemio- logii, immunologii, rehabilitacji.
W 1990 roku po∏àczono Litewski Instytut Onkologii i Klinik´ Onkologicznà (by∏y „dyspanser onkologicz- ny”).Tak powsta∏o dzisiejsze Litewskie Centrum Onko- logii, którego êróde∏ nale˝y szukaç w za∏o˝onym przed laty przez Kazimierza Pelczara w Domu Starców przy ul.
Po∏ockiej 6, wileƒskim Zak∏adzie Badawczo-Rozwojo- wym dla Zwalczania Nowotworów.
Joanna Mackiewicz Zbiory Specjalne
G∏ówna Biblioteka Lekarska ul. Jazdów 6
Warszawa
Przypisy
1. Bie∏oszabski W, Bie∏oszabska FW. Wspomnienie poÊmiertne. Polski Tygo- dnik Lekarski 1955, R. X, nr 4, 119-123.
Górski K. Wspomnienie o Kazimierzu Pelczarze. Tygodnik Powszechny 1973.
Anisimowicz E, Sztachelski J. Jeden ze stu z ulicy Ofiarnej. Polityka 1973 nr 38.
2. Ramlau C, Ramlau R. Zak∏ad Badawczo-Leczniczy dla Zwalczania Nowo- tworów w Wilnie i jego inicjator i kierownik – prof. dr Kazimierz Pel- czar. Nowotwory 1993; 43: 370-375.
Towpik E. Program IV Ogólnopolskiego Zjazdu do Walki z Nowotwora- mi w Wilnie 6-8 XII 1936. Nowotwory 1997; 47: 153-161.
3. Kazimierz Pelczar-Kartoteka Osobowa Lekarzy, GBL, Zb. Specjalne 4. GBL, Zb. Specj., Teki Pelczara 1\35 sygn. 2547.
5. Wilnianin – Kazimierz Pelczar. Magazyn Wileƒski 2001; 10:15-17.
6. Karol Klecki (1866-1931), absolwent Uniwersytetu Dorpackiego, profesor patologii ogólnej i eksperymentalnej UJ, dziekan Wydzia∏u Lekarskiego 1910\11, cz∏onek czynny PAU.
7. Leon Marchlewski (1869-1946), profesor zwyczajny chemii lekarskiej UJ w latach:1906-1939.
8. Clode Regaud (1870 -) anatom, histolog, radiolog, prof. w Instytucie Pasteura i dyr. laboratorium radiologicznego w Uniwersytecie Paryskim.
9. Henri Hartmann (1860-1952), chirurg w Hotel-Dieu, zas∏u˝ony w walce z rakiem.
10. Teki Pelczara, op.cit., curriculum vitae, teka 58\3.
11. op. cit., teka 53\21.
12. Sergiusz Leonard Schilling-Siengalewicz (1887-1951) prof. medycyny sà- dowej USB.
13. Sprawozdanie komisji dla obsadzenia Katedry Patologii Ogólnej na Wy- dziale Lekarskim USB w Wilnie (Archiwum Akt Nowych). W: Materia-
∏ach dr. J.B. Gliƒskiego, GBL, Zb. Specj.
14. Piotr Szarejko, ur.1916 w Wo∏kowysku, lekarz, historyk medycyny, autor pi´ciotomowego «S∏ownika lekarzy polskich XIXwieku». Recenzja W:
Nowotwory 1999; 49: 115-117.
15. Kazimierz Pelczar. Dusznica bolesna w Êwietle badaƒ przemiany materii.
Nowiny Lekarskie 1932, R. XLIV, nr 4, 104-111.
16. Hugon Kowarzyk (1906-1986), kierownik katedry patologii AM we Wro- c∏awiu, cz∏onek rzeczywisty PAN.
17. op. cit. teka...3\23
18. Zgodnie z danymi w Sprawozdaniu z dzia∏alnoÊci Wydzia∏u Lekarskiego za rok akademicki 1935\36, w Zak∏adzie Patologii Ogólnej kierowanym przez prof. nadzw. dr. K. Pelczara, st. asystentem by∏ dr W∏odzimierz Bie∏o- szabski, p.o.m∏. asystenta pe∏nili: abs. med. Stefan Murza-Murzicz, dr med. Rudolf Taszkan i lekarz Micha∏ Kuczarow. W: Pami´tnik Wileƒskie-
go Towarzystwa Lekarskiego i Wydz. Lek. USB. Organ Wileƒsko-Nowo- gródzkiej Izby Lekarskiej. Wilno 1936 R.XII, z. 4-5, 288-289
19. Za∏o˝ycielami WkdZR byli: prof. dr med. Kornel Michejda, prof. dr med. Kazimierz Opoczyƒski, prof. dr med. Kazimierz Pelczar, dr Marian Przeag∏owski i dr Henryk Rudziƒski. Komitet mia∏ zajmowaç si´, wg sta- tutu: «na terenie miasta i regionu organizacjà walki z rakiem, w zakresie tworzenia onkologicznych placówek o charakterze profilaktycznym i dia- gnostyczno-leczniczym oraz prowadzeniem badaƒ naukowych nad nowo- tworami z∏oÊliwymi».
20. Jerzy Sztachelski, Eugeniusz Anisimowicz. Jeden ze stu z ulicy Ofiarnej.
Polityka 1973. KOL GBL Zb. Specj.
21. Stanis∏aw Witalis Ciechanowski (1869-1945), wówczas Nacz. Rady Zdro- wia Publicznego (od 1919 r.).
22.Pod wzgl´dem chemicznym jest to mono-amino-mono-fosfatyd.Towarzyszy lecytynie. Wg badaƒ Pelczara wstrzykni´cie jednorazowe powodowa∏o przestrojenie organizmu i skrócenie czasu krzepni´cia krwi.
23. Mieczys∏aw S∏owikowski: Wp∏yw kefaliny... Pam. Wil. Tow. Lekarskiego i Wydz. Lekarskiego USB. Organ Wil.-Nowogródzkiej Izby Lek. 1938. R.
XIV, z.1, 30-47.
24. op. cit. teka... /8.
25. Pierwsze 50 g leku nadesz∏o 18 czerwca 1932 roku. Ostatnia koresponden- cja dot. produkcji i op∏at pochodzi z sierpnia 1940 r. Umow´ podukcyjnà podpisano do 1948 r.
26. W. Chodêko od 1927 r. by∏ honorowym prezesem Polskiego Komitetu do Zwalczania Raka.
27. op. cit. teka... \6.
28.Nie zgodzi∏ si´, aby dr W. Miller poinformowa∏ o jego badaniach prof.
wiedeƒskich: Richarda Bauera i Ernsta Freunda.
29. op. cit. teki... 43\12.
30. op. cit. teki... 50\4.
31. op. cit. teki 23\3.
