SPRAWOZDANIE Z REALIZACJI
GMINNEGO PROGRAMU WSPIERANIA RODZINY
ZA ROK 2015
Wrocław, Marzec 2016
2
Sprawozdanie za rok 2015 z realizacji Gminnego Programu Wspierania Rodziny we Wrocławiu na lata 2015 – 2017
Rodzina jest podstawową grupą społeczną, w ramach, której zaspokajane są zróżnicowane potrzeby jej członków, m.in. emocjonalne, ekonomiczne, opiekuńcze. Stanowi naturalne środowisko wychowawcze dla dzieci, przygotowując je do pełnienia określonych ról społecznych. Od jakości jej funkcjonowania zależy, czy będzie wartościowym środowiskiem dla rozwoju i wychowania dzieci.
Współczesne rodziny zmagają się z wieloma problemami, będącymi następstwem czynników stanowiących zagrożenie dla ich właściwego funkcjonowania, m.in. ubóstwa, bezrobocia, rozpadu więzi rodzinnych i społecznych. Trafna diagnoza sytuacji problemowej stanowi punkt wyjścia dla określonych działań pomocowych, interwencyjnych, kompensacyjnych, sprzyjających zredukowaniu dysfunkcji i przywróceniu rodzinie możliwości prawidłowego funkcjonowania w środowisku.
Kierunki polityki rodzinnej państwa wyznacza podjęcie określonych strategii i działań nakierowanych na stworzenie odpowiednich warunków życia dla rodziny.
Jednym z nowych rozwiązań prawnych, podejmującym kwestie organizacji opieki nad dzieckiem i rodziną, jest obowiązująca od 01.01.2012 r. ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz.U. 2015, poz. 332). W oparciu o tę regulację prawną opracowano w 2012 r . Gminny Program Wspierania Rodziny na lata 2012- 2014. W roku 2015 Uchwałą Nr VII/112/15 Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 19 marca 2015 r. przyjęto do realizacji Gminny Program Wspierania Rodziny we Wrocławiu na lata 2015 – 2017, zwany dalej Programem (stanowiący kontynuację celów i zadań wskazanych w poprzednim programie). Jego koordynatorem jest Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej we Wrocławiu.
Głównym celem Programu jest „tworzenie warunków umożliwiających poprawę sytuacji społecznej rodzin zagrożonych wykluczeniem społecznym oraz ich wspieranie w prawidłowym funkcjonowaniu”. Jego podstawowym odbiorcą są - rodziny z dziećmi przeżywające trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo – wychowawczych.
W niektórych obszarach, m.in. o charakterze promocyjnym i informacyjnym, oferta programu skierowana jest do wszystkich wrocławskich rodzin.
Działania na rzecz rodzin, wzmocnienia ich kondycji i poprawy ich funkcjonowania są prowadzone przez Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej we Wrocławiu oraz inne pomioty i instytucje. Gminny Program Wspierania Rodziny we Wrocławiu na lata 2015 – 2017 stwarza płaszczyznę do rejestrowania inicjatyw prowadzonych na rzecz rodzin.
3
Cel główny Programu miał zostać osiągnięty poprzez realizację pięciu celów szczegółowych, tj.
Cel 1. Promowanie wartości rodziny poprzez propagowanie i inicjowanie działań na rzecz środowiskowych form wspierania rodziny w wychowaniu dzieci.
Cel 2. Wdrażanie skutecznych metod zapobiegających kryzysowi w rodzinie.
Cel 3. Budowanie zintegrowanego systemu wsparcia rodziny w sytuacji kryzysowej.
Cel 4. Wdrażanie nowoczesnych metod pracy z rodziną i dzieckiem.
Cel 5. Poprawa funkcjonowania rodziny w sferze socjalno- bytowej.
Cel 1. PROMOWANIE WARTOŚCI RODZINY POPRZEZ PROPAGOWANIE I INICJOWANIE DZIAŁAŃ NA RZECZ ŚRODOWISKOWYCH FORM WSPIERANIA RODZINY W WYCHOWANIU DZIECI.
Zadanie 1. Promowanie i organizowanie różnorodnych form integracji rodzin i społeczności lokalnych.
W 2015 r. we Wrocławiu zorganizowano szereg imprez plenerowych, w tym festynów, pikników i innych przedsięwzięć na świeżym powietrzu. Motywem przewodnim wielu działań były uroczystości okolicznościowe, w tym: Dzień Dziecka, Matki, Ojca, Babci, Dziadka.
W 2015 r. Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej podjął liczne inicjatywy, którym przyświecała promocja pozytywnych wartości, jakie daje rodzina oraz popularyzacja wydarzeń integrujących społeczności lokalne. Zespoły Terenowej Pracy Socjalnej MOPS we Wrocławiu zorganizowały lub wsparły organizację 34 festynów rodzinnych (w działania aktywnie włączyły się rady osiedli, przedszkola, szkoły, parafie). Dodatkowo z okazji Mikołajek, Bożego Narodzenia, Dnia Dziecka i innych okoliczności współorganizowały 26 imprez.
Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej zorganizował również festyn rodzinny na Wyspie Słodowej, upamiętniający 10-lecie Programu Pomocy dla Rodzin Wielodzietnych „dwa plus trzy i jeszcze więcej”. Dla uczestników festynu przygotowano liczne atrakcje, m.in. występ zespołu muzycznego Jose Torres & Havana Dreams wraz z parą taneczną Torres Salsa Group, zamek dmuchany dla najmłodszych, spektakl teatralny pt. „Tesla vs Edison, czyli z prądem lub pod prąd” przygotowany przez aktorów BAJKOBUSA. W czasie festynu osoby zainteresowane mogły oddać krew, pozyskać informacje o dawstwie szpiku kostnego, jak również zwiększyć swoją wiedzę nt. udzielania pierwszej pomocy. W festynie wzięło udział ok. 400 osób.
4
Kolejnym przedsięwzięciem zrealizowanym przez MOPS był festyn z okazji Dnia Dziecka, skierowany do rodzin objętych usługą asystenta rodziny. Jego pomysłodawcami i realizatorami byli asystenci rodziny Centrum Pracy Socjalnej i Rodziny. W ramach imprezy przewidziano szereg atrakcji, m.in. warsztaty plastyczne dla dzieci, mecz piłki nożnej, konkursy z nagrodami. Dodatkową atrakcją był teatrzyk kukiełkowy.
Wg danych MOPS w festynie wzięły udział 22 rodziny z 40 dzieci.
5
Wielu imprezom towarzyszyła promocja zdrowego i aktywnego stylu życia oraz popularyzacja ruchu, aktywności fizycznej, jako sposobu spędzania czasu wolnego.
Oprócz festynów w 2015 r. zorganizowano wiele pikników, którym również przyświecało propagowanie wartości rodziny i rodzinnego spędzania czasu, połączonych z promocją aktywności ruchowej. W tym miejscu należy wspomnieć o 4 piknikach
6
rodzinnych zorganizowanych przez Wrocławskie Centrum Rozwoju Społecznego na Wyspie Słodowej. Szacunkowe dane wskazują, że wzięło w nich udział 6.000 osób.
Poprzez zabawy sportowe, gry zespołowe i indywidualne zachęcano do aktywności fizycznej i spędzania czasu z bliskimi.
Dodatkowo, w lipcu i sierpniu, na Wyspie Słodowej Wrocławskie Centrum Rozwoju Społecznego zorganizowało cykl otwartych i bezpłatnych imprez plenerowych pod hasłem
„Wyspa na Weekend”, w czasie których można było skorzystać m.in. z warsztatów muzycznych, zajęć sportowych, gier i zabaw dla dzieci, posłuchać muzyki i zobaczyć filmy w ramach kina plenerowego. Organizator przedsięwzięcia szacuje, że z ofert tych skorzystało ponad 10.000 osób.
W organizację imprez o charakterze środowiskowym włączyły się aktywnie placówki oświatowe. Samodzielnie lub we współpracy z innymi podmiotami (radami osiedli, innymi placówkami oświatowymi, organizacjami pozarządowymi, klubami, parafiami) zorganizowały m.in.: festyn „Sielskie życie”, „Najmłodsi-seniorom” integrujący społeczność lokalną, „Dzień życzliwości”, jasełka, imprezy mikołajkowe, uroczystości z okazji święta rodziny, spotkania świąteczne, rodzinne spotkania, kiermasze, pikniki rodzinne, pikniki szkolne, pikniki letnie, piknik kolejowy, pikniki przedszkolne i wiele innych.
W działania środowiskowe włączyli się aktywnie funkcjonariusze policji (uczestniczyli w 134 takich wydarzeniach), jak również w 117 spotkaniach z mieszkańcami, zainicjowanych przez rady osiedli. W ramach Ogólnopolskiego Głosu Profilaktyki, we współpracy ze Stowarzyszeniem „Rodzina z pasją”, Komenda Wojewódzka Policji zorganizowała festyn, w którym wg danych szacunkowych uczestniczyło 200 osób.
Powyższe zestawienie pokazuje, że ilość działań środowiskowych, przedsięwzięć lokalnych propagujących wartość rodziny była znaczna. Warto podkreślić, że zdecydowana większość działań miała charakter ogólnodostępny i bezpłatny.
W związku z powyższym można przyjąć założenie o szerokim oddziaływani programu w zakresie promowania pozytywnych wzorców rodziny, umacniania więzi rodzinnych i spędzania wolnego czasu w gronie najbliższych. Lokalny zasięg imprez środowiskowych pozytywnie wpłynął na konsolidację i integrację rodziny w ramach środowiska lokalnego.
Dodatkowo przyjęto założenie, że wspólna organizacja przedsięwzięć środowiskowych przyczyni się do zacieśnienia współpracy pomiędzy rożnymi podmiotami działającymi na rzecz rodziny. Tym samym umocniona zostanie sieć „interdyscyplinarnego” wsparcia zorientowanego na rodzinę.
7
Cel 1. Zadanie 2. Działalność edukacyjno – informacyjna na rzecz promowania wartości rodziny.
Podobnie jak w przypadku przedsięwzięć zorientowanych na promocję różnorodnych form integracji rodzin i społeczności lokalnych, w ramach działalności informacyjno – edukacyjnej w 2015 r. również zorganizowano szereg działań, propagujących wartość rodziny.
Wyrazem troski o kondycję wrocławskiej rodziny z co najmniej trojgiem dzieci jest trwający od 2005 r. Program Pomocy dla Rodzin Wielodzietnych
„dwa plus trzy i jeszcze więcej”, koordynowany przez Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej we Wrocławiu. Powołano go uchwałą nr XXXV/2333/05 Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 17 marca 2005 roku (Biuletyn Urzędowy Rady Miejskiej Wrocławia Nr 4 poz. 41). Cele programu dotyczą m.in. promowania pozytywnego wizerunku rodziny wielodzietnej, umocnienia rodziny i wsparcia jej funkcji, poprawy warunków życia i wzmocnienia kondycji rodzin wielodzietnych oraz zwiększenia szans rozwojowych dzieci i młodzieży z rodzin wielodzietnych.
Na dzień 31.12.2015 r. w programie uczestniczyło 4.903 rodziny z co najmniej trójką dzieci. W 2015 r. przystąpiło do niego 667 rodzin. Od początku realizacji programu zarejestrowano w nim 5.525 rodzin.
Wzmocnienie kondycji wrocławskiej rodziny wielodzietnej jest realizowane poprzez preferencyjny dostęp do różnego rodzaju usług i świadczeń. Od lat do beneficjentów Programu kierowana jest oferta warsztatów wzmacniających kompetencje wychowawcze opiekunów, wspomagająca rozwiązywanie problemów i trudności wychowawczych, wspierająca budowanie pozytywnych, właściwych relacji między członkami rodzin.
W rodzinach wielodzietnych organizowana jest również pomoc w nauce świadczona przez wolontariuszy pozyskanych przez MOPS we Wrocławiu. Z takiej pomocy skorzystało 62 dzieci z 40 rodzin. Dodatkowo jeden wolontariusz wspierał niepełnosprawne dziecko w rodzinie z dysfunkcją narządu słuchu. Oprócz tego dla rodzin uczestniczących w Programie zorganizowano również inne przedsięwzięcia: m.in. mikołajki, warsztaty muzyczne z Jose Torresem, warsztaty „pośpiewaj mi mamo, pośpiewaj mi tato”.
Korzystny, zniżkowy charakter wielu usług (oferty kulturalnej i rekreacyjno - sportowej miasta: teatrów, muzeów, zoo, ogrodu botanicznego, lodowisk, basenów), bezpłatna oferta zdrowotna (programy szczepień, badania i rehabilitacja wad postawy dla dzieci i młodzieży do 19 roku życia), bezpłatne przejazdy w soboty, niedziele i święta, to tylko niektóre przykłady działań podejmowanych przez realizatorów i partnerów Programu mających wpływać na polepszanie sytuacji życiowej (finansowej, zdrowotnej, społecznej) wrocławskich rodzin wielodzietnych.
8
W 2015 r. kontynuowano realizację rządowego programu adresowanego do rodzin wielodzietnych tzw. Ogólnopolskiej Karty Dużej Rodziny, powołanej ustawą o Karcie Dużej Rodziny z dnia 5 grudnia 2014 r. (Dz.U. 2014 poz.1863), polegającej na przyznaniu korzystniejszego, od ogólnie obowiązującego, dostępu do towarów, usług lub innych form działalności (art. 2 w/w ustawy). Realizatorem programu jest Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej we Wrocławiu. Z danych zgromadzonych w 2015 r. wynika, że wniosek o wydanie Karty Dużej Rodziny złożyły 1.444 rodziny wielodzietne, wydano zaś 8.275 kart dla 1.689 rodzin. Od początku realizacji programu Karty Dużej Rodziny (tj.
od czerwca 2014 r.) wydano 13.351 kart dla 2.689 rodzin.
Inne działania o charakterze informacyjnym i edukacyjnym:
W sierpniu Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej we Wrocławiu (SWPS) zorganizowała „III Forum Rodziny. Jak być rodzicem”, w ramach którego oferowano udział w wykładach i warsztatach prowadzonych przez wykładowców SWPS, skierowanych do opiekunów i ich dzieci
.
„Celem wydarzenia było stworzenie wspólnej przestrzeni, w której wszyscy członkowie rodziny mogą wspólnie spędzić czas, wziąć udział w ciekawych wykładach i warsztatach, nabyć praktyczne umiejętności i zdobyć informacje, które będą mogli wprowadzać w swoim codziennym życiu rodzinnym”.1Pracownicy Wydziału Prewencji Komendy Miejskiej Policji zainicjowali spotkanie z kadrą pedagogiczną Stowarzyszenia Pomocy Dzieciom i Ich Rodzinom „Iskierka”. Wzięło w nim udział 30 osób. Podobne spotkanie przeprowadzili w Stowarzyszeniu Antynarkotykowym KARAN (uczestniczyło w nich 20 osób).
Warsztaty
W 2015 r. zorganizowano we Wrocławiu wiele warsztatów, adresowanych do rodziców i opiekunów. Celem ich było m.in.: podniesienie kompetencji wychowawczych, nauka efektywnej komunikacji z dzieckiem, analiza niektórych problemów wychowawczych i próba znalezienia ich rozwiązania, jak również uświadomienie rodzicom potrzeb dzieci. „Przepracowanie” wybranych zagadnień miało również na celu utrwalenie nabytej wiedzy, zmianę negatywnych wzorów postępowania z dziećmi na rzecz zinternalizowania prawidłowych sposobów radzenia sobie z problemami wychowawczymi i emocjonalnymi. Dodatkowo, forma grupowa dała
1 Więcej na stronie http://www.swps.pl/wroclaw/wroclaw-aktualnosci/wroclaw-wydarzenia/11637-forum- rodzinne-jak-byc-rodzicem
9
uczestnikom możliwość wymiany doświadczeń w szerszym gronie, w tym, co szczególnie ważne, poznania doświadczeń innych opiekunów.
Spotkania grupowe to niepowtarzalna okazja do wglądu w siebie i we własny system rodzinny widziany oczyma innych uczestników. Wymiana spostrzeżeń osób o podobnych przeżyciach stwarza szansę uzyskania pomocy nie tylko ze strony profesjonalistów, ale również uzyskania poczucia zrozumienia ze strony ludzi o podobnych doświadczeniach. Dyskusje nad problemami, z którymi mierzą się inni uczestnicy warsztatów, stwarzają również okazję do refleksji nad własnymi trudnościami, przyczynek do poszukiwań rozwiązań sytuacji problemowych, w oparciu o posiadane w rodzinie zasoby i adekwatnie do zaistniałego problemu.
W ramach działalności Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej we Wrocławiu zorganizowano warsztaty kompetencji wychowawczych, prowadzone przez konsultantów psychologów Centrum Pracy Socjalnej i Rodziny.
Przeprowadzone warsztaty:
1. Mów tak, aby dziecko cię usłyszało wg Metody Porozumienia bez Przemocy (warsztat dwudniowy)
2. „Gdzie leżą granice: kiedy i jak je stawiać”
Łącznie wzięło w nich udział 26 osób. W głównej mierze byli to klienci MOPS skierowani przez asystentów rodziny, czyli świadczeniobiorcy, u których stwierdzono deficyty w zakresie prawidłowej realizacji funkcji opiekuńczo – wychowawczych.
Na zakończenie zajęć warsztatowych przeprowadzono ich ewaluację przy wykorzystaniu ankiet ewaluacyjnych. Ich wyniki dowiodły jednoznacznie, że uczestnicy wysoko ocenili zaoferowane im wsparcie. Beneficjentom odpowiadał sposób prowadzenia zajęć. Również zagadnienia poruszone na warsztatach zostały ocenione jako przydatne, zwiększające posiadaną przez uczestników wiedzę oraz umiejętności. Wśród korzyści płynących z udziału w takiej formie zajęć beneficjenci wskazali m.in. na możliwość podzielenia się spostrzeżeniami z innymi uczestnikami, okazję do wysłuchania innych osób, pogłębienie wiedzy z poruszanych zakresów, w tym dotyczących zasadności stawiania granic, zasad prawidłowej komunikacji z dziećmi, wzrostu świadomości i refleksji nad wpływem zachowania rodziców na zachowania dzieci. Biorąc pod uwagę spostrzeżenia uczestników, można stwierdzić, że udało się zrealizować założenia, jakie przyświecały organizatorom tego zadania.
Dodatkowo, w 2015 r. rozpoczęto kolejny cykl warsztatów skierowanych do rodziców i opiekunów, również z problemami natury opiekuńczo – wychowawczej.
Zagadnienia poruszone na warsztatach obejmowały:
1. psychologię rozwojową dzieci w wieku do 10 roku życia;
2. postawy rodzicielskie i style rodzicielskie;
3. stawianie granic, metody wyciągania konsekwencji wobec dziecka;
10
4. skuteczne komunikowanie się z dzieckiem, rola pochwał.
Wzięło w nich udział 17 osób.
Pracownicy Zespołu Terenowej Pracy Socjalnej nr 2 zorganizowali dwa warsztaty kompetencji wychowawczych w ramach projektu aktywizacyjnego „Nadal Aktywni”
oraz PAL Aktywna Leśnica, w których wzięło udział 27 uczestników. Na warsztatach poruszono zagadnienia stawiania granic, rozpoznawania i wyrażania emocji, w tym radzenia sobie z „trudnymi” emocjami oraz uwrażliwiania rodziców na potrzeby dzieci.
Zespół Terenowej Pracy Socjalnej nr 5 zorganizował warsztat kompetencji wychowawczych dla rodziców, w których uczestniczyło 7 osób. W czasie trwania zajęć dzieciom uczestników zapewniono opiekę. Beneficjentom przybliżono zagadnienia z zakresu komunikacji i relacji w rodzinie, w tym strategii radzenia sobie w trudnych relacjach z dzieckiem.
Zespół Terenowej Pracy Socjalnej 7 zorganizował projekt socjalny „Mój potencjał, moją siłą” skierowany do samotnych matek z dzielnicy Nadodrze, korzystających z pomocy Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej Zespołu Terenowej Pracy Socjalnej nr 7. Zorganizowano 15 spotkań, w tym warsztaty plastyczno – rękodzielnicze i pedagogiczne, jak również spotkania z przedstawicielami różnych instytucji oraz wyjścia edukacyjno – integracyjne.
Warsztaty pedagogiczne miały pomóc uczestnikom zidentyfikować problemy i trudności w rodzinach oraz znaleźć dla nich rozwiązanie. Poruszone podczas warsztatów kwestie dotyczyły podziału ról, metod wychowawczych, rozpoznawania i nazywania uczuć, racjonalnego gospodarowania budżetem.
Zespoły Terenowej Pracy Socjalnej zorganizowały również inne przedsięwzięcia m.in. warsztaty integracyjno-edukacyjne osób słyszących z osobami niesłyszącymi pt. „Relacje w rodzinie" (ZTPS 3), warsztaty artystyczne dla rodzin ZTPS 7, dwa wyjazdy połączone z imprezą plenerową w lasach milickich dla klientów MOPS z dziećmi, Policją, przedstawicielami rady osiedla i pracowników socjalnych (ZTPS 1). Dodatkowo, zorganizowano 29 wyjść edukacyjno-integracyjnych dla dzieci oraz dla dzieci wraz z rodzicami.
Warsztaty edukacyjne dla rodziców przeprowadziło również Stowarzyszenie Pomocy „Akson”. Uczestników zapoznano z zasadami skutecznego postępowania wychowawczego związanego z systemem nagród i kar, etapami rozwojowymi u dzieci, komplementarnością ról rodzicielskich. Ważny był również proces kształtowania w rodzicach poczucia odpowiedzialności za dzieci. Warsztaty ukończyło 28 rodziców, rozpoczęło je zaś 48 osób.
Stowarzyszenie Pomocy „Akson” zorganizowało też grupę socjoterapeutyczną dla dzieci i młodzieży, w której brało udział 11 osób. Uczestnicy uczyli się współpracy, trenowali umiejętności rozwiązywania konfliktów w grupie, utrwalali zasady asertywnej
11
komunikacji oraz podejmowali wysiłki w kierunku przebudowy negatywnych sądów poznawczych o sobie i innych.
Asystenci rodziny MOPS opracowali i przeprowadzili autorski program warsztatów kulinarnych z elementami zajęć edukacyjno – kompensacyjnych. Warsztaty „baju baju przy czaju” skierowane były do klientów pomocy społecznej objętych asystenturą rodzinną. W czasie zajęć uczestnikom przekazywania była wiedza na temat zasad prawidłowego odżywania się i zbilansowanej diety, a także reguł „kulinarnego” savoir- vivre. Jednakże warsztaty były nie tylko teoretyczne, ale miały też wymiar praktyczny.
Wspólne gotowanie stało się okazją do rozmówi wymiany spostrzeżeń, edukacji na temat prawidłowych metod wychowawczych, umiejętności interpersonalnych, relacji w rodzinie.
Dzieciom uczestników zapewniono opiekę. Poprzez zabawę i wspólnie spędzony czas rozwijano ich umiejętności manualne, koordynację wzrokowo-ruchową, umiejętności samoobsługowe oraz umiejętności społeczne. Z przeprowadzonych na zakończenie warsztatów ankiet ewaluacyjnych wynikało, że uczestniczki spotkań dostrzegły szereg korzyści z nich płynących m.in. możliwość zredukowania stresu, poznania innych ludzi, uzyskania wsparcia emocjonalnego, nauki gotowania. Warsztaty miały też swoją wartość dodaną: ich uczestniczki zorganizowały własny punkt wymiany odzieży i zabawek.
Niewątpliwie integracja wewnątrzrodzinna miała również miejsce przy okazji trzech warsztatów wykorzystujących „potencjał manualny” uczestników. Motywem przewodnim warsztatu plastycznego zorganizowanego przez asystentów rodziny wśród podopiecznych była Wielkanoc. Uczestniczyło w nim czworo opiekunów i czworo dzieci. Spotkanie zaowocowało przygotowaniem ozdób świątecznych, wymianą informacji o polskich tradycjach wielkanocnych, integracją opiekunów z dziećmi oraz integracją pomiędzy uczestnikami.
12
Kolejny warsztat plastyczny zorganizowano w związku z obchodami „Dni kromki chleba”, w których wzięło udział 6 matek i 14 dzieci. Efektem warsztatu było przygotowanie transparentu oraz prac plastycznych propagujących szacunek do żywności oraz efektywne jej wykorzystywanie.
Święta Bożego Narodzenia stały się inspiracją do zorganizowania warsztatu, w którym wzięło udział czworo rodziców i pięcioro dzieci, podopiecznych asystentów rodzin. Na spotkaniu zaprezentowane zostały metody wykonania ozdób świątecznych, po czym opiekunowie wraz z dziećmi, przy niewielkim wsparciu prowadzących, mogli wykonać je samodzielnie. Spotkanie miało za zadanie zbliżyć członków rodzin, nauczyć współpracy, cierpliwości, pokazać jak wspólnie – kultywując tradycję, można spędzić z dzieckiem czas. Wykonywaniu prac towarzyszyły rozmowy na temat tradycji, potraw bożonarodzeniowych, kolędowanie. Spotkanie zakończyło się słodkim poczęstunkiem dla uczestników.
W ramach gminnego projektu aktywizacyjnego „Nadal Aktywni”, realizowanego przez MOPS Wrocław, odbyły się wyjazdowe warsztaty kompetencji wychowawczych dla rodziców z dziećmi. Celem ich było:
1) podniesienie u rodziców poziomu umiejętności wychowawczych i wiedzy na temat metod wychowawczych;
2) poprawa relacji rodzice – dzieci i pogłębienie więzi ich łączącej;
3) nauka kreatywnego spędzania czasu z dziećmi.
Wzięły w nich udział 23 matki i 33 dzieci, w tym wiele z nich objętych asystenturą.
Warsztaty odbyły się w Gdańsku w dniach 19-23.10.2015.
Poza strukturami MOPS również organizowano szereg warsztatów edukacyjnych dla rodziców i opiekunów, w tym m.in. z zakresu motywacji, komunikacji, faz rozwojowych dzieci i innych. Z danych otrzymanych z Wydziału
13
Zdrowia i Spraw Społecznych Urzędu Miejskiego Wrocławia wynika, że z warsztatów prowadzonych w 12 placówkach (wybranych stowarzyszeniach, fundacjach, rzymskokatolickich parafiach) skorzystało 875 osób.
Przeprowadzone warsztaty to: „Sztuka chwalenia i pozytywnej motywacji dziecka", "Kochać na zabój", Łączymy pokolenia", "Jesteśmy blisko", "Otwarta komunikacja z dzieckiem", "Odważni", Warsztaty dla rodziców i opiekunów; Cykl warsztatów "Być Mamą " dla matek dzieci 0-1 r.ż. na licencji Fundacji Dzieci Niczyje z elementami video treningu, warsztaty umiejętności wychowawczych, komunikacji w związku i rodzinie, warsztaty z obszaru psychoonkologii i psychologii zdrowia, warsztaty dotyczące rozwoju dziecka, nieprawidłowości rozwojowych, warsztaty dla rodzin, warsztaty komunikacji w małżeństwie, warsztaty dot. rozwoju dziecka, warsztaty pedagogiczne dla rodziców prowadzone w Ośrodkach Informacyjno-Edukacyjnych.
Dodatkowo, fundacja „Evangelium Vitae” w ramach Klubu Mam w rejonie Osiedla Nadodrze zorganizowała 39 edycji warsztatów/ spotkań dla matek. Ich celem było wsparcie mam w realizacji funkcji opiekuńczo - wychowawczej oraz ich aktywności i rozwoju osobistego, a także pomoc matkom w trudnej sytuacji życiowej, osobistej i emocjonalnej2.
Wrocławskie Centrum Rozwoju Społecznego (WCRS), w ramach Miesiąca Rodziny, zainicjowało cykl warsztatów dla rodziców i rodziców z dziećmi, w tym o tematyce: Trudne pytania dzieci; Pierwsza pomoc dla rodziców i dzieci – Pomaganie jest fajne!; Autodiagnoza stanu psychicznego; Kształtowanie nawyków żywieniowych u dzieci3. Dane WCRS wskazują, że uczestniczyło w nich 250 osób.
Warsztaty adresowane do rodziców, opiekunów, dzieci i młodzieży organizowały we Wrocławiu również inne podmioty. W Ośrodkach Informacyjno – Edukacyjnych powołanych w ramach programu poprawy opieki zdrowotnej "Zdrowa matka i dziecko"
prowadzone były warsztaty pedagogiczne dla rodziców, z których wg danych Wydziału Zdrowia i Spraw Społecznych skorzystało 799 osób. Zakres tematyczny zajęć obejmował m.in. kwestie związane z: higieną ciąży, odżywianiem, aktywnością fizyczną, wypoczynkiem, nawiązaniem i utrzymaniem dialogu z dzieckiem nienarodzonym, przygotowaniem do porodu i opieką nad dzieckiem.
W placówkach oświatowych prowadzono szereg warsztatów skierowanych do rodziców i opiekunów, podejmujących zagadnienia wychowawcze oraz inne kwestie wynikające ze zdiagnozowanych potrzeb. W tym obszarze szkoły i przedszkola współpracowały z organizacjami pozarządowymi i poradniami
2 Więcej na stronie: http://fev.wroclaw.pl/klub-mam-wiosna-2015/
3 Więcej o warsztatach na stronie: http://www.miesiacrodziny.pl/warsztaty-w-ramach-miesiaca-rodziny-ostatnie- wolne-miejsca/
14
psychologiczno – pedagogicznymi bądź tez realizowały własne, autorskie programy zajęć.
Przykłady warsztatów: „Dlaczego ważne jest stawianie dzieciom granic”, „Partnerstwo w wychowaniu - wspieranie rozwoju społecznego dziecka”, „Bliżej siebie”, „Jestem rodzicem - jesteś dzieckiem”, warsztaty dla rodziców w ramach projektu „Szkoła współpracy”, dla rodziców i dzieci przedszkolnych pt. „Uwa-ga”, „Zaspakajanie potrzeb psychicznych dziecka” i wiele innych.
W obszarze edukacyjno – informacyjnym na rzecz promowania rodziny w 2015 r.
odbyła się konferencja, w ramach Miesiąca Rodziny, pod hasłem „mamaDO”, podejmująca zagadnienia aktywizacji kobiet wracających na rynek pracy po urlopie macierzyńskim. Wzięło w niej udział 30 osób4. Konferencja została zorganizowana przez Komunikację Wizerunkową Uniwersytetu Wrocławskiego we współpracy z Wrocławskim Centrum Rozwoju Społecznego.
Cel 1. Zadanie 3: Zapewnienie dostępu do poradnictwa specjalistycznego, zwłaszcza pedagogicznego, psychologicznego oraz prawnego.
W Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej świadczone jest, bez względu na dochód oraz bez jakiejkolwiek rejonizacji, poradnictwo specjalistyczne i poradnictwo prawne.
Ich celem jest profesjonalna pomoc osobom i rodzinom wykazującym potrzebę wsparcia w rozwiązywaniu istniejących problemów, w różnych aspektach i o zróżnicowanym natężeniu. Również rodziny przeżywające trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo – wychowawczych zostały objęte specjalistyczną pomocą Ośrodka.
Z danych Centrum Pracy Socjalnej i Rodziny MOPS wynika, że z konsultacji psychologicznych skorzystały 632 osoby, w tym 144 osoby z rodzin przeżywających trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo – wychowawczych. Ogółem udzielono 1.767 porad specjalistycznych. Poradnictwo świadczono z zakresu m.in.: podniesienia umiejętności wychowawczych, rozwiązywania konfliktów, informowania o normach rozwojowych dzieci, radzenia sobie z kryzysem, profilaktyki i używania środków odurzających i spożywania alkoholu, budowania dobrych relacji. Wsparcie psychologiczne i pedagogiczne odbywało się w formie cyklicznych lub jednorazowych spotkań z członkami rodziny, w siedzibie MOPS lub w środowisku.
Psycholodzy Centrum Pracy Socjalnej i Rodziny pełnią również dyżury interwencyjne, w ramach których mieszkańcy Wrocławia mogą uzyskać natychmiastową pomoc psychologiczną.
W Centrum Pracy Socjalnej i Rodziny poradnictwem pedagogicznym objęto 159 osób, w tym 39 klientów borykających się z problemami w sferze opieki i wychowania
4 Więcej informacji : http://www.miastowformie.pl/artykul/627-konferencja-mamado-we-wroclawiu
15
nad dziećmi. Poradnictwa prawnego natomiast udzielono 918 świadczeniobiorcom pomocy społecznej. Zakres pomocy prawnej obejmował m.in.: porady w zakresie prawa rodzinnego i opiekuńczego (rozwody, sprawy alimentacyjne, zabezpieczenia powództwa na czas trwania postępowań, przemocy w rodzinie), ochrony praw lokatorów (m.in.
eksmisje, zagadnienia związane z uzyskaniem lub pozbawieniem tytułu prawnego do lokalu), zabezpieczenia społecznego (m.in. odwołań od decyzji ZUS) i innych, zgłaszanych w czasie konsultacji prawnych.
Poza Miejskim Ośrodkiem Pomocy Społecznej we Wrocławiu również świadczono poradnictwo specjalistyczne. Z danych otrzymanych z Wydziału Zdrowia i Spraw Społecznych Urzędu Miasta Wrocławia wynika, że wsparcie finansowe na realizację pomocy psychologicznej uzyskały 33 placówki, w tym:Fundacja „Evangelium Vitae”, Fundacja „DAJMY SZANSĘ”, Rzymskokatolicka Parafia pw. św. Henryka, Specjalistyczna Poradnia Rodzinna, Rzymskokatolicka Parafia pw. św. Antoniego, Rzymskokatolicka Parafia pw. św. Franciszka z Asyżu, Rzymskokatolicka Parafia pw. św. Jadwigi, Rzymskokatolicka Parafia p.w. św. Anny (Pracze), Rzymskokatolicka Parafia pw. św.
Karola Boromeusza, Rzymskokatolicka Parafia pw. św. Anny (Oporów), Fundacja In Posterum, Kościół Rektoralny pw. św. Macieja, Rzymskokatolicka Parafia pw. św. Maksymiliana Kolbego, Klasztor o. Dominikanów, Fundacja "Sancta Familia”, Fundacja "AKITA", Stowarzyszenie pomocy Dzieciom i Ich Rodzinom w Trudnej Sytuacji Życiowej ISKIERKA, Fundacja Na Rzecz Edukacji i Zdrowia DARUMA, Stowarzyszenie APERIAMUS -Wspieranie Rozwoju Osobistego, Wrocławskie Stowarzyszenie Na Rzecz Dzieci i Młodzieży BAJKA, Towarzystwo Rozwoju Rodziny, Stowarzyszenie Katolicki Ruch Antynarkotyczny KARAN, Demokratyczna Unia Kobiet Klub Wrocławski, Rzymskokatolicka Parafia pw. Matki Bożej Bolesnej, Centrum Neuropsychiatrii NEUROMED, Fundacja na Rzecz Równości, Stowarzyszenie Pomocy dla Osób w Sytuacji Kryzysowej
"INTERWENCJA", Fundacja Centrum Praw Kobiet, Stowarzyszenie na Rzecz Promocji Zdrowia "CURATUS", Fundacja NON LICET, Stowarzyszenie Psychoedukacji i Terapii
"EVOLUTIO", Stowarzyszenie MISJA DWORCOWA, Stowarzyszenie INTRO, Wrocławski Sejmik Osób Niepełnosprawnych. Z poradnictwa psychologicznego skorzystało łącznie 4.191 osób.
W ramach tzw. „miasteczka informacyjnego” utworzonego przy okazji wspomnianej wcześniej inicjatywy „Miesiąca Rodziny” na Wyspie Słodowej, udzielano również poradnictwa psychologicznego świadczonego przez pracowników różnych placówek, którzy rozpowszechniali informacje o ofercie swoich organizacji. Wg danych WCRS z poradnictwa w tej formie skorzystało 30 osób.
Poradnictwem pedagogicznym objęto 1.944 osoby w 16 placówkach, w tym w: Specjalistycznej Poradni Rodzinnej, Rzymskokatolickiej Parafii pw. św. Karola Boromeusza, Rzymskokatolickiej Parafii pw. św. Maksymiliana Kolbego, Kościoła
16
Rektoralnego pw. św. Macieja, Rzymskokatolickiej Parafii pw. św. Antoniego, Rzymskokatolickiej Parafii pw. św. Anny (Oporów), Rzymskokatolickiej Parafii pw. św. Jadwigi, Rzymskokatolickiej Parafii pw. Św. Franciszka z Asyżu, Fundacji
"AKITA", Rzymskokatolickiej Parafii pw. św. Anny (Pracze), Wrocławskiego Stowarzyszenia Na Rzecz Dzieci i Młodzieży BAJKA, Rzymskokatolickiej Parafii pw. św. Henryka, Fundacji Na Rzecz Edukacji i Zdrowia DARUMA, Klasztoru o. Dominikanów, Rzymskokatolickiej Parafii pw. Matki Bożej Bolesnej, Stowarzyszenia MISJA DWORCOWA. Dodatkowo z poradnictwo pedagogicznego świadczonego w ramach miasteczka informacyjnego skorzystało 20 osób.
Z poradnictwa prawnego skorzystało 1.055 osób w 17 placówkach, w tym w:
Fundacji „Evangelium Vitae”, Fundacji „DAJMY SZANSĘ”, Rzymskokatolickiej Parafii pw. św. Henryka, Specjalistycznej Poradni Rodzinnej, Rzymskokatolickiej Parafii pw. św. Antoniego, Rzymskokatolickiej Parafii pw. Św. Franciszka z Asyżu, Rzymskokatolickiej Parafii pw.św. Jadwigi, Rzymskokatolickiej Parafii pw. św. Anny (Pracze), Rzymskokatolickiej Parafii pw. Matki Bożej Bolesnej, Rzymskokatolickiej Parafii pw.św. Karola Boromeusza, Fundacji na Rzecz Równości, Stowarzyszeniu Pomocy dla Osób w Sytuacji Kryzysowej "INTERWENCJA", Fundacji Centrum Praw Kobiet, Stowarzyszeniu na Rzecz Promocji Zdrowia "CURATUS", Fundacji NON LICET, Fundacji
"DAJMY SZANSĘ", Stowarzyszeniu Psychoedukacji i Terapii "EVOLUTIO".
Dodatkowo z pomocy prawnej udzielonej przy okazji imprez plenerowych w ramach Miesiąca Rodziny skorzystało 30 osób.
Na rzecz mieszkańców Wrocławia świadczono również poradnictwo w zakresie uzależnień, z którego skorzystało łącznie 466 osób. Ten typ wsparcia udzielały takie podmioty jak: Stowarzyszenie JESTEM!, Stowarzyszenie Katolicki Ruch Antynarkotyczny KARAN, Fundacja PozyTYwka, Stowarzyszenie MONAR, Rzymskokatolicka Parafia pw. św. Jadwigi, Fundacja Na Rzecz Edukacji i Zdrowia DARUMA, Fundacja "Sancta Familia", Fundacja "Dajmy Szansę".
Inną formą poradnictwa było doradztwo rodzinne, z którego skorzystało 625 osób, świadczone było zaś przez następujące placówki: Specjalistyczną Poradnię Rodzinną, Kościół rektoralny pw. św. Macieja, Rzymskokatolicką Parafię pw. św.
Antoniego, Rzymskokatolicką Parafię pw. św Franciszka z Asyżu, Fundację "Evangelium Vitae", Rzymskokatolicką Parafię pw. św. Henryka, Demokratyczną Unię Kobiet Klub Wrocławski, Fundację "Sancta Familia", Rzymskokatolicką Parafię pw. św. Anny (Pracze Odrzańskie), Rzymskokatolicką Parafię pw. św Jadwigi, Rzymskokatolicką Parafię pw. św.
Anny (Oporów), Fundację "Dajmy Szansę", Rzymskokatolicką Parafię pw. Matki Bożej Bolesnej.
17
Z mediacji świadczonych przez Specjalistyczną Poradnię Rodzinną oraz Wrocławskie Stowarzyszenie na rzecz Dzieci i Młodzieży Bajka skorzystało 170 osób.
Specjalista Pracy Socjalnej przy Parafii Rzymskokatolickiej pw. Św. Maksymiliana Kolbego udzielił poradnictwa 41 osobom.
Inicjatywą podjętą przy okazji Miesiąca Rodziny było zorganizowanie przez Wrocławskie Centrum Rozwoju Społecznego „miasteczka informacyjnego”, w którym różny rodzaj poradnictwa i pomocy5 świadczyli przedstawiciele placówek, instytucji i organizacji pozarządowych, promujących swoje działania. Z danych wynika, że z poradnictwa skorzystało 60 osób.
Należy podkreślić, że wyżej wskazana lista podmiotów zapewniających bezpłatny dostęp do poradnictwa specjalistycznego nie wyczerpuje zasobów miasta w tym zakresie. Pomoc psychologiczną, pedagogiczną i inną świadczą również poradnie psychologiczno-pedagogiczne, poradnie specjalistyczne, poradnie zdrowia psychicznego, Centrum Neuropsychiatrii Neuromed i inne. Brak jest jednak danych dotyczących liczby osób, które skorzystały z usług w tych placówkach.
Mieszkańcy Wrocławia mogli korzystać z rozbudowanej sieci wsparcia specjalistycznego. Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej we Wrocławiu, prowadząc specjalistyczne poradnictwo, wypełnia zobowiązania nałożone ustawą o pomocy społecznej (art.46). Swą pomoc kieruje przede wszystkim do świadczeniobiorców zgłoszonych przez pracowników socjalnych, ale również osób, które nie znajdują się pod ich bezpośrednią opieką. Niejednokrotnie mają miejsce sytuacje, kiedy po rozmowie z psychologiem czy pedagogiem klient kierowany jest do pracownika terenowego.
Pomoc specjalistyczna świadczona jest również przez organizacje pozarządowe.
Rozmieszczenie tych podmiotów w różnych częściach Wrocławia niewątpliwie ułatwia dostęp do uzyskania pomocy. Również poradnictwo świadczone w Zespołach Terenowej Pracy Socjalnej ma uskutecznić łatwiejszy i szybszy dostęp do specjalisty.
System pomocy społecznej podejmowany na rzecz rodzin przejawiających trudności w realizacji funkcji opiekuńczo – wychowawczych.
Ustawa o pomocy społecznej wskazuje kilkanaście przyczyn ubiegania się o pomoc społeczną. Wśród nich znalazła się również bezradność w sprawach opiekuńczo – wychowawczych. Z danych zgromadzonych w MOPS wynika, że trudność tę zdiagnozowano u zaledwie 459 osób zgłaszających się do pracownika socjalnego, co stanowi 4,2% ogółu świadczeniobiorców. Najczęściej spotykanym problemem
5 Poradnictwo z zakresu uzależnień, informacje dotyczące cukrzycy, karmienia piersią, ciąży, opieki nad noworodkiem, dot. działalności świetlic środowiskowych.
18
uzasadniającym udzielenie pomocy było ubóstwo, które zdiagnozowano u 48,4%
klientów. Ponad 1/3 świadczeniobiorców pomocy społecznej stanowią osoby niepełnosprawne (36,3%), 28,9% stanowiły osoby zmagające się z długotrwałą, ciężką chorobą.
Wśród świadczeniobiorców, którzy uzyskali pomoc społeczną ze względu na bezradność w sprawach opiekuńczo – wychowawczych, 46,4% objętych było pracą socjalną świadczoną przez pracowników socjalnych Zespołów Terenowej Pracy Socjalnej.
Zestawiając liczbę rodzin z problemami opiekuńczo – wychowawczymi z liczbą rodzin objętych wsparciem asystenta rodziny, da się zauważyć, że pozostaje pewna grupa świadczeniobiorców, którzy nie uzyskali takiej pomocy. W 2015 r. asystentów rodziny skierowano przede wszystkim do tych klientów MOPS, którzy w ocenie pracowników socjalnych wymagali podjęcia zintensyfikowanych działań wspierających, wykraczających poza ramy pracy socjalnej przezeń prowadzonej.
Obszar asystentury rodzinnej.
Ustawa o wpieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej wprowadziła usługę asystenta rodziny, który ma wspierać rodzinę, by zminimalizować obszary dysfunkcji w realizacji funkcji opiekuńczo – wychowawczej. Zgodnie z zapisami ustawy, asystent rodziny we współpracy z członkami rodziny oraz w oparciu o informacje płynące ze wstępnej diagnozy problemów w rodzinie sporządzonej przez pracownika socjalnego, opracowuje plan pracy z rodziną. W 2015 r. w Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej we Wrocławiu zatrudnionych było 15 asystentów rodziny, wszyscy w ramach umowy o pracę w systemie zadaniowego czasu pracy.
Należy podkreślić, że usługa asystenta rodziny była wdrażana w Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej już w 2010 (stanowiła jeden z instrumentów aktywizacji społecznej w ramach projektu systemowego „Wrocław Miastem Aktywnych”. Usługa była skierowana do osób samotnych oraz rodzin wykluczonych społecznie. Wraz z wejściem w życie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej w roku 2012 r., pomocą asystenta rodziny objęto rodziny z dziećmi, przejawiające trudności w realizacji funkcji opiekuńczo – wychowawczych). Poniższy wykres przedstawia zakres realizacji tej formy wsparcia wśród świadczeniobiorców pomocy społecznej na przestrzeni czterech lat.
19
Wykres nr 1. Realizacja usługi asystenta rodziny wśród beneficjentów pomocy społecznej w latach 2012- 2015
Ogólnie, w 2015 r. wsparciem asystenta rodziny było objętych 167 rodzin. Zdecydowana większość z nich (127 rodzin) została skierowana przez pracowników socjalnych Zespołów Terenowej Pracy Socjalnej. Przez sądy rodzinne, do współpracy z asystentem rodziny, zostało zobowiązanych 9 rodzin. W 6 przypadkach sądy wydały postanowienie o przyznaniu asystenta rodzinom już objętym tym wsparciem (na wniosek pracownika socjalnego). Kolejne 15 rodzin współpracę z asystentami rozpoczęło w związku z wystosowanymi przez sądy rodzinne prośbami o rozeznanie potrzeb środowiska pod kątem przyznania takiej formy pomocy.
Wykres nr 2. Podmiot kierujący rodzinę do objęcia jej usługą asystenta rodziny w 2015 r.
[N=167]
2012 2013 2014 2015
23 21 21 15
131 135
155 167
liczba rodzin objętych usługą AR liczba asystentów rodziny (AR)
127 19
15 6
pracownik socjalny
sąd (postanowienie o przyznaniu AR)
sąd (prośba o rozeznanie środowiska pod kątem przyznania AR) pracownik socjalny, a następnie sąd (postanowienie)
20
Ponad połowa rodzin korzystających ze wsparcia asystenta rodziny, współpracowała z nim od 3 do 12 miesięcy. Co czwarta rodzina była objęta taką formą pomocy co najwyżej 3 miesiące (w grupie tej znalazły się rodziny, które zrezygnowały ze współpracy z asystentem rodziny przed lub trakcie formułowania planu pomocy). Szczegółowe informacje przedstawia poniższy wykres.
Wykres nr 3. Czas realizacji usługi asystenta rodziny na rzecz świadczeniobiorców pomocy społecznej w roku 2015 [N=167]
Wykres nr 4. Dominujące problemy zanotowane u świadczeniobiorców objętych wsparciem asystenta rodziny w 2015 r. (wartość %) [N=167]
do 3 miesięcy 41 rodzin, 25%
od 3 do 12 miesięcy 87 rodzin, 52%
powyżej 1 roku 39 rodzin, 23%
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 bezradność w sprawach opiekuńczo -…
przemoc w rodzinie długotrwała lub ciężka choroba bezrobocie alkoholizm lub skłonność do picia alkolholu ubóstwo niepełnosprawność rodzina niepełna wielodzietność bezradność w prowadzeniu gosp.dom.
inne problemy
100 13,2
10,8 12,6
15,6 7,8
20,4 26,3 13,8 3,6 1,2
21
Rodziny objęte pomocą asystenta rodziny borykały się w wieloma problemami.
Nie dziwi fakt, iż u wszystkich świadczeniobiorców zanotowano dysfunkcje w sprawach opiekuńczo – wychowawczych, gdyż jest to warunek konieczny do wdrożenia w rodzinie
”instrumentu” asystenta rodziny. Pozostałe problemy wskazane na wykresie to tzw. problemy dominujące, czyli te, które zdaniem asystenta rodziny w największym stopniu determinowały określone funkcjonowanie rodzin (obok bezradności opiekuńczo – wychowawczej). Podkreślić trzeba, że wskazanie owych dominujących problemów w żaden sposób nie wyczerpuje katalogu trudności pojawiających się w rodzinach objętych asystenturą. Wiele z nich to rodziny niepełne, w których obowiązek realizowania i zaspakajania potrzeb dzieci przejmuje jedno z rodziców. W co piątej rodzinie dominującym problemem, współtowarzyszącym niewydolności wychowawczej, są ograniczenia zdrowotne potwierdzone stosownym orzeczeniem. Jeśli niepełnosprawność zestawimy z długotrwałą lub ciężką chorobą, okazuje się, że problemy zdrowotne dotyczą co najmniej 1/3 rodzin.
Należy podkreślić, że ww. problemy zanotowane w rodzinach charakteryzują się dużym stopniem ogólności (odpowiadają powodom ubiegania się o pomoc społeczną w myśl ustawy o pomocy społecznej). Mogą stanowić punkt wyjścia dla bardziej konkretnego, adekwatniejszego odzwierciedlenia ograniczeń istniejących w rodzinie.
Dla przykładu: problem ubóstwa marginalny w stosunku do innych kategorii, w opinii asystentów rodzin determinuje sytuację zaledwie 7,6% rodzin, co nie oznacza, że taki odsetek rodzin spełnia kryterium dochodowe z ustawy o pomocy społecznej. Ponadto, ze sprawozdań asystentów rodzin wynika, że zdecydowanie częściej spotykanym problemem jest niewłaściwe zarządzanie środkami finansowymi, zaburzona hierarchia potrzeb.
Bezradność w sprawach opiekuńczo – wychowanych również jest bardzo ogólną kategorią. Dopiero jej „zoperacjonalizowanie” pozwoli na wskazanie faktycznych trudności w tym obszarze. Dla przykładu mogą nimi być: brak właściwych metod wychowawczych (nagród, kar, konsekwencji w postępowaniu rodziców), niedostateczne zainteresowanie problemami i potrzebami dzieci (nieumiejętność organizowania czasu wolnego dzieciom, brak dbałości o rozwój emocjonalny i intelektualny dzieci, brak dbałości o stan zdrowia, brak zainteresowania dziećmi). Każda z tych zasygnalizowanych trudności wymaga doprecyzowania. Stąd też konieczna jest wiedza i diagnoza faktycznych ograniczeń istniejących w rodzinie oraz jej problemów. Ona bowiem wyznacza strategiczny obszar do pracy dla asystenta rodziny.
Należy podkreślić, że spektrum działań asystentów rodziny jest bardzo szerokie, od doradztwa i poradnictwa poprzez towarzyszenie przy załatwianiu konkretnych spraw.
Asystent rodziny bezpośrednio wpływa na rodzinę i wszystkich jej członków.
W oparciu o sprawozdawczość prowadzoną przez asystentów rodzin w 2015 r., można stwierdzić, że stymulują rodziców i opiekunów do podjęcia pracy nad swoim
22
zachowaniem, skłaniają do refleksji nad problemami wychowania i zasadami prawidłowego postępowania z dziećmi. Nieodłącznym elementem pracy jest: doradzanie w kwestii sposobów organizowania czasu wolnego dzieciom, informowanie o zagrożeniach związanych z fazami adolescencji dzieci, edukowanie w zakresie prawidłowego rozumienia i realizowania ról rodzicielskich. Asystenci rodzin pomagają opiekunom w określaniu indywidualnych oraz odpowiednich do wieku potrzeb dzieci, uczą:
umiejętnego stawiania granic, konsekwencji, tworzenia zasad obowiązujących w rodzinie i ich przestrzegania.
Pomoc rodzinom w poprawie ich sytuacji życiowej sprowadza się również do podejmowania przez asystentów rodziny działań niwelujących deficyty podopiecznych w innych sferach życia, aniżeli wyłącznie w sprawach opiekuńczo – wychowawczych.
Nauka racjonalnego wydatkowania posiadanych środków finansowych, tzw. trening budżetowy, uwrażliwienie na dbałość o czystość w domu i prawidłowe nawyki higieniczne, prawidłowe organizowanie przestrzeni w domu i wiele innych składają się na niwelowanie dysfunkcji w obszarze prawidłowego prowadzenia gospodarstwa domowego.
Asystenci rodziny podejmowali próby zredukowania problemów zdrowotnych i uzależnień poprzez: edukację prozdrowotną, towarzyszenie u lekarzy, motywowanie do podjęcia terapii, realizowania zaleceń lekarskich, przestrzegania kalendarza szczepień dzieci. W odniesieniu do problemów zawodowych, asystenci rodziny pomagali w sporządzaniu dokumentów aplikacyjnych, motywowali świadczeniobiorców do poszukiwania zatrudnienia umożliwiającego pogodzenie roli wychowawczej z rolą zawodową, rejestracji w Powiatowym Urzędzie Pracy oraz wykorzystywania instrumentów aktywizacyjnych adresowanych do osób wykluczonym społecznie i zawodowo.
Niedostateczne umiejętności w zakresie prowadzenia spraw formalno-prawnych próbowano uzupełnić poprzez towarzyszenie w sądzie, pomoc w uregulowaniu spraw urzędowych, wypełnianiu dokumentów, pomoc w dotarciu do prawnika itp. Działania związane z trudnościami materialnymi prowadzone były w kontekście organizowania osobom potrzebującym pomocy rzeczowej (m.in. ubrań, materiałów szkolnych, artykułów higienicznych).
23
Wykres nr 5. Powody zakończenia usługi asystenta rodziny wśród świadczeniobiorców pomocy społecznej w 2015 r. [n=45]
Spośród 167 rodzin objętych wsparciem asystenta rodziny, w 2015 roku realizację usługi zakończono z 45 rodzinami. Mając na względzie przeciętny czas pracy z rodzinami oraz powody zaprzestania świadczenia usługi asystenta rodziny u świadczeniobiorców w 2015 r., można powiedzieć, że praca nad poprawą ich społecznego funkcjonowania jest procesem złożonym i długofalowym. W analizowanym roku jedynie w 18 rodzinach udało się zrealizować stawiane w planie pomocy cele i zniwelować dysfunkcje w sferze opiekuńczo – wychowawczej. Tym samym usługa asystenta rodziny stała się bezzasadna, co nie oznacza, że świadczeniobiorcy zostali pozostawieni bez pomocy. W dalszym ciągu mogli korzystać ze wsparcia pracownika socjalnego, oferowanego m.in. w ramach pracy socjalnej. Dodatkowo, 16 rodzin, które zakończyły współpracę z asystentem rodziny, było objętych monitoringiem, polegającym na obserwacji rodziny aniżeli aktywnym udzielaniu jej wsparcia6. Na mocy postanowienia sądu w 1 rodzinie uchylono nadzór kuratora.
Zgodnie z art. 15 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, zadaniem asystentów rodziny jest również współpraca z jednostkami administracji rządowej, samorządowej, organizacjami pozarządowymi oraz innymi podmiotami i osobami specjalizującymi się w działaniach na rzecz dziecka i rodziny. W 2015 r.
asystenci rodzin współpracowali z kuratorami społecznymi i kuratorami zawodowymi.
Spośród 167 rodzin objętych pomocą asystenta rodziny, nadzorem kuratorskim było objętych 131 rodzin, w tym 10 rodzin otrzymało nadzór kuratorski w 2015 r. Współpraca z kuratorami sadowymi polegała m.in. na: aktywnym udziale w ustalaniu kierunków pracy z rodziną, wymianie informacji o planowanych i realizowanych działaniach z rodziną, ustaleniu podziału obowiązków i zadań, celem zminimalizowania ich powielania, udziale w ocenie sytuacji rodziny.
Kuratorzy sądowi stają się dla asystenta rodziny, obok pracowników socjalnych, głównym partnerem w realizowaniu działań pomocowych skierowanych na rodzinę.
6 K. Tryniszewska, Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Komentarz , wyd. II
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18
osiągnięcie celów zaprzestanie wspołpracy przez rodzinę brak efektow współpracy inne
18 16 6
6
24
W sytuacji, gdy współpraca ww. osób jest efektywna, ukierunkowana na wspólnie zdefiniowane cele, asystent rodziny, pracownik socjalny oraz kurator sądowy stają się niejako naturalnymi koalicjantami działającymi na rzecz poprawy funkcjonowania podopiecznych. Uzupełnianie zadań, a nie wyręczanie, cedowanie, powielanie, stanowi klucz do efektywnej i owocnej pracy z rodziną. Role „pomagaczy” powinny być jasno określone na poziomie bezpośredniej współpracy, a nie tylko na poziomie instytucjonalnych czy ustawowych regulacji.
Zgodnie z zapisami ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej asystent rodziny ma również za zadanie współpracę z zespołem interdyscyplinarnym, grupą roboczą lub innymi podmiotami, których pomoc przy wykonywaniu zadań uzna za niezbędną. W 2015 r. asystenci rodziny przy Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej brali udział w 65 grupach roboczych, powołali 25 zespołów problemowych, w kolejnych 6 zainicjowanych przez pracownika socjalnego brali udział oraz przeprowadzili 150 okresowych ocen sytuacji rodziny.
Cel 1. Zadanie 4. Wspieranie działań dotyczących upowszechnienia informacji o uprawnieniach dla rodziny i jej członków oraz o instytucjach i formach pomocy wspierających rodzinę.
Zakres wykorzystania określonych form wsparcia przez ich adresatów jest niewątpliwie pochodną odpowiednich akcji informacyjnych i promocyjnych. To dzięki nim beneficjenci dowiadują się o zakresie i rodzaju oferowanej pomocy. Organizatorzy rożnych przedsięwzięć wykorzystali zróżnicowane kanały informacji promując określone wydarzenia.
Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej prowadzi własną stronę internetową www.mops.wroclaw.pl, na której na bieżąco zamieszczane oraz aktualizowane są informacje o uprawnieniach przysługujących świadczeniobiorcom, w tym rodzinom, rozpowszechniane są informacje o planowanych inicjatywach, jak również działaniach już zrealizowanych. Dodatkowo, o swojej działalności MOPS informuje za pośrednictwem ulotek i materiałów informacyjnych oraz kontaktu bezpośredniego – informacji udzielanej przez pracowników MOPS przy okazji różnych inicjatyw plenerowych i innych spotkań.
Wrocławskie Centrum Rozwoju Społecznego opublikowało tzw. Wrocławski Informator Rodzinny, na który złożyły się ulotki oraz zbiór publikacji zawierających dane kontaktowe do instytucji wspierających rodziny. WCRS prowadził również strony internetowe poświęcone wydarzeniom skierowanym do rodzin (www.mojarodzina.pl;
www.miesiacrodziny.pl).
25
Informacje o działaniach określonych placówek przekazywane były również przez przedstawicieli różnych podmiotów i organizacji, w tym MOPS, uczestniczących w „miasteczku informacyjnym” prowadzonym w ramach Miesiąca Rodziny.
Komenda Miejska Policji we Wrocławiu prowadzi stronę www.wroclaw.policja.gov.pl, umieszcza również informacje na tablicach ogłoszeniowych.
Dodatkowo, do promocji swoich działań wykorzystuje prasę.
Placówki oświatowe również wykorzystują strony internetowe, tablice ogłoszeniowe, informacje zamieszczane w zeszytach korespondencyjnych uczniów, gazetki szkolne, zaproszenia, dzienniki elektroniczne, e-maile jako narzędzia upowszechniania potrzebnych informacji. Istotne wiadomości przekazywane są również na zebraniach z uczniami i ich opiekunami.
Z danych wynika, że popularną formą promocji działań były ulotki i plakaty.
Coraz bardziej popularne są tzw. media wewnętrzne, tj. strona internetowa, fanpage na Facebooku.
Cel 1. Zadanie 5. Promowanie i wspieranie organizacji różnych form spędzania czasu wolnego dzieci i młodzieży.
W Gminnym Programie Wspierania Rodziny we Wrocławiu przyjęto do realizacji zadanie rozpowszechnia informacji o sposobach spędzania czasu wolnego przez dzieci i młodzież. Przyjęto założenie, że jedną z barier ograniczających korzystanie z dostępnych dla młodych odbiorców ofert atrakcyjnego zagospodarowywania czasu wolnego jest brak wiedzy i trudność w dostępie do informacji o takich możliwościach.
Niewątpliwie czas wolny i aktywności w nim podejmowane mają wpływ na jakość życia człowieka. Czas wolny może być siłą napędową do rozwoju człowieka. Atrakcyjne jego spożytkowanie na m.in. kształtowanie pasji i zainteresowań, może być zalążkiem przyszłego sukcesu, zwłaszcza dla młodej osoby. Niewłaściwe jego zagospodarowanie może jednak stać się źródłem problemów np. zdrowotnych czy też społecznych.
Wykorzystywanie zróżnicowanych kanałów informacji, przede wszystkim tych, z których najczęściej korzystają młodzi odbiorcy, ma tu szczególne znaczenie.
Podmioty ogniskujące swoją aktywność wokół dzieci i młodzieży wykorzystują głównie Internet jako nośnik informacji o planowanych i realizowanych działaniach.
Szczególne znaczenie ma tu Facebook, ponieważ portal ten w dużej mierze opiera się na interaktywności i tworzeniu sieci znajomych: internauci mogą na bieżąco uzyskiwać interesujące informacje, pisać komentarze, wyrażać swoje opinie za pomocą opcji „lubię to” oraz udostępniać istotne z ich punktu widzenia wiadomości swoim znajomym, co może przyczynić się do popularyzacji działań. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, że FB jest ogromnie popularny wśród młodych ludzi. Już bezpośrednio młodzieży dedykowana
26
jest strona www.mlodzi.wroclaw.pl, promująca wydarzenia kulturalne, sportowe i edukacyjne organizowane we Wrocławiu, prowadzona przez Wrocławskie Centrum Rozwoju Społecznego. Promocja działań, w tym również adresowanych do dzieci i młodzieży, ma miejsce również podczas wszelkich imprez i wydarzeń środowiskowych.
Również Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej na swojej stronie internetowej na bieżąco informuje o inicjatywach skierowanych do młodych odbiorców, ze szczególnym uwzględnieniem dzieci z rodzin wielodzietnych, beneficjentów Programu Pomocy dla Rodzin Wielodzietnych „dwa plus trzy i jeszcze więcej”.
CEL 2. WDRAŻANIE SKUTECZNYCH METOD ZAPOBIEGAJĄCYCH KRYZYSOWI W RODZINIE.
Zadanie 1. Tworzenie i realizacja programów zapobiegających niekorzystnym zjawiskom społecznym (profilaktyka).
Zadanie 4. Akcje edukacyjne na rzecz profilaktyki kryzysu w rodzinie.
Kolejnym z zadań przewidzianych do realizacji w ramach Gminnego Programu Wspierania Rodziny we Wrocławiu na lata 2015 – 2017, jest tworzenie i realizacja programów profilaktycznych adresowanych do dzieci, młodzieży i opiekunów. Przyjęto założenie, że programy te mają zapobiegać wystąpieniu lub rozwojowi niekorzystnych zjawisk społecznych. Zjawisk, które w społecznym odbiorze traktowane są jako niepożądane. Do tzw. czynników ryzyka z pewnością można zaliczyć eksperymentowanie z alkoholem, narkotykami, dopalaczami i innymi substancjami psychoaktywnymi. Poniżej przedstawiono programy profilaktyczne pogrupowane wg problemu, którego dotyczą:
W ramach profilaktyki, edukacji antytytoniowej realizowano m.in. programy:
„Nie pal przy mnie, proszę” – kierowany do uczniów szkół z klas I-III szkoły podstawowej.
„Znajdź właściwe rozwiązanie” - program profilaktyki palenia tytoniu dla kas IV-VI.
„chcę być wolny, więc nie palę”.
W ramach edukacji i profilaktyki antyalkoholowej, realizowano m.in. programy:
„Debata”- program profilaktyki alkoholowej dla klas VI i gimnazjum.
„Noe”- program profilaktyki alkoholowej dla gimnazjum (od I klasy wzwyż).
Programy o zróżnicowanych zakresach tematycznych – dane Wydziału Zdrowia i Spraw Społecznych Urzędu Miasta Wrocławia:
„Archipelag skarbów”- program profilaktyki zintegrowanej z zakresu profilaktyki uzależnień, przemocy, dla młodzieży gimnazjalnej i licealnej- program realizowano w 20 szkołach gimnazjalnych i objął 2.046 osób.
„Program profilaktyki uzależnień” objął ok. 12.000 osób.
27
„Wspieranie rozwoju osobistego i społecznego uczniów wrocławskich szkół specjalnych”- objął 495 osób.
„Wspomaganie rozwoju osobistego i społecznego uczniów wrocławskich szkół ponadgimnazjalnych” – objął wg danych szacunkowych 3.275 osób.
Program zapobieganie młodzieżowej patologii społecznej – organizowany przez Fundację Praesterno objął 62 osoby.
„Fred goes Net”, zorganizowany przez Stowarzyszenie MONAR, objął 41 osób.
Program Zapobiegania Młodzieżowej Patologii Społecznej- objął 62 osoby.
Dodatkowo, z danych uzyskanych z poszczególnych placówek oświatowych wynika, że w szkołach i przedszkolach realizowane były również inne programy profilaktyczne m.in. „Cukierki” – pogram wczesnej profilaktyki uzależnień, przemocy i rozwijania umiejętności życiowych uczniów klas I-III szkół podstawowych oraz starszych grup przedszkolnych; program „Korekta” - obejmujący zagadnienie z zakresu profilaktyki alkoholowej dla młodzieży i młodych dorosłych (rozbudowana wersja programu
„Debata”), „Dzieci w rozwodzie”, program „Spójrz inaczej”, „Wiem, jak żyć, umiem odmawiać”. Nauczyciele i pedagodzy szkolni przybliżali rodzicom procedury postępowania w sytuacjach kryzysowych, organizowali spotkania interwencyjne z rodzinami zagrożonymi kryzysem i dysfunkcjami, włączali się w szkolenia organizowane we współpracy z innymi podmiotami np. „Nie przegraj - profilaktyka zachowań seksualnych młodzieży” prowadzone przez Stowarzyszenie Dzieci Niczyje. Rodziny potrzebujące pomocy i specjalistycznego wsparcia kierowane były na konsultacje do poradni psychologiczno – pedagogicznych.
Komenda Miejska Policji we Wrocławiu realizowała program profilaktyczny pod nazwą „Gimnazjalisto! Twoje Życie - Twój wybór”, który wg danych szacunkowych KMP objął 1.000 osób. Współorganizatorami projektu byli: Areszt Śledczy we Wrocławiu i Departament Edukacji Urzędu Miejskiego. Program podejmował zagadnienia odpowiedzialności prawnej nieletnich oraz negatywnych skutków sięgania po substancje odurzające7.
Kolejnym przykładem programu profilaktycznego propagującego m.in. styl życia wolny od używek, realizowanego we wrocławskich szkołach jest „Profilaktyka a Ty” – program opracowany przez Komendę Główną Policji w Warszawie, promowany przez Komendę Miejską Policji we Wrocławiu.8
7Więcej o programie:
http://www.dolnoslaska.policja.gov.pl/pl/aktualnosci/wiadomosci/biezace_informacje/gimnazjalisto__twoje_zyc ie_twoj_wybor
8 Więcej o programie na stronie: http://pat.policja.gov.pl/pat/co-to-jest-pat/44,Program-Profilaktyka-a-Ty.html
28
W obszarze uwrażliwiania społeczeństwa, zwłaszcza młodych, na zagrożenia wynikające ze stosowania środków psychoaktywnych, alkoholu i innych używek, były podejmowane kampanie społeczne i inne akcje edukacyjne. Jako przykład mogą posłużyć tu działania informacyjne prowadzone przez policję „Dopalacze niszczą życie”
czy „Mocarz”. Celem obu akcji było zwiększenie świadomości młodych osób na temat szkodliwego wpływu dopalaczy na życie i zdrowie osób po nie sięgających. Tym samym akcjom towarzyszyła promocja zachowań wolnych od używek.
Warto wspomnieć, że odbiorcami niektórych powyższych programów i działań profilaktycznych były równocześnie dzieci i młodzież oraz ich opiekunowie (np. program Archipelag Skarbów). Wydział Zdrowia i Spraw Społecznych Urzędu Miasta Wrocławia wskazał dodatkowo na inne programy profilaktyczne dedykowane rodzicom, opiekunom i ogólnie rodzinom:
Warsztaty umiejętności wychowawczych– zrealizowane przez fundację Praesterno, w którym wzięło udział 20 osób.
Warsztaty umiejętności wychowawczych przeprowadzone przez Katolicki Ruch Antynarkotyczny KARAN, w którym uczestniczyły 23 osoby.
Program wzmacniania rodziny, zrealizowany Wrocławskie Centrum Zdrowia, objął 28 osób.
Bez klapsa - jak z miłością i szacunkiem wyznaczać dziecku granice – zrealizowany przez Wrocławskie Centrum Zdrowia, objął 442 osoby.
Program Wsparcia rodzin/ opiekunów w opiece nad przewlekle i nieuleczalnie chorymi przebywającymi w środowisku domowym – zrealizowany przez Ekumeniczną Stację Opieki Centrum Pielęgniarstwa Rodzinnego, Rehabilitacji i Opieki Paliatywnej, w którym uczestniczyły 162 osoby.
Programy profilaktyczne stanowią ten rodzaj interwencji, który ma za zadanie zapobiec sytuacjom wymagającym specjalistycznych, nierzadko bardziej kosztowych, działań. Przygotowanie młodych ludzi do świadomych wyborów, wzmacniania w nich poczucia odpowiedzialności za podejmowane decyzje i nieulegania wpływom i naciskom grup rówieśniczych, jak również poszerzanie wiedzy dzieci i młodzieży na temat szkodliwości niektórych zachowań i problemów, jakie mogą pojawić się w związku z eksperymentowaniem z „używkami”, stanowią ważny element wspierania rodzin.
Cel 2. Zadanie 2. Propagowanie i wspieranie zdrowego stylu życia wśród dzieci i młodzieży oraz och opiekunów”
Działania profilaktyczne propagujące zdrowy, aktywny tryb życia były przedmiotem zainteresowań Wrocławskiego Centrum Rozwoju Społecznego. Oprócz
29
wcześniej omówionej inicjatywny „Miesiąca Rodziny”, WCRS zorganizował również Tydzień Ruchu, Asy Zdrowia, Wrocławskie Dni Promocji Zdrowia. W ramach tych przedsięwzięć zachęcano dzieci, młodzież i dorosłych do podejmowania aktywności fizycznej, zdrowego odżywiania.
Asy Zdrowia - olimpiada zorganizowana po raz czwarty w roku 2015 pod hasłem
„Zdrowo na sportowo!”, której przyświecało promowanie aktywności fizycznej w życiu codziennym oraz wzmocnienie u uczniów poczucia odpowiedzialności za zdrowie swoje i innych9.
Tydzień Ruchu10- oferta różnorodnych, bezpłatnych zajęć sportowych, które zostały przeprowadzone w wybranych szkołach lub wrocławskich klubach fitness i szkołach tańca.
Wrocławskie Dni Promocji Zdrowia”, zorganizowana po raz dziewiąty kampania Wydziału Zdrowia i Spraw Społecznych Urzędu Miejskiego Wrocławia i Wrocławskiego Centrum Rozwoju Społecznego.11 W akcji wzięło udział ok. 3.000 osób. Mieszkańcy Wrocławia mieli okazję skorzystać z bezpłatnych porad dotyczących zdrowia, profilaktyki zdrowotnej oraz zdrowego stylu życia, udzielanych przez lekarzy specjalistów, psychologów, pedagogów, logopedów, dietetyków oraz fizjoterapeutów.
Wydział Zdrowia i Spraw Społecznych Urzędu Miejskiego Wrocławia wskazał na następujące akcje edukacyjne i programy, których celem była troska o jakość życia mieszkańców Wrocławia.
Program profilaktyki wad i schorzeń narządu wzroku u dzieci w wieku przedszkolnym, którym objęto 3.033 beneficjentów.
Program wczesnego wykrywania wad i schorzeń wzroku i słuchu w populacji dzieci i młodzieży szkolnej Wrocławia, którym objęto 14.492 uczniów.
Program profilaktyki próchnicy zębów u dzieci w wieku przedszkolnym, objęto nim 8.000 dzieci w wieku od 3 do 5 lat.
Program promocji zdrowia pn. „Zdrowie w okresie młodzieńczym” na lata 2015- 2016, objęto nim 500 osób.
Zapobieganie zakażeniom meningokokowym u dzieci w wieku od 7 miesięcy do 3 lat z rodzin wielodzietnych zamieszkałych we Wrocławiu – objęto nim 78 dzieci i ich rodziców.
9 Więcej na stronie: http://theworldgames2017.com/iv-olimpiada-asy-zdrowia/
10 Więcej na stronie: http://wcrs.wroclaw.pl/tydzienruchu
11 Więcej na stronie: http://www.wroclaw.pl/wroclawskie-dni-promocji-zdrowia-2015
