Gminy polskie o funkcjach turystycznych i uzdrowiskowych

2866

URZĄD STATYSTYCZNY W JELENIEJ GÓRZE

Gm iny polsk ie o funkcjach turystycznych

i uzdrowiskowych

Jelenia Góra -1996 r.

URZĄD STATYSTYCZNY w JELENIEJ GÓRZE

WOJEWÖDZO URZĄD STATYSTYCZNY

w u'eien’<$ł Górze B I B ... I c T E K A Nr euidencyjiiy ^ __

Gminy polskie o funkcjach turystycznych

i uzdmmskowych

Jelenia Góra -1996

Publikację niniejszą, od strony koncepcyjnej i realizacyjnej, przygotował zespół pracowników Ośrodka Statystyki Lokalnej Urzędu Statystycznego w Jeleniej Górze w składzie:

Leszek Balicki Marek Obrębalski Danuta Strahl

Współpraca:

Alina Bieńkowska Anna Jaskulska Małgorzata Markowska Grażyna Węgrzyn

Konsultacje:

Andrzej Rapacz

Opracowanie techniczne i projekt okładki:

Krystyna Dąbrowska

SPIS TREŚCI

Słowo wstępne ... 5

Część metodyczno-analityczna 1. Metodyka badań struktur funkcjonalnych gmin... 9

2. Potencjał społeczno-gospodarczy gmin o funkcjach turystycznych... 11

3. Charakterystyka funkcji turystycznej gmin... 18

4. Gminy uzdrowiskowe... 21

Część tabelaryczna Objaśnienia metodologiczne... 27

Tabl. 1, Ludność... 32

Tabl. 2. Struktura pracujących według EKD... 50

Tabl. 3. Infrastruktura techniczna. Mieszkalnictwo... 58

Tabl. 4. Infrastruktura społeczna ... 74

Tabl. 5. Budżety gmin... 92

Tabl. 6. Baza noclegowa turystyki ...110

Tabl. 7. Charakterystyka turystycznej funkcji gmin w świetle badań ankietowych ... 119

Tabl. 8. Lecznictwo uzdrowiskowe według gmin ...131

Tabl. 9. Lecznictwo uzdrowiskowe według województw ... 137

Tabl. 10. Rozmieszczenie surowców leczniczych według miejscowości... 138

SŁOWO WSTĘPNE

Turystyka oraz lecznictwo uzdrowiskowe w coraz większym stopniu stają się elementem uzupełniającym funkcje produkcyjne, dotychczas dominujące w strukturze funkcjonalnej miast i gmin. Znaczenie tychże dziedzin aktywności gospodarczej lokalnych społeczności wzrasta, zwłaszcza w warunkach transformacji ustrojowej państwa i gospodarki. To też stało się podstawo­

wym impulsem do rozpoczęcia prac, których rezultatem jest niniejsza publikacja pt. "Gminy polskie o funkcjach turystycznych i uzdrowiskowych". Badanie poziomu rozwoju i roli funkcji turystycznych i uzdrowiskowych w układach lokalnych nastręcza pewne problemy, głównie natury metodycznej. Wymaga zatem przyjęcia niekiedy uproszczonej konwencji badawczej.

Prezentowane opracowanie jest pierwszą próbą identyfikacji i statystycznej charakterystyki gmin o funkcjach turystycznych i uzdrowiskowych w Polsce. Zostało ono przygotowane, przede wszystkim na podstawie informacji statystycznych zawartych w Banku Danych Lokalnych, który jest uporządkowanym zbiorem danych o gminach i miejscowościach w Polsce. Bank ten był źródłem informacji m in. o stanie i funkcjonowaniu obiektów noclegowych turystyki. Dodatkowe, a przy tym niezwykle cenne informacje o walorach turystycznych gmin i ich wykorzystaniu pozyskano drogą ankietową. Przeprowadzono bowiem badania ankietowe gmin o funkcjach turystycznych. Otrzymano odpowiedzi z 3/4 ogółu gmin poddanych temuż badaniu. Uzyskane wyniki są zatem w pełni reprezentatywne i co więcej, prezentowane oceny zawierają rzeczywisty, choć subiektywny, opis stanu funkcji turystycznych gmin. Charakterystykę gmin uzdrowiskowych oparto zaś na informacjach z badań statystycznych prowadzonych na formularzu sprawozdawczym ZD-2 (Sprawozdanie z lecznictwa uzdrowiskowego, sanatorium rehabilitacyjnego i prewento­

rium), a uzyskanych z Urzędu Statystycznego w Legnicy.

Opracowanie poświęcono nie tylko opisowi funkcji turystycznych i uzdrowiskowych gmin.

Publikacja zawiera bowiem także charakterystykę społeczno-ekonomiczną potencjału gmin zwła­

szcza w tych jego aspektach, które mają wyraźny związek przyczynowo-skutkowy z funkcjami gmin. W tej części znalazły się więc informacje o sytuacji demograficznej, strukturze pracujących, infrastrukturze technicznej i społecznej a także gospodarce budżetowej gmin. W odniesieniu do wszystkich części informacyjnych opracowano komentarz metodologiczny i analityczny. Podjęto bowiem próbę wstępnej oceny zróżnicowania gmin turystycznych i uzdrowiskowych w Polsce.

Publikacja zawiera charakterystykę gmin turystycznych i uzdrowiskowych według stanu istnie­

jącego w 1994 roku. Autorzy planują kontynuację wydawnictwa a także stopniowe rozszerzenie zakresu informacji w kolejnych edycjach.

Opracowanie adresowane jest do szerokiego kręgu odbiorców zainteresowanych informacjami

0 gminach turystycznych i uzdrowiskowych. Sądzimy, że mogą w nim znaleźć niezbędne dane Porównawcze władze gmin, samorządy terytorialne, pracownicy instytucji związanych z turystyką 1 lecznictwem uzdrowiskowym, wreszcie sami konsumenci tego typu usług podejmujący decyzje 0 ich wyborze.

5

Autorzy opracowania kierują podziękowania za zainteresowanie wykazane przygotowywaną publikacją.

Nieocenioną pomocą były zwłaszcza życzliwe uwagi porządkujące koncepcję opracowania przekazane przez Departament Środowiska i Usług Społecznych Głównego Urzędu Statystyczne­

go. Były one bardzo pomocne w nadaniu publikacji ostatecznego kształtu. Odnotowania i podkre­

ślenia wymaga także powszechny niemal, a ponadto rzetelny odzew władz gmin na przesłane ankiety.

Jednocześnie zdajemy sobie sprawę z ograniczeń i możliwych mankamentów prezentowanego opracowania. Będziemy zatem wdzięczni za wszelkie uwagi, propozycje i oceny mogące służyć wzbogaceniu treści i korektom zawartości przyszłych publikacji z tego cyklu i to we wszystkich ich aspektach.

Dyrektor Urzędu Statystycznego

w Jeleniej Górze

Kazimierz Żurawski

Jelenia Góra, marzec 1996 roku

Część

metodyczno-analityczna

1. METODYKA BADAŃ STRUKTUR FUNKCJONALNYCH GMIN

Dla identyfikacji i pomiaru struktur funkcjonalnych mniej czy też bardziej złożonych układów przestrzennych stosowane mogą być rozmaite metody. Brak jest bowiem metodycznej jednozna­

czności i powszechności w tym zakresie. Metody te można ogólnie podzielić na trzy grupy:

• metody określania struktury funkcjonalnej gminy (miasta, regionu) na podstawie struktury zatrudnienia;

•metody wyodrębniania funkcji egzo- i endogenicznych;

• metody badania "centralności" miasta, gminy wobec zaplecza, otoczenia.

Pierwsza z wymienionych grup metod określa na ogół strukturę zatrudnienia według działów gospodarki narodowej, identyfikując tym samym strukturę funkcjonalną badanego obiektu prze­

strzennego, którym może być gmina, region, miasto. Metoda ta nie jest skomplikowana w zasto­

sowaniu, ale, oczywiście, budzi też pewne wątpliwości. Istnieje bowiem wiele dziedzin działalno­

ści, w których zatrudnienie nie odzwierciedla ani ich roli ani właśnie funkcji. Dla przykładu można tu wymienić ochronę zdrowia, w której aparatura specjalistyczna może stanowić o dominującej funkcji gminy, przy relatywnie niskim udziale zatrudnienia. Ponadto metoda ta nie odróżnia zakresu działalności realizowanej w gminie na rzecz społeczności lokalnej oraz dla potrzeb otoczenia.

Zastosowanie natomiast metod z drugiej grupy pozwala na identyfikację właśnie funkcji egzo- i endogenicznych. Za podstawę takich ustaleń przyjmuje się tu teorię bazy ekonomicznej. Identy­

fikację i pomiar dwóch wymienionych rodzajów działalności realizowanych na terenie gminy, określonych jako funkcje egzogeniczne i endogeniczne przeprowadza się za pomocą metod bezpośrednich bądź pośrednich. Implementacja bezpośrednich metod pomiaru funkcji jest bardzo pracochłonna, obciążona subiektywnym spojrzeniem, a przede wszystkim ograniczona trudnościa­

mi w precyzyjnym rozgraniczeniu efektów działalności lokalnej (na rzecz gminy) i ponadlokalnej (na rzecz tzw. "otoczenia"). Wśród metod pośrednich z kolei wyróżnia się dwa podejścia:

•oparte na tzw. wskaźniku lokalizacyjnym czyli "wskaźniku nadwyżki pracowników",

• oparte na wskaźniku najmniejszych zapotrzebowań, czyli na stałej najmniejszej wielkości grupy endogenicznej.

Oba te podejścia posługują się analizą porównawczą wymienionych wskaźników w badanej gminie z tzw. podstawą odniesienia, którą najczęściej bywa kraj jako całość, region administra­

cyjny lub inna jednostka terytorialna.

I wreszcie trzecia grupa metod, badająca tzw. "centralność", jest stosowana szczególnie w przy­

padku identyfikacji przyczyn kształtowania określonej sieci miast, gmin a także w planowaniu usiedli miejskich. Kryterium oceny jest tu tzw. wskaźnik centralności, który określa siłę wpływu gospodarki gminy na obszar do niej ciążący.

Wymienione podejścia, oparte na charakterystyce zatrudnienia, są wyraźnie niedoskonałe w dziedzinie identyfikacji funkcji turystycznych. Funkcje turystyczne bowiem powinny być określane nie tylko na podstawie określających je warunków i czynników. Równie ważne są także ekonomiczne i społeczne skutki realizacji tych funkcji. Dlatego też metodologia badań w zakresie identyfikacji i pomiaru funkcji turystycznych posługuje się miarami opisującymi bazę noclegową

9

i ruch turystyczny. Wystarczające doświadczenia w tym zakresie pozwalają przyjąć do pomiaru funkcji turystycznych dwa podstawowe mierniki:

1. Wskaźnik Deferta, tj. relację liczby miejsc noclegowych w gminie ogółem do liczby ludności stałej,

2. Wskaźnik Charvata, będący relacją liczby udzielonych noclegów w gminie do liczby ludności stałej gminy.

Precyzyjna definicja wskaźników w odniesieniu do gmin jest następująca:

_ liczba miejsc noclegowych w gminie ...

D liczba ludności stałej w gminie *

Weh =

Przyjęcie wymienionych mierników jako kryterium typologii gmin oznacza, że gmina ma rozwiniętą funkcję turystyczną, jeżeli charakteryzuje się określonym poziomem nasycenia bazy noclegowej w relacji do stałej liczby ludności gminy z jednej strony (wskaźnik Deferta) a z drugiej - wykazuje odpowiednie wykorzystanie tej bazy (wskaźnik Charvata). Zakłada się zatem połącze­

nie charakterystyki gminy związanej z bazą noclegową oraz zespołu uwarunkowań, które można nazwać atrakcyjnością gminy odzwierciedloną w liczbie udzielonych noclegów, a więc w natęże­

niu ruchu turystycznego.

Z tego też względu przyjęto założenie, że identyfikacji funkcji turystycznych gmin dokona się na podstawie dwóch wymienionych mierników określając ich poziomy minimalne.

Poziom minimalny, weryfikujący tym samym turystyczny charakter gminy, ustalono w dwóch etapach.

W etapie pierwszym obliczono wartość wskaźników Deferta i Charvata dla wszystkich gmin w Polsce w 1993 r. Obliczono następnie wartość średniej arytmetycznej, która stanowiła próg (warunek) uznania funkcji turystycznych gminy za wyspecjalizowane. Tak więc za gminy o fun­

kcjach turystycznych uznano te, dla których zachodziła koniunkcja warunków:

W

>D Wch>Ćh

gdzie: D, Ch - wartość średniej arytmetycznej obu wskaźników obliczonej na podstawie pełnego zbioru gmin.

Drugi etap uwzględniał specyfikę dużych gmin miejskich, które ze względu na skalę wielkości według kryterium demograficznego (liczby ludności) oraz polifunkcyjnego charakteru miast nie mogły spełnić powyższego kryterium. Dlatego też ze zbioru gmin, które nie spełniły warunku pierwszego wyodrębniono gminy miejskie powyżej 50 tys. ludności. Charakterystyczny jest fakt, że w etapie pierwszym gminy miejskie, które spełniły warunek pierwszy, miały liczbę ludności poniżej 50 tys. mieszkańców. Dla wyodrębnionych gmin zastosowano po raz drugi procedurę pierwszego etapu i, według identycznego kryterium, wyodrębniono gminy o charakterze turysty-

10

cznym, które były gminami miejskimi o liczbie ludności powyżej 50 tys. mieszkańców.

Dodatkowej, dogłębnej analizy jakościowej wymagała także zbiorowość gmin miejsko-wiej­

skich. Zestawienie nawet wyspecjalizowanej funkcji turystycznej miasta i całej ludności gminy miejsko-wiejskiej powodowało najczęściej, że gminajako całość nie spełniała formalnych wyma­

gań zastosowanego kryterium. Tymczasem jedna część gminy (najczęściej miejska, w nielicznych przypadkach - wiejska) miała wyraźną specjalizację usługowo-turystyczną. Dlatego też, po wartościującej analizie zbiorowaości tych przypadków, celowe okazało się włączenie wszystkich tych gmin miejsko-wiejskich, w których przynajmniej jedna ich część (miejska lub wiejska) spełniała warunki uznania funkcji turystycznej (wskaźnik Deferta i Charvata wyższy niż średni).

Postępowanie pierwszego etapu pozwoliło wyodrębnić 157 gmin o charakterze miejskim, miejsko-wiejskim i wiejskim. W etapie drugim wyselekcjonowano dodatkowo 27 gmin miejskich i 44 gminy miejsko-wiejskie. Łączna zbiorowość wyodrębnionych w ten sposób gmin o funkcjach turystycznych zawiera zatem 228 jednostek..

Odmienny tok postępowania zastosowano dla identyfikacji gmin o funkcjach uzdrowiskowych.

Wstępnym krokiem było określenie zbiorowości gmin, które mają potencjalne warunki do reali­

zacji funkcji uzdrowiskowych, tj. gmin na terenie których występują zasoby surowców leczni­

czych. Nie wszystkie wyodrębnione w ten sposób gminy wykorzystują posiadane zasoby. Z drugiej strony część gmin świadczy usługi lecznictwa uzdrowiskowego mimo, że nie znajdują się na liście stwierdzającej lokalizację zasobów leczniczych na ich terenie.

Procedura porównawcza dowiodła, że bardziej zasadnym kryterium identyfikacji gmin o cha­

rakterze uzdrowiskowym są przejawy rzeczywiście spełnianych funkcji uzdrowiskowych, tj.

świadczone usługi lecznictwa uzdrowiskowego. Na podstawie tego kryterium ostatecznie wyod- rębnionio 80 gmin spełniających funkcje uzdrowiskowe.

2. POTENCJAŁ SPOŁECZNO-EKONOMICZNY GMIN O FUNKCJACH TURYSTYCZNYCH

2.1. Ludność

Turystyczna specjalizacja gmin opiera się najczęściej na szczególnych walorach naturalnych oraz odpowiedniej infrastrukturze umożliwiających uprawianie turystyki. Turystyka jest jednak organiczną i komplementarną częścią gospodarki - pozostaje zatem w ścisłym i obustronnym związku ze stanem i zmianami potencjału społecznego i ekononmicznego. Można oczekiwać więc wyraźnych sprzężeń zwrotnych między poziomem rozwoju społeczno-ekonomicznego i natęże­

niem turystycznych funkcji gmin.

Wstępną weryfikację tej tezy umożliwia analiza demograficznych właściwości gmin o fun­

kcjach turystycznych.

Poddana badaniu zbiorowość liczy 228 gmin, tj. niespełna 10% łącznej liczby gmin w Polsce.

Ludność zamieszkująca gminy turystyczne stanowi jednak 24% mieszkańców Polski. Oznacza to, że gminy o funkcjach turystycznych reprezentują znacznie wyższy poziom potencjału ludnościo­

11

wego niż przeciętnie w kraju. Z drugiej strony gminy turystyczne dzielą się pod tym względem na dwie odrębne grupy:

• gminy miejskie, zwłaszcza zaś duże miasta, w których gęstość zaludnienia przekracza prze­

ciętne wartości dla kraju,

• gminy wiejskie (częściowo miejsko-wiejskie) o niższym niż przeciętny poziomie zaludnienia, wykorzystujące ten atut jako samoistny "walor turystyczny".

Zróżnicowanie potencjału ludnościowego badanych gmin jest znaczne, ma jednak cechy roz­

kładu normalnego. Obliczony udział ludności tych gmin w relacji do ludności odpowiedniego województwa zawiera się w przedziale od 0,7% (województwo białostockie) do 68,7% (wojewó­

dztwo warszawskie). W trzech województwach potencjał ludności gmin turystycznych nie prze­

kracza 1% ludności województwa (białostockie, kaliskie, sieradzkie). W 9 województwach udział ten wynosi powyżej 1%, nie przekracza jednak 5%. Województwami o największym udziale ludności zamieszkałej w gminach o funkcjach turystycznych są: województwo warszawskie (68,7%), krakowskie (60,2%), wrocławskie (59,7%), gdańskie (57,7%) i szczecińskie (56,1%). Są to zatem województwa, w których o potencjale ludnościowym gmin o charakterze turystycznym przesądziły miasta wojewódzkie.

Korzystniejsze niż przeciętnie w kraju wskaźniki zaludnienia badanych gmin znajdują swój wyraz w tendencjach zmian demograficznych. Jedynie 25 gmin o funkcjach turystycznych, a więc niewiele ponad 10% ich liczebności, stanowią gminy z ujemnym przyrostem naturalnym. Nato­

miast w 159 gminach, tj. w 68,7% ich zbiorowości, wskaźnik przyrostu naturalnego przekracza przeciętny poziom krajowy (2,5). Warto zwrócić uwagę, że w 28 gminach stopa przyrostu naturalnego przekracza poziom 10,0 na tysiąc ludności.

Mniej korzystne tendencje dotyczą ruchów migracyjnych. Z 228 gmin jedynie 86 wykazało dodatnie saldo migracji ogółem.

Niekorzystne są także właściwości struktury wiekowej ludności. Aż 166 badanych gmin wykazuje wysoki, przekraczający przeciętne wartości krajowe poziom tzw. obciążenia ekonomi­

cznego ludności w wieku produkcyjnym. Relacja ludności w wieku nieprodukcyjnym (tj. przed- i poprodukcyjnym) i ludności w wieku produkcyjnym wynosi 714,6 na tysiąc osób. Taki jest poziom średniej wartości krajowej. Wartość tę przekracza zatem 73% rozpatrywanych gmin.

Oznacza to, że także gminy o funkcjach turystycznych cechuje wysoki poziom obciążenia ekonomicznego ludności w wieku produkcyjnym.

W ogólnym ujęciu sytuacja demograficzna gmin o funkcjach turystycznych w zakresie głów­

nych cech strukturalnych wykazuje więc właściwości zbliżone do tendencji ogólnokrajowych.

Funkcje turystyczne w niewielkim tylko stopniu określają sytuację ludnościową i odwrotnie.

12

2.2. Struktura pracujących.

Wskaźniki struktury pracujących są często wykorzystywane jako uniwersalne miary właściwo­

ści struktury gospodarczej w ogóle. Prezentowane w tablicy 2 dane są częściowo niedoskonałe, zawierają bowiem informacje o pracujących w jednostkach gospodarczych zatrudniających powy­

żej 5 osób a także bez indywidualnych gospodarstw rolnych. Jedynie takie informacje są dostępne w przekroju gmin. Stąd też niepełne i niezbyt przekonujące byłoby badanie struktury pracujących według sektorów funkcjonalnych (sektor I - pierwotny, tj. rolnictwo i leśnictwo, rybactwo ' rybołówstwo, sektor II - przemysł i budownictwo, sektor ID - usługi).

Zabiegiem zmierzającym do pokonania tych ograniczeń jest podejście metodyczne zestawiające wielkości współmierne w ramach prezentowanego zbioru.

Obliczono zatem dwie podstawowe wielkości:

1) udział pracujących w gminach turystycznych w stosunku do całego zatrudnienia w danym województwie,

2) relację pracujących sektora usługowego (w tabl. 2 - sekcje "pozostałe") gmin o charakterze turystycznym w porównaniu z liczbą pracujących tego sektora w całym województwie.

Obie wielkości wykazują udział potencjału gmin o charakterze turystycznym w ekonomice całego województwa. Są zatem w pewnym zakresie weryfikatorem poprawności wyboru gmin 0 funkcjach turystycznych. Pozwalaja ponadto ustalić zakres "przewagi" funkcji usługowych nad ogólnymi. Jeśli bowiem udział pracujących w sektorze usług przewyższa udział pracujących ogółem - można uznać, że dana grupa gmin wykazuje specjalizację usługową. Relacja: udział Pracujących w usługach : udział pracujących w całej gospodarce jest wówczas wyższa od jedności.

Stosując zaproponowane kryteria można ocenić wagę potencjału gospodarczego ogółem i po­

tencjału usługowego gmin o funkcjach turystycznych w poszczególnych województwach. Wyniki obliczeń wykazują dość znaczne zróżnicowanie roli turystycznej funkcji gmin w województwach.

Mierzony udziałem pracujących łączny potencjał ekonomiczny gmin turystycznych kształtował się najkorzystniej w tych województwach, które w zbiorowości gmin miały duże miasta, zwłaszcza zaś miasta wojewódzkie. Podobna właściwość określa potencjał badanych gmin w sferze szeroko rozumianych usług. I w tym przypadku najwyższy potencjał reprezentują te zbiorowości gmin, w których znalazły się miasta wojewódzkie. W obu przypadkach udział pracujących w gminach turystycznych przekracza poziom 50%.

Drugą grupę stanowią gminy typu turystycznego o udziale pracujących rzędu 20-50%. Tu również rolę przesądzającą odegrały rozmiary i udział zasobów pracy wykorzystanych w miastach Wojewódzkich. Ogólnie ujmując wykazane prawidłowości można uznać, że potencjał ekonomicz­

ny

gmin o charakterze turystycznym zdominowany został przez wysoki udział miast, zwłaszcza Wojewódzkich.

Jedynie w dwóch przypadkach badanego zbioru dość wysoki udział pracujących, zarówno w całej gospodarce województwa, jak i w usługach, wynika z istotnie wysokiego potencjału samych gmin turystycznych, liczonych bez stolicy województwa. Dotyczy to województwa koszalińskiego i nowosądeckiego. Także i tutaj dość dużą rolę odgrywa potencjał miejskich gmin 0 charakterze turystycznym (Kołobrzeg, Zakopane).

Druga część badania dotyczyła porównań proporcji pracujących w usługach (udział gmin

13

turystycznych w całym województwie) w stosunku do pracujących ogółem (udział pracujących ogółem w gminach turystycznych do pracujących ogółem w województwie). Porównano więc wcześniej wyliczone udziały, otrzymując w ten sposób informacje o dominacji funkcji usługowej (wartość wskaźnika 1) lub ogólnej (wskaźnik 1). Poza nielicznymi wyjątkami większość woje­

wództw (27), o istotnym znaczeniu funkcji turystycznych w gminach, potwierdza te specjalizację.

Oceniane udziałem pracujących funkcje usługowe wykazują relatywną przewagę nad funkcjami ogólnymi. Funkcja ogólna w gminach zakwalifikowanych jako turystyczne przeważa zaś w 13 województwach. Najmniejszą rolę funkcjom usługowym można przypisać gminom województw:

łódzkiego, ciechanowskiego i kaliskiego.

2.3. Infrastruktura techniczna i mieszkalnictwo

Turystyczna funkcja gmin powinna pozostawać w ścisłym związku ze stanem i zmianami infrastruktury technicznej i mieszkalnictwa. Zależność ta kształtowana jest dwustronnie: stan infrastruktury jest podstawą rozwoju turystycznej funkcji gmin a z drugiej strony - rozwój turystyki, choćby poprzez wzrost dochodów, pobudza i umożliwia modernizację i ilościowe zmiany w infrastrukturze i mieszkalnictwie.

Korelacja ta znajduje jedynie częściowe potwierdzenie w badaniach poszczególnych elementów infrastruktury gmin o funkcjach turystycznych. Gminy te mają wyjątkowo duże zróżnicowanie gęstości dróg gminnych i lokalnych miejskich. Krańcowe wartości wskaźnika tych dróg na 100 km2 powierzchni gminy wahają się od przedziału 0-5 (por. np: Lutowiska w województwie krośnieńskim - 0,6; Nowe Warpno i Dziwnów w województwie szczecińskim - odpowiednio 1,5 i 2,6) aż do wartości 576,4 w Andrespolu (łódzkie); 344,2 w Bielsku-Białej i 322,6 w Świeradowie Zdroju (jeleniogórskie).

Także przeciętna gęstość dróg gminnych i lokalnych miejskich w gminach o charakterze turystycznym nie przewyższa poziomu właściwego poszczególnym województwom jako całości.

Wśród rozpatrywanych 228 gmin jedynie 98 z nich, tj 43% jednostek terytorialnych miało wyższy niż przeciętny w województwie wskaźnik gęstości dróg lokalnych. Należy dodać, że wśród nich znajdowały się, niezbyt liczne wprawdzie, duże miasta, które podwyższały badany wskaźnik.

Typowo wiejskie, a dość liczne gminy, mają znacznie niższe od przeciętnych wskaźniki gęstości dróg.

Silne zróżnicowanie gmin występuje w zakresie długości sieci rozdzielczej wodociągowej, kanalizacyjnej i gazowej, przypadającej na 1 mieszkańca. Ponieważ wynika ono nie tylko z liczby mieszkańców lecz dość często także z przestrzennego usytuowania gminy jest niepewną miarą porównawczą. Zauważyć zatem wypada, że niemal wszystkie gminy o charakterze turystycznym (z wyjątkiem trzech) wyposażone są w wodociąg, lecz stosunkowo znaczna ich liczba (56) nie posiada sieci kanalizacyjnej. Dane o sieci gazowej dotyczą jedynie miast, nie mają więc walorów porównawczych.

Aż 130 gmin realizujących funkcje turystyczne nie posiada oczyszczalni ścieków. Oznacza to, że 57% rozważanych gmin nie spełnia tego podstawowego dla funkcji turystycznej warunku, tj.

nie oczyszcza wytwarzanych ścieków. W pięciu województwach żadna gmina o funkcji turysty­

14

cznej nie ma oczyszczalni ścieków. Wzajemne uwarunkowania wymagań turystyki i realizacji celów ekologicznych są w dużej części gmin dość słabe.

Gminy o charakterze turystycznym powinny dysponować znacznie lepszym od przeciętnego poziomem warunków mieszkaniowych. Okazuje się jednak, że niewiele więcej niż połowa badanych gmin wykazuje przyzwoity, mniejszy niż w całym województwie, wskaźnik liczby osób na izbę. Ustalono, że liczba takich gmin wynosi 128, tj. niewiele ponad 56% wszystkich gmin o funkcjach turystycznych. Niezbyt korzystna sytuacja dotyczy także powierzchni mieszkań. Aż 81 gmin typu turystycznego miało mniejszą powierzchnię użytkową mieszkań na jedną osobę niż wynikałoby to z przeciętnego wskaźnika dla całego województwa. Rezerwy izb i powierzchni mieszkaniowej możliwych do zaoferowania turystom są zatem niewielkie.

Niegodna turystycznego charakteru wielu gmin sytuacja istnieje w dziedzinie usług telekomu­

nikacyjnych. Są one podstawowym standardem usług dla turystów. Tymczasem wśród gmin o funkcjach turystycznych istnieją także takie, w których liczba abonentów telefonii przewodowej na 1000 ludności nie przekracza 20. W 144 gminach, tj. w 63% badanej zbiorowości wskaźnik ten jest niższy niż 100. Warto dodać, że przeciętna liczba abonentów telefonii przewodowej w kraju wynosiła w 1994 roku 129,8 abonentów na 1000 ludności. Liczba gmin, które mają wyższy niż Przeciętnie w kraju wskaźnik abonentów wynosi zaledwie 59, tj. 26% łącznej ich liczby.

Równie niekorzystna sytuacja charakteryzuje dostępność placówek pocztowych w poważnej części gmin o funkcjach turystycznych. Dane z tego zakresu nie są kompletne. Jednak już na Podstawie istniejącej próby dostępność placówek pocztowych ocenić należyjako niewystarczającą jeśli w 37 gminach typu turystycznego liczba ludności (stałej) na 1 placówkę przewyższa przecięt­

ny poziom krajowy.

Ogólna ocena poziomu wyposażenia infrastrukturalnego i związanymi z tym możliwościami świadczenia usług w gminach o funkcjach turystycznych nie potwierdza hipotetycznych związków korelacyjnych. Poziom infrastruktury technicznej nie jest, jak dotąd, czynnikiem wyraźnie stymu­

lującym rozwój turystycznej funkcji gmin, w każdym razie nie jest on bodźcem powszechnym w tej roli. Również i odwrotna zależność: wymuszanie rozwoju infrastruktury poprzez intensyfi­

kację funkcji turystycznej daje się potwierdzić w relatywnie małej części gmin. Przykłady Pozytywnych zależności wprawdzie występują, nie są jednak prawidłowością.

2.4. Infrastruktura społeczna

Szczególne miejsce w gminach o funkcjach turystycznych zajmuje infrastruktura społeczna, działalność instytucji oświaty, kultury i ochrony zdrowia służy bowiem nie tylko mieszkańcom ule także turystom. Tablica 4 przedstawia podstawowe informacje opisujące wybrane podsystemy infrastruktury społecznej. Oświata ilustrowana jest czterema wskaźnikami charakteryzującymi szkolnictwo podstawowe i dwoma opisującymi szkolnictwo średnie. Warto zauważyć, że wszy­

stkie gminy o charakterze turystycznym posiadają na swoim obszarze szkoły podstawowe, przy Czym na 228 gmin typu turystycznego zaledwie 76, tj. 1/3 ich całej zbiorowości, zdecydowało się nu całkowite lub częściowe przejęcie szkół podstawowych

Warunki nauki oceniane przeciętną liczbą uczniów na 1 pomieszczenie do nauczania oraz na

15

1 pełnozatrudnionego nauczyciela są w badanych gminach dość znacznie zróżnicowane. Aż w 29 gminach o funkcjach turystycznych liczba uczniów szkól podstawowych na 1 pomieszczenie do nauczania przekracza 30. Takie warunki występują z reguły w dużych miastach lub gminach miejskich. Jednocześnie zaledwie w 10 gminach wskaźnik uczniów na 1 pomieszczenie nie przewyższa 12. Wskaźniki te należy jednak interpretować ostrożnie, gdyż sygnalizują one pośred­

nio sytuację demograficzną, stan bazy lokalowej szkół i, ostatecznie, relacje między nimi. Wydaje się, że pozytywnie należałoby ocenić jednak te gminy, w których wartości analizowanego wskaźnika mieszczą się w przedziale 20 - 25. Gmin takich jest jednak tylko 70, tj.30,7% ogółu gmin o funkcjach turystycznych.

Mniej radykalne, aczkolwiek również wyraźne zróżnicowanie dotyczy liczby uczniów przypa­

dających na jednego pełnozatrudnionego nauczyciela. Najwyższe wartości tego wskaźnika, prze­

kraczające 19 uczniów na nauczyciela występują w 13 gminach lecz tylko 6 gmin osiąga poziom 10. Ogólnie jednak można oceniać, że sytuacja kadrowa (w aspekcie ilościowym) w szkolnictwie podstawowym gmin turystycznych jest lepsza i mniej zróżnicowana niż poziom warunków lokalowych. Różnice, które występują nie są tak drastyczne i dotyczą mniejszej liczby gmin niż w przypadku wskaźników charakteryzujących lokalowe warunki nauczania.

Licea ogólnokształcące i szkoły zawodowe występują w 98 gminach o funkcjach turystycznych.

Stanowi to prawie 43% całej ich zbiorowości. Liczba uczniów w tych szkołach jest dość ściśle związana z wielkością i funkcją gmin. Jeśli funkcje gmin turystycznych pełnią duże, zwłaszcza wojewódzkie miasta - grupują one poważną liczbę i udział uczniów szkolnictwa średniego i odwrotnie. Wynika to jednak nie tyle z turystycznej, co z ponadlokalnej a nawet ponadregionalej funkcji dużych ośrodków miejskich.

Ochronę zdrowia ilustrują w publikacji trzy rodzaje wskaźników:

- łóżka szpitalne na 10 tysięcy ludności, - lekarze na 1000 ludności,

- liczba ludności na 1 aptekę.

Wśród 228 gmin aż 168 gmin nie dysponuje łóżkami szpitalnymi. Prawie 3/4 gmin nie posiada zatem możliwości leczenia szpitalnego na własnym terenie. W pozostałych 60 gminach wartości wskaźnika określającego liczbę łóżek przypadających na 10 tysięcy ludności są wyjątkowo zróżnicowane. Także w zakresie szpitalnictwa część gmin pełni rolę ośrodków usług ponadlokal- nych, często w zakresie lecznictwa specjalistycznego. Stąd trudno o jednoznaczną interpretację ogólniejszych prawidłowości wynikających z zamieszczonych wskaźników.

Należałoby zakładać, że gminy o funkcjach turystycznych zapewniają przynajmniej podstawo­

wy standard usług zdrowotnych, tj. możliwość uzyskania porad lekarskich i ich pełną dostępność.

Dane tablicy 4 nie potwierdzają jednoznacznie tej prawidłowości . W trzech gminach typu turystycznego nie funkcjonują w ogóle służby lekarskie.W pozostałych gminach obliczone wskaźniki nie świadczą bynajmniej o lepszej niż przeciętna dostępności usług lekarskich, nawet w odniesieniu do liczby ludności stałej. Oto bowiem w 154 gminach zaliczanych do kategorii turystycznych liczba lekarzy na 1000 ludności zawiera się w granicach 0,01 - 0,99. Kolejnych 30 gmin charakteryzuje wskaźnik 1,0-2,5. Tak więc prawie 83 % gmin pełniących funkcje usługowe wobec turystów nie osiąga nawet średniego krajowego poziomu dostępności usług lekarskich.

16

Jedynie 39 gmin badanego zbioru, tj. 17% łącznej ich liczby osiąga wyższy niż przeciętny w kraju wskaźnik liczby lekarzy na 1000 ludności. Ta grupa gmin wykazuje poziom analizowa­

nego wskaźnika sięgający powyżej 2,5.

W 56 gminach (24,6%) nie ma aptek. Tymczasem jest to także jeden z podstawowych rodzajów usług niezbędnych dla pełnej obsługi przebywających czasowo turystów. Ponadto analizowany wskaźnik charakteryzuje się wyraźnym zróżnicowaniem. Istnieje 25 gmin, w których na 1 aptekę Przypada ponad 8 tysięcy ludności stałej, zamieszkującej gminę. Z drugiej strony w 34 gminach liczba miejscowej ludności korzystającej z aptek nie przekracza 4 tysięcy. Ostatecznie więc aż 169 gmin, tj. prawie 75% gmin reprezentuje średni wskaźnik o wartości zawartej w przedziale 4-8 tysięcy ludności na 1 aptekę. Kwestią subiektywnej oceny pozostaje czy jest to właściwy Poziom dostępności usług farmaceutycznych jeśli uwzględnić relatywnie wysoki napływ ludności przebywającej w tych gminach czasowo.

Działalność instytucji kultury charakteryzują dwa wskaźniki: miejsca w kinach na 1000 ludności i księgozbiór bibliotek. Z danych tablicy 4 wynika, że kina stale istnieją w 80 gminach, tj. w 35%

gmin o funkcjach turystycznych. Są jednak województwa (9), w których w żadnej gminie

° charakterze turystycznym nie istnieją kina. W wielu województwach jedynie nieliczne gminy turystyczne posiadają funkcjonujące kina stałe. Powszechną tendencją jest zanikające znaczenie tego rodzaju usług kultury. W gminach o funkcjach turystycznych prawidłowość ta również występuje i, jak się wydaje, także i tutaj będzie to proces nieunikniony i postępujący.

Biblioteki publiczne występują we wszystkich gminach o funkcjach turystycznych. Znaczne są jednak różnice w stanie zasobów bibliotecznych. Najmniejszy stan księgozbioru reprezentuje 6 gmin posiadających księgozbiór liczący poniżej 12 tysięcy woluminów. Najbardziej liczny księgozbiór mają, jednak jak łatwo można było przewidzieć, miasta o charakterze wojewódzkim.

Różnice są tak znaczne, że wręcz nieporównywalne. Z tego też powodu zrezygnowano z przeli­

czenia zasobów księgozbioru na liczbę ludności stałej. Jego dostępność w gminach turystycznych,

^relatywizowana do łącznej liczby ludności: stałej i przebywającej czasowo, byłyby właściwą podstawą oceny.

Wbrew powszechnym hipotezom zakładającym współzależność poziomu infrastruktury społe­

cznej i zakresu funkcji turystycznych pełnionych przez gminy wydaje się że siła tej korelacji jest niewielka. Z analiz wynika, że nie tyle funkcje turystyczne, co ponadlokalne lub wręcz ponadre­

gionalne funkcje większych ośrodków miejskich reprezentują poziom ułatwiający ich turystyczne wykorzystanie. Pozostałe, zwłaszcza zaś mniejsze gminy, nie wykazują szczególnych walorów infrastruktury społecznej jako czynnika wzmacniającego ich funkcje turystyczne.

2.5. Budżety gmin

Szczególnie interesująca wydaje się być analiza zróżnicowania dochodów własnych gmin 0 funkcjach turystycznych. Charakterystykę wielkości i poziomu dochodów budżetu gmin zapre­

zentowano w tablicy 5. Widoczne zróżnicowanie dochodów własnych gmin może wynikać oczywiście z wielu powodów: potencjału gospodarczego, funkcji gminy, potencjału usługowego

% Naturalnym bowiem będzie fakt, że np. miasto st. Warszawa swoje dochody uzyskuje nie tylko

17

ze świadczonych usług turystycznych, podczas gdy dla wielu gmin funkcje te stanowią główne źródło dochodów. Do gmin osiągających najwyższe dochody własne przypadające na jednego mieszkańca w 1994 roku należały gminy, którym niejako tradycyjnie przypisuje się funkcje turystyczne a więc: Rewal, Jastarnia, Krynica Morska, Mielno itd. Najwyższy poziom dochodów, przekraczający 500 zł na jednego mieszkańca osiągnęło 8 gmin, głównie nadmorskich oraz jedna z terenów górskich (Karpacz). Już jednak w tej grupie zróżnicowanie poziomu dochodów jest znaczne: gmina Rewal osiągnęła dwukrotnie wyższe dochody na 1 mieszkańca (11,4 tys.zł) niż gminy Dziwnów i Świnoujście (545 zł).

Pełna zbiorowość gmin o funkcjach turystycznych wykazuje wyjątkowo duże różnice:

aż 52 gminy typu turystycznego osiągają dochody wynoszące poniżej 100 zł na jednego miesz­

kańca.

O stopniu rozwarstwienia gmin pod względem poziomu dochodów świadczy także i ten fakt, że w 115 gminach, tj. niemal w połowie ich zbiorowości, jednostkowa wysokość dochodów jest wyższa niż przeciętna kwota dochodów budżetów gmin przypadająca na jednego mieszkańca danego województwa. Oznacza to zatem, że także w połowie gmin zjawisko to kształtuje się odwrotnie. Okazuje się więc, że również w zakresie dochodów budżetowych trudno wykazać wyraźniejszą ich korelację z turystyczną funkcją gmin. Nie jest w każdym razie prawidłowością dominującą to, że funkcje turystyczne gmin są głównym, a ponadto pewnym źródłem dochodów gmin.

Struktura wydatków z budżetów gmin wykazuje również tendencje właściwe raczej ogółowi gmin niż specyfikę gmin o charakterze turystycznym. Tradycyjnie zatem największe obciążenia dla gmin turystycznych stanowiły wydatki na gospodarkę komunalną, oświatę i wychowanie oraz ochronę zdrowia i opiekę społeczną. Przewaga jednego z tych kierunków w poszczególnych gminach wynikała najczęściej z tego czy przejęły one na własne utrzymanie oświatę a także z zakresu zadań różnych przecież dla różnych typów gmin.

3. CHARAKTERYSTYKA TURYSTYCZNEJ FUNKCJI GMIN

Według danych publikowanych przez GUS w Polsce w dniu 31 lipca 1994 roku istniało 696,2 tys. miejsc noclegowych w obiektach turystyki. Miejsca całoroczne stanowiły 35,7% tej liczby. W porównaniu z 1993 r. liczba miejsc ogółem zmniejszyła się o 22,5 tys., miejsc całorocznych zaś o 14,5 tys.1 Odmienne tendencje wystąpiły w zakresie świadczonych usług.

W ciągu 9 miesięcy 1994 roku liczba korzystających z obiektów noclegowych turystyki wyniosła 10,3 min osób, tj. o ponad 300 tys. więcej niż w tym samym okresie 1993 roku. Wśród korzysta­

jących 28% stanowili turyści zagraniczni.

Zmienia się wyraźnie struktura rodzajowa obiektów i świadczonych usług. W ciągu ostatniego

1 Dane według: "Turystyka w 1994 r." Warszawa GUS 1995, s. 8

18

roku zmniejszyła się liczba miejsc noclegowych w ośrodkach wczasowych, kwaterach prywatnych

> na polach biwakowych. Wzrastały natomiast rozmiary świadczonych usług noclegowych w obie­

ktach o charakterze nieturystycznym (domy studenckie, internaty, hotele robotnicze itp.) Nastę­

powały zatem zmiany adaptacyjne - próby wzajemnego przystosowania się elementów rynku turystycznego.

Tendencje te, choć z różnym natężeniem, wystąpiły także na poziomie gmin pełniących funkcje turystyczne. Ponadto były one silnie zróżnicowane pod względem natężenia cech, które opisują te funkcje gmin.

O znaczeniu turystycznych funkcji gmin świadczy pośrednio poziom ich potencjału społeczno- ekonomicznego. Bezpośrednim wykładnikiem turystycznego charakteru gmin jest jednak baza noclegowa i rozmiary (poziom) świadczonych usług noclegowych. Zróżnicowanie gmin polskich w tym zakresie ilustruje się opisywanymi już wcześniej wskaźnikami Deferta i Charvata. Posłużyły one, jak już dowodzono, do identyfikacji zbiorowości gmin pełniących funkcje turystyczne.

Kryterium kwalifikacyjnym było osiągnięcie przez daną gminę wartości wskaźników Deferta i Charvata na poziomie wyższym od średniej arytmetycznej dla wszystkich gmin w kraju. Zbio­

rowość gmin turystycznych zawiera więc wszystkie gminy, w których liczba miejsc noclegowych na 1 mieszkańca przekracza 0,072 zaś liczba noclegów na 1 mieszkańca jest wyższa niż 3,9162.2

Zróżnicowanie gmin o charakterze turystycznym jest ogromne. Pod względem potencjału noclegowego występuje w Polsce 11 gmin o wskaźniku przekraczającym wartość 1. Oznacza to, że w gminach tych znajduje się liczba miejsc noclegowych, która przewyższa liczbę ich ludności.

W niektórych gminach, zwłaszcza nadmorskich, przekroczenie to jest kilkukrotne (Rewal, Krynica Morska, Dziwnów, Mielno, Ustronie Morskie, Ustka). Z drugiej strony sytuacja ta oznacza, że aż w 217 gminach o funkcjach turystycznych liczba miejsc noclegowych jest niższa od liczby mieszkańców; potencjał usługowy nie jest ukształtowany tak silnie, by mógł on stanowić wyłączną Podstawę specjalizacji gminy w zakresie obsługi ruchu turystycznego.

Podobne prawidłowości obserwuje się w dziedzinie świadczonych usług noclegowych. Gminy o największym wyposażeniu w miejsca noclegowe wykazują także najwyższe wartości wskaźnika Charvata. Są to także gminy położone w pasie nadmorskim (Rewal, Krynica Morska, Dziwnów, Ustronie Morskie, Mielno, Łeba). Wskaźniki świadczonych usług noclegowych osiągają dla nich Wartości powyżej 100.

Interesujące spostrzeżenia wynikają z przeprowadzonych dodatkowo ocen koncentracji miejsc noclegowych w gminach o funkcjach turystycznych. Dokonane przeliczenia wskazują, że aż w 12 województwach gminy o charakterze turystycznym skupiały ponad 80% łącznej liczby miejsc noclegowych. W dwóch województwach gminy o funkcjach turystycznych dysponowały Ponad 90% udziałem miejsc noclegowych województwa. Jednocześnie należy dodać, że aż w 24 województwach miejsca noclegowe gmin zaliczonych do turystycznych stanowiły poniżej

2 Z korektą wprowadzoną w stosunku do niektórych gmin miejsko-wiejskich, o których mowa w uwagach metodologicznych (por. pkt. 1 opracowania - "Metodyka badań struktur funkcjonalnych gmin").

19

20% ogólnej liczby miejsc noclegowych województwa. Wynikające stąd konkluzje świadczą o dość wysokiej specjalizacji części gmin nastawionych na obsługę turystyki. Dowodzą jednak także, że lokalizacja obsługi ruchu turystycznego może mieć zaplecze nie koniecznie w miejscu realizacji celu pobytu turystycznego.

Podobne tendencje koncentracji odnoszą się do rozmiarów świadczonych usług. Liczba korzy­

stających z noclegów turystycznych w Polsce w 1994 roku wynosiła 10,3 min. Aż 73 % korzysta­

jących zrealizowało usługi noclegowe w gminach typu turystycznego. Stopień tej koncentracji był jednak silnie zróżnicowany w poszczególnych województwach. Największy udział korzystających z noclegów występował w tych województwach, w których do gmin pełniących funkcje turysty­

czne zaliczono miasta wojewódzkie. Tak więc gminy turystyczne województwa warszawskiego zarejestrowały aż 93% korzystających w stosunku do całego województwa (w tym m. st. Warszawa - 89,6%). Podobnie w innych województwach z dużymi miastami (krakowskie, bielskie, gdańskie, szczecińskie, wrocławskie). Jedynie w dwóch województwach: koszalińskim i nowosądeckim wysoki wskaźnik świadczonych usług jest organiczną właściwością samych gmin turystycznych.

Potwierdza się zatem dość typowa dla Polski prawidłowość, iż nie tylko potencjał usługowy, lecz także rozmiary świadczonych usług skupiają się przede wszy stki m w dużych, wyspecjalizowanych gminach turystycznych, miastach, zwłaszcza wojewódzkich, dysponujących całym kompleksem usług wzajemnie komplementarnych. Dodatkowym dowodem potwierdzającym tę tendencję jest silna koncentracja popytu na usługi noclegowe ze strony cudzoziemców korzystających z nocle­

gów głównie w miastach, lub renomowanych miejscowościach dysponujących obiektami i usłu­

gami o wysokim standardzie.

Pośrednim potwierdzeniem prawidłowości wynikających wprost z danych statystycznych są ankietowe odpowiedzi gmin, subiektywne wprawdzie, lecz poparte doświadczeniem i znajomością sytuacji. W ankiecie gminy (wójtowie, burmistrzowie) oceniały uwarunkowania turystycznych funkcji gmin. I tak, na pytanie o ocenę charakteru spełnianej funkcji turystycznej (dominująca, uzupełniająca, śladowa) 59 odpowiedzi (tj.34%) określało ją jako funkcję dominującą, 99 gmin - respondentów (57%) oceniło ją jako uzupełniającą. Jedynie 14 gmin spełniane funkcje turystyczne zaliczyło do śladowych. Z wypowiedzi tych wynika, że większość gmin nie wiąże swej egzystencji wyłącznie z funkcją turystyczną, jest ona raczej charakteru uzupełniającego, wspomagającego.

Walorami predystynującymi gminy do specjalizacji w zakresie usług turystycznych są najczę­

ściej warunki klimatyczne i krajobrazowe, którymi dysponują. Aż 152 gminy spośród 172 odpowiadających (88%) właśnie ten rodzaj walorów turystycznych uznały za dominujący. Poważ­

ną wagę przypisywano również lasom (119 odpowiedzi, tj. 69,2%) oraz akwenom umożliwiającym turystykę wodną i kąpieliskom. Najmniejsza liczbowo (28) była zbiorowość gmin o funkcjach uzdrowiskowych, uznających naturalne walory uzdrowiskowe jako warunek rozwoju turystyki.

Relatywnie mniejsze znaczenie przypisywały gminy turystyce górskiej a także agroturystyce. Być może przyczyną takiego zróżnicowania ocen były niezbyt precyzyjne kryteria rozróżniania po­

szczególnych rodzajów walorów turystycznych.

Charakterystyczne były oceny rejestrujące stan wyposażenia gmin w obiekty turystyczne.

Najczęściej występującymi rodzajami infrastruktury turystycznej według deklaracji gmin są kąpieliska otwarte sezonowe (143), oznakowane trasy turystyki pieszej (134), korty tenisowe (111) i trasy leśne (108). Elitarnymi, rzadko występującymi w gminach elementami infrastruktury

20

turystycznej są natomiast pola golfowe występujące w 5 gminach, kręgielnie (10) i hipodromy (14). Nieliczne są ponadto trasy narciarstwa biegowego, urządzenia wędkarskie i wyciągi narciar­

skie.

Typowym zjawiskiem jest kumulowanie różnych rodzajów wyposażenia turystycznego gmin.

Rzadko bowiem mamy do czynienia z sytuacją, w której gmina oferuje jeden wyspecjalizowany typ obiektów i usług. Najczęściej, zwłaszcza w gminach o dominujących funkcjach turystycznych, Wyposażenie i oferowane usługi obejmują ofertę o szerokim, zróżnicowanym zakresie, zapewnia­

jącym komplementarność i możliwości wyboru.

Przeważająca część gmin oferuje długoterminowe usługi turystyczne. Aż 72% gmin, tj.

123 gminy spośród 172 odpowiadających określały czas pobytu turystów na ponad 7 dni. Dwu- trzydniowy pobyt turystów występował w 99 gminach; tygodniowy pobyt deklarowało 57 gmin.

Najmniejsza liczba gmin rejestruje krótkotrwałe pobyty turystów trwające 1 dzień. Zaledwie 28 gmin wykazywało jednodniowe pobyty turystów jako dominujące. Generalną prawidłowością w tym zakresie jest przygotowanie i oczekiwanie gmin na dłuższy, niż weekendowy pobyt turystów.

Jeśli chodzi o miejsce pobytu - największy, ponad

53%

Ponad połowa przebywających wybiera wieś jako cel swego pobytu, w

43%

4- GMINY UZDROWISKOWE

Ustalenie zbiorowości gmin o charakterze uzdrowiskowym nie jest zabiegiem ani prostym ani jednoznacznym pod względem wyników.

W

8miny uzdrowiskowej otrzymuje się bowiem różny zestaw gmin zaliczanych do tej kategorii.

Możliwe jest zatem przyjęcie kryterium zasobowego. Zostało ono zastosowane w Rozporzą­

dzeniu Rady Ministrów nr 417 z dnia 16 stycznia 1994 roku w sprawie określenia złóż wód zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz innych kopalin leczniczych, a także w sprawie zaliczenia kopalin pospolitych z określonych złóż do kopalin podstawowych (Dz. U.

rir 89, poz. 417). Rozporządzenie ustala listę miejscowości gmin, na terenie których znajdują się zasoby naturalne o właściwościach leczniczo-uzdrowiskowych.

Ustalona w ten sposób zbiorowość gmin nie może być uznana za wyczerpującą. Posiadanie Zasobów jest warunkiem koniecznym świadczenia usług leczniczo-uzdrowiskowych lecz niewy­

starczającym. Część wykazanych surowców nie jest bowiem zagospodarowana i wykorzystywana.

^ niektórych przypadkach surowce zlokalizowane na terenie gminy są w niej jedynie wydoby­

wane, niejako "eksportowane" - świadczenie usług odbywa się poza terenem gminy. W ten sposób 'dnżna wykazać co najmniej 16 gmin, które posiadają zasoby surowców leczniczych lecz nie

®wiadczą usług leczniczo-uzdrowiskowych.

2 drugiej strony przywołane Rozporządzenie Rady Ministrów nie zawiera i nie może zawierać Pełnego zestawu zasobów naturalnych, które mogą być użyteczne leczniczo. Walory klimatyczne, turystyczne a często także pospolite dobra wolne (woda, powietrze) mogą być także wykorzysty-

21

wane leczniczo lub profilaktycznie pod warunkiem istnienia infrastruktury umożliwiającej świad­

czenie takich usług. W wielu przypadkach infrastruktura świadczenia usług jest wręcz czynnikiem przesądzającym. Istnieje w Polsce wiele gmin dysponujących typowymi walorami turystycznymi lub takimi, których nie da się zakwalifikować formalnie do zasobów leczniczych w sensie rzeczowym (np. zawartość jodu w powietrzu). Gminy te jednak posiadając rozbudowaną infrastru­

kturę usługową, oferują szeroki zakres usług leczniczo-uzdrowiskowych. Potwierdzeniem tych zależności jest fakt, że zbiorowość gmin, w których świadczone są usługi leczniczo-uzdrowiskowe jest znacznie liczniejsza niż wynikałoby to z oficjalnego wykazu rozmieszczenia surowców

leczniczych.

Tak więc ostatecznym kryterium identyfikacji uzdrowiskowego charakteru gmin powinna być spełniana funkcja - świadczenia usług leczniczo-uzdrowiskowych. Do gmin o funkcji uzdrowi­

skowej zaliczono więc te, w których znajdują się miejscowości świadczenia usług leczniczo-uz­

drowiskowych. W ten sposób wyodrębniono w Polsce 80 gmin, które posiadają placówki lecznic­

twa uzdrowiskowego i świadczą usługi w tym zakresie.

80 gmin o funkcjach leczniczo-uzdrowiskowych zlokalizowanych jest w 27 województwach.

Oznacza to jednocześnie, że aż w 22 województwach nie istnieją placówki lecznictwa uzdrowi­

skowego. Najliczniejsza zbiorowość gmin o funkcjach uzdrowiskowych występuje w wojewó­

dztwie wałbrzyskim (10 gmin), nowosądeckim (9), koszalińskim (6), lubelskim, jeleniogórskim i szczecińskim (po 5).

Pod względem liczebności placówek lecznictwa uzdrowiskowego dominują cztery wojewódz­

twa: nowosądeckie (69), wałbrzyskie (67), koszalińskie (43) i krośnieńskie (32). W wojewó­

dztwach tych koncentruje się zatem 2/3 z łącznej liczby 348 placówek lecznictwa uzdrowiskowego w Polsce. Jednocześnie w siedmiu województwach występują zaledwie pojedyncze jednostki tego typu, w trzech województwach istnieją po dwie placówki lecznictwa uzdrowiskowego.

Pod względem struktury świadczonych usług dominują sanatoria uzdrowiskowe. W Polsce jest ich 168 i usytuowane są głównie w województwach: nowosądeckim (43), koszalińskim (27), wałbrzyskim (24) i krośnieńskim (22). Drugi pod względem liczebności typ placówek stanowią szpitale uzdrowiskowe. Łączna ich liczba wynosi 87. Istnieją one głównie w województwach:

wałbrzyskim (26), nowosądeckim (24), włocławskim (10) i krośnieńskim (9). Pozostałe typy placówek lecznictwa uzdrowiskowego cechuje znaczne rozproszenie przestrzenne. Na uwagę zasługują jedynie dość liczne zakłady przrodolecznicze istniejące w województwach: wałbrzyskim (9), koszalińskim (8), nowosądeckim (5) i szczecińskim (4).

Informacją nie najważniejszą lecz charakterystyczną jest fakt, że najliczniejszymi placówkami lecznictwa uzdrowiskowego w Polsce dysponują gminy: Kołobrzeg (M) (32), Ciechocinek (20), zespół sąsiadujących gmin województwa wałbrzyskiego (Kudowa Zdrój, Lądek Zdrój, Polanica Zdrój - łącznie 32 placówki) oraz gminy województwa nowosądeckiego i krośnieńskiego.

Liczba placówek nie przesądza jednak o zakresie świadczonych usług. Lepszą miarą potencjału usługowego jest liczba posiadanych łóżek. Placówki lecznictwa uzdrowiskowego w Polsce mają 45 672 łóżka. Aż 33 tysiące łóżek tj. 72% ich łącznej liczby znajduje się w sześciu województwach:

koszalińskim (19,8%), nowosądeckim (16,7%), wałbrzyskim (12,2%), krośnieńskim (8,6%), włocławskim (8,3%) i szczecińskim (6,6%). Oznacza to, że prawie 3/4 łóżek lecznictwa uzdrowi­

22

skowego zostało skoncentrowanych w placówkach 35 gmin leżących na terenie tych województw.

Obrazu przestrzennej koncentracji dopełnia i w tym przypadku charakterystyczna informacja, że aż 13,8 tys. łóżek, tj. 30,2% ich łącznej liczby, znajduje się w czterech gminach uzdrowiskowych (Kołobrzeg (M) - 6,1 tys. łóżek, Ciechocinek -3,5 tys., Krynica - 2,3 tys., Świnoujście - 1,9 tys.).

Z drugiej strony istnieją w kraju trzy gminy (Jastrzębie Zdrój, Krzemianowo, Opole), w których Placówki lecznictwa uzdrowiskowego świadczyły usługi typu ambulatoryjnego mimo, że w końcu

1994 roku nie posiadały łóżek w wyposażeniu.

Placówki gmin uzdrowiskowych przyjęły na leczenie stacjonarne prawie pół miliona kuracju- Szy. Największą liczbę osób przyjęły placówki lecznictwa uzdrowiskowego w województwach:

nowosądeckim (74,4 tys.), koszalińskim (74,2 tys.) i wałbrzyskim (51,1 tys.). Liczba przyjętych kuracjuszy pozostaje w bezpośredniej zależności od łóżek, którymi dysponują placówki lecznicze

°taz od czasu trwania kuracji. Przeciętny okres kuracji wynosił około 24 dni. W rezultacie rozmiary usług placówek lecznictwa uzdrowiskowego zamknęły się liczbą 11,9 min osobodni leczenia w systemie stacjonarnym. Podobnie jak w zakresie liczby kuracjuszy, największa koncentracja świadczonych usług występowała w gminach województw: nowosądeckiego (16,8% łącznej liczby osobodni leczenia), koszalińskiego (15,1%), wałbrzyskiego (14,4%) a ponadto włocła­

wskiego i krośnieńskiego. Do gmin o największych zdolnościach usługowych należą: gmina miejska Kołobrzeg - 1,3 min osobodni leczenia i Ciechocinek - 923,7 tys. osobodni leczenia.

Powyżej 500 tys. osobodni leczenia w 1994 roku oferowały ponadto gminy: Krynica, Rabka ' Busko Zdrój.

Dopełnieniem oferty usług świadczonych przez placówki lecznictwa uzdrowiskowego jest leczenie ambulatoryjne. W

1994

226

Upowszechnienie tego rodzaju usług nie jest jednak pełne. Wśród

80

skowych, ambulatoryjne usługi lecznicze występują zaledwie w placówkach

29

°siągają największe rozmiary w gminach o wyspecjalizowanych funkcjach lecznictwa uzdrowi­

skowego lub w tych, dla których leczenie ambulatoryjne jest uzupełnieniem usług stacjonarnych,

^większą liczbę kuracjuszy przyjmują więc placówki lecznictwa uzdrowiskowego w wojewó­

dztwach: lubelskim

(35,0

(34,4

(28,4

°*)'e formy usług można przyjąć, że w

1994

721,8

Ogólna ocena potencjału gmin uzdrowiskowych i świadczonych w nich usług nie jest jednozna- czna.

g placówek lecznictwa uzdrowiskowego nie jest liczbą imponującą. Podobnie ocenić należy 45,7 tys. łóżek pozostających w dyspozycji tych placówek.

Nie wszystkie gminy mające potencjalne warunki (zasoby) świadczenia usług lecznictwa Uzdrowiskowego mogą je wykorzystać. Wskazuje na to zestawienie gmin posiadających zasoby Surowców leczniczych i gmin rzeczywiście świadczących usługi lecznicze. Przyczynąjest z reguły bfak zagospodarowania i infrastruktury usługowej. Z drugiej strony liczna grupa nie dysponująca typowymi surowcami leczniczymi, wykorzystuje posiadane walory naturalne, które przy rozwi-

"Ntej infrastrukturze pozwalają im osiągać znaczne rozmiary usług leczniczych i profilaktycz­

nych.

Nlożna zatem wnioskować, że liczba ponad 720 tysięcy kuracjuszy i 11,9 min osobodni leczenia n'e są wielkościami wyczerpującymi potencjalne możliwości gmin uzdrowiskowych ani tym

23

bardziej wielkościami satysfakcjonującymi.

Zasługuje na uwagę nierównomiemość przestrzennego rozmieszczenia gmin o funkcjach uz­

drowiskowych. Istnieją one jedynie w 27 województwach kraju. Najistotniejsze znaczenie, i to zarówno pod względem potencjału infrastruktury, jak i rozmiarów świadczonych usług mają gminy uzdrowiskowe kilku województw: koszalińskiego, nowosądeckiego, wałbrzyskiego, kroś­

nieńskiego, włocławskiego, szczecińskiego, jeleniogórskiego. Charakterystyczną cechą jest także wysoka koncentracja świadczonych usług w tradycyjnych, ukształtowanych historycznie ośrod­

kach lecznictwa uzdrowiskowego typu kurortów: Kołobrzegu, Ciechocinku, Krynicy, Rabce Zdroju, Busku Zdroju itp.

24

Część

tabelaryczna

OBJAŚNIENIA METODOLOGICZNE

Podstawowymi źródłami zasilania informacyjnego o gminach turystycznych były: Bank Da­

nych Lokalnych oraz wyniki badań statystycznych prowadzonych na formularzach sprawozdaw­

czych: SG-01, Z-01, OS-5, GKM-11, M-06, M-07, ZPG-7, K-Tl, S-02, ZD-1, ZD-2, ZD-3, ZD-5, MZ-10, K-03, K-08, RB-27.

Granice i status gmin o funkcjach turystycznych i uzdrowiskowych ujęto według podziału administracyjnego obowiązującego w dniu 30 grudnia 1994 roku. Oznacza to, że nie uwzględniono zmian wprowadzonych od 31 grudnia 1994 roku Rozporządzeniem RM z dnia 1 grudnia 1994 roku (Dz. U. nr 132, poz. 671 i 672). Nie objęto przede wszystkim gmin nowo utworzonych w końcu r°ku a także zmian statusu niektórych gmin. Dotyczy to w szczególności obecnej gminy miejskiej Zakopane (wcześniej miejsko-wiejska Gmina Tatrzańska) i innych gmin utworzonych w wyniku lej decyzji. Także takie gminy jak Lubniewice czy Krasnobród mające obecnie status gmin miejsko-wiejskich wykazano jako jednostki wiejskie - w tym charakterze funkcjonowały one bowiem w ciągu całego 1994 roku.

Tablica 1: Ludność.

Dane o liczbie ludności ujmują ją według faktycznego miejsca zamieszkania w granicach administracyjnych i według stanu z dnia 30 grudnia 1994 roku.

Przez ludność w wieku produkcyjnym rozumie się ludność w wieku zdolności do pracy:

- dla mężczyzn wiek 18-64 lata, - dla kobiet wiek 18-59 lat.

Przez ludność w wieku nieprodukcyjnym rozumie się ludność w wieku:

- przedprodukcyjnym - do 17 lat,

- poprodukcyjnym - powyżej 64 lat mężczyźni, - powyżej 59 lat kobiety.

Tablica 2 : Struktura pracujących według Europejskiej Klasyfikacji Działalności.

Dane o ogólnej liczbie pracujących dotyczą osób wykonujących pracę przynoszącą im zarobek lub dochód i obejmują jednostki średnie i duże oraz te małe, których nie objęło sprawozdanie

DO-3.

Do pracujących zalicza się:

1) pracowników najemnych tj. osoby zatrudnione na podstawie stosunku pracy, 2) pracodawców (w jednostkach prywatnych) i pracujących na rachunek własny.

3) osoby wykonujące pracę nakładczą,

4) agentów pracujących na podstawie umów agencyjnych i umów na warunkach zlecenia, 5) członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych,

6) duchownych wszystkich wyznań.

Struktura pracujących została przedstawiona według obowiązującej od 1994 roku Europejskiej

27

Klasyfikacji Działalności, w której wyróżnia się 17 sekcji, tj.:

Sekcja A - rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo, Sekcja B - rybołówstwo i rybactwo, Sekcja C - górnictwo i kopalnictwo, Sekcja D - działalność produkcyjna,

Sekcja E - zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę, Sekcja F - budownictwo,

Sekcja G - handel hurtowy i detaliczny; naprawy pojazdów mechanicznych, motocykli oraz artykułów przeznaczenia osobistego i użytku domowego,

Sekcja H - hotele i restauracje,

Sekcja I - transport, gospodarka magazynowa i łączność,

Sekcja K - obsługa nieruchomości, wynajem i działalność związana z prowadzeniem interesów, Sekcja

- administracja publiczna i obrona narodowa; gwarantowana prawnie opieka socjalna, Sekcja M - edukacja,

Sekcja N - ochrona zdrowia i opieka socjalna,

Sekcja O - pozostała działalność usługowa komunalna, socjalna i indywidualna, Sekcja P - gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników,

Sekcja Q - organizacje i zespoły międzynarodowe.

Dla uniknięcia prezentacji danych jednostkowych sekcje zagregowano w grupy.

Tablica 3: Infrastruktura techniczna. Mieszkalnictwo.

Długość dróg obejmuje drogi gminne i lokalne - bez dróg zakładowych.

Informacje o długości sieci wodociągowej, gazowej i cieplnej dotyczą przewodów ulicznych (tzw. sieci rozdzielczej). Dane o długości sieci kanalizacyjnej, oprócz przewodów ulicznych, uwzględniają również kolektory, tj. przewody odbierające ścieki z sieci ulicznej. W sieci kanali­

zacyjnej ujęto sieć służącą do odprowadzania ścieków gospodarczych i ogólnospławnych. Długość sieci gazowej na 1 mieszkańca w gminach miejsko-wiejskich wykazano wyłącznie w miastach.

Powierzchnia użytkowa mieszkania jest to łączna powierzchnia pokoi, kuchni, przedpokoi, łazienki i innych powierzchni wchodzących w skład mieszkania (oprócz loggii).

Tablica 4: Infrastruktura społeczna.

Informacje o szkolnictwaie podano według stanu z początku roku szkolnego 1994/1995.

Z łącznej liczby szkól podstawowych wyodrębniono szkoły, których prowadzenie przejęły samorządy gmin jako zadanie własne.

Szkolnictwo podstawowe obejmuje;

- szkoły podstawowe dla dzieci i młodzieży, - szkoły przysposabiające do pracy zawodowej,

- szkoły artystyczne pierwszego stopnia realizujące jednocześnie program nauczania szkoły podstawowej.

Szkolnictwo średnie ogólnokształcące obejmuje licea ogólnokształcące dla młodzieży i dla

dorosłych, wraz ze specjalnymi.

Szkolnictwo zawodowe obejmuje:

- szkoły zasadnicze zawodowe dla młodzieży i dorosłych, łącznie ze specjalnymi,

- średnie zawodowe: technika i licea zawodowe, średnie studia zawodowe, szkoły artystyczne drugiego stopnia,

- szkoły policealne.

Dane dotyczące służby zdrowia i kultury podano według stanu w dniu 30 XII 1994 roku, Dane o liczbie lekarzy dotyczą zatrudnionych w zakładach służby zdrowia udzielających świadczeń ludności (bez personelu w stacjach sanitarno-epidemiologicznych i placówkach nauko­

wo-badawczych).

Dane o łóżkach szpitalnych podano łącznie z zamiejscowymi oddziałami szpitalnymi. Obejmują

°ne łóżka rzeczywiste w szpitalach ogólnych MZiOS, samorządów terytorialnych, kolejowej służby zdrowia i innych cywilnych szpitali ogólnych łącznie z sanatoriami leczenia gruźlicy i chorób płuc.

Liczbę lekarzy wykazano bez zatrudnionych w stacjach sanitarno-epidemiologicznych i pla­

cówkach naukowo-badawczych, łącznie z lekarzami odbywającymi staż.

Do księgozbioru bibliotek zaliczono: książki, broszury, gazety i czasopisma.

Informacje o kinach dotyczą placówek ogólnodostępnych tj. powołanych do publicznego udostępniania filmów w formie projekcji na seansach filmowych, na podstawie biletów wstępu.

Informacje o placówkach kultury dotyczą wyłącznie podległych samorządowym władzom gminy.

Tablica 5: Budżety gmin w 1994 roku.

L Zakres prezentowanych informacji odpowiada:

~ zasadom prawnym gospodarki finansowej gmin,

~ działom klasyfikacji budżetowej.

Tablica 6: Baza noclegowa turystyki.

Dane o liczbie miejsc noclegowych podano według stanu w dniu

31

1994

Dane dotyczące wykorzystania miejsc noclegowych obejmują okres od stycznia do września 1 "4 roku.

Tablica 7: Charakterystyka turystycznych funkcji gmin w świetle badań ankietowych.

Dane uzyskano na podstawie ankiet rozesłanych do przewodniczących zarządów gmin (wójtów, burmistrzów i prezydentów).

Tablica 8: Lecznictwo uzdrowiskowe według gmin w 1994 roku.

Dane o placówkach

i

31 XII,

29

Tablica 9: Lecznictwo uzdrowiskowe według województw w 1994 roku.

Uwagi metodologiczne jak do tablicy 8.

Tablica 10: Rozmieszczenie surowców leczniczych według gmin i miejscowości.

Informacje o surowcach leczniczych podano za Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 16 sierpnia 1994 roku w sprawie określenia złóż wód zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz innych kopalin leczniczych, a także w sprawie zaliczenia kopalin pospolitych z określonych złóż do kopalin podstawowych (Dz. U. 1994 nr 89, poz. 417).

Objaśnienia znaków umownych:

Kreska (-) - zjawisko nie wystąpiło.

Zero (0) - zjawisko istniało, jednakże w ilościach mniejszych od liczb, które mogły być wyrażone uwidocznionymi w tablicy znakami cyfrowymi- Kropka (.)

Znak (x)

- zupełny brak informacji albo brak informacji wiarygodnych.

- wypełnienie pozycji, ze względu na układ tablicy jest niemożliwe lub niecelowe.

"W tym" - oznacza, że nie podaje się wszystkich składników sumy.

m - gmina miejska.

w - gmina wiejska.

30

ankieta

Nazwa miasta (gminy): ...

1 W strukturze gospodarczej gminy turystyka jest funkcją:

DOMINUJĄCĄ UZUPEŁNIAJĄCĄ ŚLADOWĄ

Z- Funkcja turystyczna gminy związana jest z:

walorami klimatycznymi i krajobrazowymi uzdrowiskiem

turystyką górską turystyką wodną turystyką leśną kąpieliskiem

obiektami zabytkowymi agroturystyką innymi walorami

jakimi ...

3- Funkcja turystyczna wiąże się z pobytem turystów w:

MIEŚCIE NA WSI

4- Fobyt turystów w gminie najczęściej trwa:

1 DZIEŃ

2-3 DNI (koniec tygodnia i dni świąteczne) TYDZIEŃ

DŁUŻEJ NIŻ TYDZIEŃ

5. Miejscowości turystyczne w gminie wyposażone są w następujące obiekty i urządzenia zagospodarowania turystycznego i sportowego:

wyciąg narciarski trasy narciarstwa biegowego oznakowane szlaki turystyki pieszej trasy leśne

przystań sportów wodnych urządzenia wędkarskie kąpielisko otwarte (sezonowe) basen kryty

kort tenisowy hala sportowa hipodrom Pole golfowe kręgielnia (bowling) gospodarstwa agroturystyczne

hutę, proszę podać jakie...

31