Zastosowanie technik jądrowych w Polsce

PL9800500

Andrzej G. Chmielewski

, Andrzej Owczarczyk

^ Michał Romanowski

, Piotr UrbańskiK Zdzisław Stęgowski

, Kazimierz Nowak

, Roman Tańczyk

, Marian Pachan , Ryszard Jabłoński^

^Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, ^Biuro Stuidiów i ProjektówTfedmitóJ^rowąj PROATOM,

Akademia Górniczo-Hutnicza,

Ośrodek Badawczo-Rozvwjwy Izotopów,

5/

Centralne Laboratorium Ochrony Radiologicznej,

Instytut Problemów Jądrowych,

7/

Zakład Techniki Izotopowej POLON-IZOT

Zastosowanie technik jądrowych w Polsce

1. Wstęp

Pomimo gorszej koniunktury w ostatnim dziesięcioleciu dla szeroko pojętej techniki jądrowej wywołanej awarią w Czarnobylu i niezwykle agresywną i często przesadzoną propagandę jej skutków w mediach, obserwuje się systematyczny rozwój jej zastosowań przemysłowych. Zaostrzone przepisy prawne dotyczące ochrony radiologicznej i kontroli urządzeń wykorzystujących źródła promieniowania powodują, że warunki bezpieczeństwa są bardziej ostre niż wymagane w przypadku innych technik. Pozycja technik jądrowych w wielu dziedzinach gospodarki jest ugruntowana, a aparatura i metodyki w wielu przypadkach trudne do zastąpienia. Fakt ten został udowodniony ponad wszelką wątpliwość podczas zorganizowanego przez Polskie Towarzystwo Nukleoniczne we współdziałaniu z innymi organizacjami Krajowego Sympozjum "Technika jądrowa w przemyśle, medycynie, rolnictwie i ochronie środowiska", Rynia 24-27.04.95 r. Duża ilość oraz wysoki poziom prezentowanych prac dowodzi niezłej kondycji badań i wdrożeń technik jądrowych w Polsce.

W niniejszym referacie będą dyskutowane rozwiązania, które powstały w polskich instytucjach oraz jednostkach przemysłowych w zakresie:

• radioizotopowej aparatury przemysłowej,

• technologii radiacyjnych,

• metod radioznacznikowych,

• produkcji i wykorzystania źródeł promieniotwórczych.

Główne ośrodki naukowo-badawcze prowadzące prace rozwojowe w zakresie technik i technologii jądrowych to: IEA i IPJ (Świerk), IChTJ (Warszawa), OBRI (Świerk), MITR PŁ (Łódź), IFJ i WFTJ AGH (Kraków), PROATOM (Warszawa), POLON-IZOT (Warszawa). Prace prowadzi samodzielnie lub we współpracy z powyższymi jednostkami również wiele innych ośrodków akademickich i instytutów badawczych oraz zakładów przemysłowych.

2. Technologie radiacyjne

Technologie radiacyjne są rozwijane głównie w oparciu o źródła gamma i akceleratory elektronów.

Jedno, niewielkie źródło Co-60 jest w posiadaniu MITR PŁ. Jest ono wykorzystywane

do badań związanych z rozwojem technologii radiacyjnych, jak również do obróbki

materiałów handlowych. Najbardziej interesującym, wdrożonym do produkcji osiągnięciem

ośrodka łódzkiego jest opracowanie opatrunków hydrożelowych. Prace nad bardziej

zaawansowanymi biomateriałami są kontynuowane. Innym działaniem są prace związane

z konserwacją dzieł sztuki przy zastosowaniu promieniowania jonizującego.

A-20(różne ośrodki onkologiczne w kraju)

łODZ A - l

A • Radioterapia 63 szt.

B - Badania materiałowe 9 szt.

C • Implantacja jonów 5 szt.

D - Analiza aktywacyjna 2 szt.

B - Fizyka jądrowa 2 szt.

F - Fizyka ciała stałego 1 szt.

K - Źródła cząstek wysokiej mocy 7 szi.

Wtochy:A-2,B-l.K-3 Bułgaria: A -1

Węgry: A - 1

Rys.l. Akceleratory wyprodukowane w Polsce.

6

Bardziej rozwinięte są zastosowania technik akceleratorowych. Również w zakresie wytwarzania tych urządzeń, szczególnie akceleratorów medycznych, Polska ma liczące się osiągnięcia.

Lista akceleratorów wyprodukowanych w ZDAJ/IPJ jest zgromadzona w tabeli 1, a ich rozmieszczenie przedstawia rysunek 1.

Tabela 1. Informacja o akceleratorach wyprodukowanych i stosowanych w Polsce.

Przeznaczenie Radioterapia

Badania materiałowe (radiografia, analiza fluorescencyjna) Implantacja jonów

Analiza aktywacyjna Fizyka jądrowa Fizyka ciała stałego

Źródła cząstek wysokiej mocy

Liczba 63

9 5 2 2 1 7

Kontynuują swe prace stacje sterylizacji, utrwalania żywności i wytwarzania wyrobów termokurczliwych (IChTJ) oraz linia produkcyjna tych wyrobów wyposażona w akcelerator elektronów (ZUT, Człuchów). Opracowano nowe typy taśm termokurczliwych (warstwy izolacyjne, klejowe) oraz opracowano mieszankę polipropylenową odporną na sterylizację radiacyjną.

Wykonywany jest projekt techniczny instalacji przemysłowej do oczyszczania gazów spalinowych w EC Pomorzany.

3. Przyrządy radioizotopowe

Głównym czynnikiem, który w sposób decydujący ukształtował sytuację w dziedzinie radioizotopowych przyrządów pomiarowych w krajach były zmiany spowodowane transfor-

Tabela 2. Przyrządy radioizotopowe wyprodukowane i stosowane w Polsce.

Nazwa Radioizotopowe wagi taśmociągowe Izotopowe mierniki gęstości

Mierniki skażeń

Mierniki stężenia kwasu siarkowego Izotopowe mierniki grubości blach

Mierniki zapylenia powietrza (AMIZ i MIZA) Mierniki koncentracji radonu w powietrzu Izotopowe mierniki grubości folii

Laboratorium samojezdne Przekaźniki radioizotopowe

Izotopowe mierniki grubości ścianek rur Mierniki poziomu

Mierniki grubości powłok

Mierniki zawartości popiołu w węglu Analizatory składu

Liczba 200 160 50 46 29 20 13 5 2 b.d.

b.d.

b.d.

b.d.

b.d.

b.d.

macją ekonomiczną gospodarki. Wystąpił gwałtowny spadek zapotrzebowania na tę

aparaturę, co pociągnęło za sobą likwidację, bądź drastyczne ograniczenia zakładów

zajmujących się jej produkcją i instalacją. Pomimo to, przemysłowa aparatura

radioizotopowa jest nadal produkowana i rozwijana, a zebrane dane o ilości i asortymencie

t Legnico

1>

•A-2 Gliwice i

A-1

OLIZTYN

^WARSZAWA

Rodom

• D-1

Kidce

•rria-2

\

\

\

BIAtySTOK

/ '

LUBLIN

O ^\ \

SAcwno

•hrnobizeq

• A-1

'1

-1 Tarrc»«

Trzebinio 0-1 • 1.-6

0-1

MEflNIK ZAPYLENIA POWIETRZA - ?OSZt.

A-AMIZ -1

RADIOMETR GORYCZY - 13 sz\._

0 - RGR W

MIERNIK SrgŻENiA IW.'ASU SIARKOWEGO L\-M5K

Rys.2. Zainstalowane mierniki stężenia kwasu, pyłomierze i radiometry górnicze w przemyśle krajowym.

wytwarzanych przyrządów przedstawiono w tabeli 2. Większość oferowanych przyrządów jest na dobrym poziomie technicznym, odpowiadającym standardom europejskim. Stosuje się w nich na szeroką skalę albo własne systemy mikrokomputerowe, albo zewnętrzne mikrokomputery. Przyrządy są na ogół wygodne w eksploatacji i mają zapewniony serwis gwarancyjny i pogwarancyjny. Jeżeli chodzi o asortyment aktualnie oferowanych przyrządów, to rzuca się w oczy przede wszystkim brak przenośnych wilgociomierzy i analizatora składu. Można przypuszczać, że luka ta jest spowodowana z jednej strony niewielkim zainteresowaniem krajowych użytkowników, a z drugiej trudnościami technologicznymi w wyprodukowaniu niezawodnych urządzeń tego typu.

Odbiorcą radioizotopowych urządzeń pomiarowych jest przemysł w całym kraju, z tym, że jak wykazują badania przeprowadzone na przykładzie mierników stężenia kwasu MSK, pyłomierzy AMIZ i radiometrów radonowych RGR (rysunek 2) wyraźna koncentracja zastosowań występuje w zagłębiach: węglowym i miedziowym.

Generalnie, radioizotopowa aparatura pomiarowa zajmuje w Polsce liczący się obszar w dziedzinie miernictwa przemysłowego. Można spodziewać się, że w najbliższej przyszłości aparatura ta utrzyma swoją pozycję, a jej rozwój wynikać będzie głównie z postępu w zakresie technologii towarzyszących (źródła i detektory promieniowania, elektronika i nowe materiały) oraz szerszego stosowania w tej aparaturze nowoczesnych metod przetwarzania sygnałów prowadzących do lepszego wykorzystania informacji otrzymywanej z pomiarów.

4. Techniki radioznacznikowe i izotopowe

Techniki radioznacznikowe stanowią cenne narzędzie badawcze wykorzystywane w działaniach mających na celu poprawę efektywności pracy urządzeń przemysłowych, dobór optymalnych parametrów ich pracy, opracowanie nowych technologii i aparatów, badania przyczyn awarii i nieprawidłowości w procesie produkcyjnym, ocenę rzeczywistych i hipotetycznych zagrożeń dla środowiska w zestawieniu poniżej podano przykładowe tematy prac prowadzonych na rzecz różnych gałęzi przemysłu i ochrony środowiska naturalnego.

Przemysł miedziowy Określenie charakterystyk i parametrów procesu przeróbki i wzbogacania rud miedziowych.

Określenie charakterystyk dynamicznych pieca zawiesino- wego i szybowego do produkcji miedzi.

Wyznaczenie optymalnych parametrów procesu odmiedzio- wania żużli w piecach elektrycznych.

Przemysł chemiczny Wyznaczenie optymalnych parametrów pracy instalacji do ciągłego nitrowania celulozy.

Określenie charakterystyki dynamicznej reaktora do utlenia- nia cykloheksanu.

Weryfikacja efektywności wprowadzonych zmian konstrukcyj- nych reaktora.

Przemysł petrochemiczny Sporządzenie pełnego bilansu ścieków w układzie wodno-ście- kowym zakładu petrochemicznego.

Określenie charakterystyki dynamicznej uśredniacza ścieków w MZRiP w Płocku.

Weryfikacja założeń projektowych.

Przemysł szklarski Określenie charakterystyk dynamicznych pieców szklarskich.

Optymalizacja parametrów technologicznych ich pracy oraz weryfikacja założeń projektowych.

Ochrona środowiska Wyznaczenie parametrów rozpływu ścieków w naturalnych odbieralnikach wodnych (rzeki, zbiorniki, morze, wody gruntowe).

Optymalizacja lokalizacji miejsc zrzutu.

Wyznaczenie szczelności budowli hydrotechnicznych.

Tabela 3. Zastosowanie znaczników w pracach na rzecz gospodarki (1995-1996).

Dziedzina Hydrologia i hydrogeologia Geologia

Ochrona środowiska Przemysł

Ilość prac 7 9 7 20

Znacznik

82Br, rodamina, H/D, ^{1 6}O /^{1 8}0 ,³H izotopy stabilne, izotopy naturalne

82Br, rodamina, ^{1 3 7}Cs, ^{9 0}Sr

82Br, ^{1 4 0}La, ^Na, fiuoresceina

Jednostka badawcza 1,2,8 2,3,5,6 1,2,4,8 1,2,7

1 - Instytut Chemii i Techniki Jądrowej (Warszawa), 2 - Akademia Górniczo-Hutnicza (Kraków), 3 - Państwowy Instytut Geologii (Warszawa), 4 - Politechnika Warszawska, 5 - Uniwersytet Wrocławski, 6 - Uniwersytet Lubelski, 7 - Politechnika Poznańska, 8 - Centralne Laboratorium Ochrony Radiologicznej (Warszawa).

Badania wykorzystujące izotopy stabilne i środowiskowe często są stosowane w pracach z dziedziny fizyki środowiska dla rozwiązywania problemów istotnych dla geologii, hydrogeologii, hydrologii paleoklimatologii itp. W tabeli 3 zebrano prace, w których wykorzystano znaczniki w postaci izotopów promieniotwórczych i stabilnych w latach 1995-1996. Pokazano również ośrodki naukowo-badawcze prowadzące te prace. Należy stwierdzić, że po pewnym załamaniu koniunktury w latach 1990-1993 związanej z transformacją systemu gospodarczego w Polsce, kiedy to liczba prac z w.w. dziedzin spadła poniżej 10 rocznie aktualnie ponownie wzrosła do ponad 20 rocznie wykazując z roku na rok pewną tendencję wzrostową (10% w 1995 r. i 13% w 1996 r.). Przy czym są to na ogół duże przedsięwzięcia badawcze.

5. Produkcja i wykorzystanie źródeł promieniotwórczych

Po 1989 r. stosowanie izotopów w Polsce skokowo zmalało. Przyczyną takiego stanu rzeczy była restrukturyzacja gospodarki, której towarzyszył upadek wielu największych przedsiębiorstw przemysłowych, obniżenie budżetu medycyny oraz zmniejszenie nakładów na badania naukowe.

Skutki tamtych wydarzeń odczuwalne są do chwili obecnej, jednak od kilku lat systematycznie obserwuje się w kraju ponowny wzrost zainteresowania metodami izotopowymi.

W 1995 r. wzrost sprzedaży izotopów w OBRI w stosunku do roku 1994 wyniósł 27,8%, z czego sprzedaż krajowa wzrosła o 36,6% (tabela 4). Powrót do metod izotopowych wynika z kilku przyczyn:

• Metody izotopowe są na ogół tańsze od nieizotopowych, co w gospodarce rynkowej ma iztotne znaczenie.

• W medycynie stosowane są do diagnostyki in vitro oraz diagnostyki i terapii in vivo, gdzie górują na ogół nad metodami nieizotopowymi łatwością stosowania oraz dokładnością.

• W radiografii przemysłowej metody izotopowe są zdecydowanie najdogodniejsze w warunkach polowych.

• Źródła do izotopowych czujek dymu działają niezawodnie przez nieograniczony praktycznie okres czasu.

• W badaniach specjalnych izotopy promieniotwórcze bywają niezastąpione.

10

Tabela. 4. Względne zmiany sprzedaży krajowej wyrobów OBRI w roku 1995 w stosunku do roku 1994.

L.p.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

Produkt Generator "^mT c

Zestaw do analiz in vitro TSH-IRMA-SPECTRIA Źródła zamknięte ^{1 9 2}Ir

Kapsułki ^{1 3 1}I terapeutyczne Zestaw do analiz in vitro T3-PROP

Zestaw do analiz in vitro Estradiol-RIA-SPECTRIA Zestaw do analiz in vitro T4-RIA-PROP

Zestaw do analiz in vitro T4-RIA-SPECTRIA Kapsułki I diagnostyczne

Zestaw do analiz in vitro PRL-IRMA-SPECTRIA Zestaw do analiz in vitro FSH-IRMA-SPECTRIA

Zestaw do analiz in vitro PROGESTERON-RIA-SPECTRIA Zestaw do analiz in vitro LH-IRMA-SPECTRIA

Zestaw do analiz in vitro T3-RIA-SPECTRIA

Zestaw do analiz in vitro Testosteron-RIA-SPECTRIA Sodowy jodek^{1 3 1}1

MIBI - zestaw do badań in vivo MDP - zestaw do badań in vivo

Dynamika sprzedaży, % 132

163 107 168 134 162 146 123 117 154 157 170 147 114 148 98 147 124

Poniżej zestawiono w tabeli 5 liczby placówek (pracowni radiologicznych, zakładów przemysłowych, itp.) wykorzystujących źródła promieniowania w różnych celach. Numery kolumn w tabeli oznaczają cel działalności ze źródłem promieniowania:

1 - badania naukowe lub techniczne, dydaktyka;

2 - usługi w zakresie instalowania i konserwacji izotopowej aparatury kontrolno-pomiaro- wej;3 - wytwarzanie energii cieplnej lub elektrycznej;

4 - diagnostyka medyczna;

5 - terapia medyczna;

6 - hutnictwo metali i szkła, przemysł elektromaszynowy;

7 - przemysł chemiczny;

8 - produkcja żywności;

9 - produkcja papiernicza lub włókiennicza;

10 - wytwarzanie surowców lub materiałów budowlanych;

11 - badania geofizyczne;

12 - radiografia;

13 - kopalnie węgla lub innych materiałów;

14 - inne nie podlegające powyższej klasyfikacji.

11

Tabela 5. Zestawienie liczby placówek, w których prowadzi się działalność ze źródłami promieniowania.

LOKALIZACJA PLACÓWKI

^WOJEWÓDZTWO]

STOŁECZNE BIALSKO- PODLASKIE BIAŁOSTOCKIE

BIELSKIE BYDGOSKIE CHEŁMSKIE CIECHANOWSKIE CZĘSTOCHOWSKIE

ELBLĄSKIE GDAŃSKIE GORZOWSKIE JELENIOGÓRSKIE

KALISKIE KATOWICKIE

KIELECKIE KONIŃSKIE KOSZALIŃSKIE

KRAKOWSKIE KROŚNIEŃSKIE

LEGNICKIE LESZCZYŃSKIE

LUBELSKIE ŁOMŻYŃSKIE

ŁÓDZKIE NOWOSĄDECKIE

OLSZTYŃSKIE OPOLSKIE OSTROŁĘCKIE PIOTRKOWSKIE

PILSKIE PŁOCKIE POZNAŃSKIE PRZEMYSKIE RADOMSKIE RZESZOWSKIE

SIEDLECKIE SIERADZKIE SKIERNIEWICKIE

SŁUPSKIE SUWALSKIE SZCZECIŃSKIE TARNOBRZESKIE

TARNOWSKIE TORUŃSKIE WAŁBRZYSKIE WŁOCŁAWSKDE

WROCŁAWSKI ZAMOJSKIE ZIELONOGÓRSKIE

RAZEM

LICZBA PLACÓWEK STOSUJĄCYCH ŹRÓDŁA PROMEENIOWANU W JEDNYM Z OZNACZONYCH PONIŻSZYMI NUMERAMI CELÓW 1

139 0 13

2 3 0 1 5 0 [_24_

0 1 0 41

2 0 1 70

0 1 0 25

0 33

1 13

4 0 0 0 1 31

0 4 2 3 0 3 2 0 9 0 0 5 1 0 34

1 2 477

2 124

2 5 3 16

1 5 S 3 18

4 7 0 24

8 4 4 15

2 1 1 13

1 25

3 4 6 2 4 2 3 26

3 2 7 2 1 1 1 1 9 3 2 1 3 2 12

1 10 402

3 11

2 2 5 4 4 7 9 14

5 4 5 9 32

8 4 2 1 2 6 2 2 4 7 5 13

4 5 8 3 2 6 2 11

3 11

2 1 4 4 2 3 5 2 7 5 5 3 5 272

4 37 0 4 1 3 0 0 2 0 7 2 0 0 20

2 0 0 5 0 1 0 6 0 10

2 11 0 0 1 2 9

"T"

1 0 0 2 0 7 0 0 1 0

s

5 9 0 4 2 4 0 0 0 0 4 0 0 0 8 0 0 0 4 1 0 0 3 0 4 0 0 3 0 0 0 0 10

0 0 3 0 0 0 0 0 2 0 0 0 0 0 7 0 2 70

6 30

0 2 5 9 0 2 2 1 4 0 0 4 35

8 3 1 4 3 4 2 3 0 1 1 3 5 3 9 4 7 16

2 7 2 2 0 1 2 1 1 7 3 0 15

1 20

3 4 242

7 8 0 0 1 6 0 0 0 0 3 0 1 1 21

1 0 0 2 4 1 0 01 2 1 24 1 2 0 1 7 0 3 1 0 0 1 0 0 1 1 3 3 2 2 7 0 0 94

8 6 0 12

2 13

4 1 0 3 6 0 0 4 5 8 3 5 4 0 3 7 8 3 4 0 4 7 2 0 4 5 12

3 4 3 2 2 3 2 1 2 3 1 5 2 6 11

6 1 192

9 7 1 1 9 3 0 0 4 1 0 4 5 2 4 0 1 1 0 0 0 0 0 2 18

0 03 0 4 1 2 2 1 0 2 1 0 3 0 0 1 0 1 1 6 1 1 0 7 100

10 11 0 2 0 6 1 1 2 0 4 1 2 3 8 6 1 3 7 1 2 05 2 0 2 1 6 2 5 8 1 7 4 4 2 22 0 2 2 3 1 1 1 2 1 5 2 2 136

11 5 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 3 1 0 0 3 1 0 0 1 0 0 0 00 0 0 2 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3 0 1 0 0 0 0 1 23

12 15 0 1 0 2 0 0 3 1 7 0 2 1 20

4 4 0 14

2 0 0 3 0 1 0 3 10i-i

0 0 5 7 0 2 2 2 0 0 0 0 5 3 4 0 0 3 7 1 0 135

13 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 00 66

0 1 0 1 0 8 0 1 0 0 0 0 0 0

i

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 5 0 0 4 0 2 0 0 189

14 17 1 9 2 S 2 1 2 1 17

1 10

2 30

12 2 3 10

4 2 3 150

4 3 53 3 2 0 3 0 1 3 6 2 2 0 4 4 11

4 3 13

3 4 0 2 12 239

12

W tabeli 6 pokazano wybrane przykłady zastosowań źródeł promieniowania w różnych branżach przemysłu.

Tabela 6. Wybrane przykłady zastosowań źródeł promieniotwórczych.

Numer celu działalności

8 8 8 9

9

9 10

10 14 14

14 6

6 6 6

12

Nazwa placówki cukrownia

cukrownia browar

zakłady celulozowe lub papiernicze zakłady celulozowe lub papiernicze zakłady włókiennicze cementownie

cementownie

kopalnie węgla kamiennego kopalnie węgla kamiennego

kopalnie węgla kamiennego huta metali

huta metali kolorowych huta

huta

defektoskopia

Zastosowanie źródeł promieniowania sygnalizacja poziomu w piecu wapiennym pomiar gęstości mleka wapiennego, melasy kontrola napełniania puszek, butelek

sygnalizacja poziomu: chloru, masy słomowej w warniku

pomiar gęstości w wyparkach

neutralizacja ładunków elektrostatycznych pomiar poziomu: na zbiornikach elektro- filtrów, cementu

pomiar koncentracji pyłu węglowego analiza jakości węgla

sygnalizacja poziomu węgla w zbiornikach odmiarowych

kontrola napełnienia i opróżnienia skipów analizator składu chemicznego

pomiar stężenia kwasu siarkowego miernik grubości taśm

sygnalizacja poziomu: elektrofiltry, żeliwnia- ków

kontrola spoin

Opis źródeł promieniowania

Co-60 Cs-137 Am-241

Co-60

Cs-137

Pu-239, Am-241 Co-60

Sr-90 Am-241

Co-60

Co-60 Am-241, Cm-244, Cd-109

Pu-Be Am-241

Co-60

Ir-192

6. Podsumowanie

W Polsce istnieje duży potencjał badawczy oraz licząca się baza produkcyjna w dziedzinie zastosowań techniki jądrowej. Rozwój technologii radiacyjnych w kraju stawia Polskę w tym obszarze wśród najbardziej rozwiniętych krajów świata. Dokonał się również duży postęp metodyczny i aparaturowy w zakresie technik radioizotopowych. Wytwarza się również stosunkowo nowoczesny asortyment aparatury radioizotopowej do pomiarów przemysłowych i laboratoryjnych. O tym jak powszechnie stosuje się techniki jądrowe w Polsce świadczy liczba ok. 2000 placówek, w których użytkuje się źródła promieniowania.

Korzystnym zjawiskiem, stymulującym dalszy rozwój tej dziedziny jest rosnące zainteresowanie użytkowników tą dziedziną badań i wdrożeń po wyraźnym załamaniu, jakie miało miejsce w początkach lat dziewięćdziesiątych. Zjawiskiem niekorzystnym jest groźba spowolnienia prac badawczych i rozwojowych wynikająca z ogólnych trudności trapiących polską naukę, a przede wszystkim instytuty naukowo-badawcze, które spełniały i do dziś spełniają wiodącą rolę w tym obszarze.

13