Biał., D roh., Łom. 16(1998)
KS. ANTONI TOMKIEWICZ
ROLA OJCA W PROCESIE KSZTAŁTOWANIA
POSTAWY RELIGIJNEJ W OKRESIE
MŁODZIEŃCZYM
W PROW ADZENIE
W teoriach p e d ag o g iczn y ch rola ojca w p rocesie w y ch o w an ia d zieck a często trak to w a n a była m arg in aln ie. U w a żan o b o w iem , że w y chow aniem w rodzinie zajm uje się głów nie m atka. Ojciec troszczył się o ze w n ę trz n y w y m ia r ro dziny. D bał o u trz y m a n ie d o m u , d o s ta r czał śro d k ó w do życia, e w en tu a ln ie eg zek w o w ał kary. W p ra w d z ie niezap rzeczaln ą rolę w w y cho w an iu dziecka spełnia m atka, to je d n ak ojciec ró w n ież w tym procesie m a istotny w pływ . K ształtow anie p ra w idłow ej osobow ości dziecka d o m ag a się u d z ia łu obojga rodziców : m atki i ojca. D zięki obecności ojca w ychow anie staje się bardziej pełne i p raw id ło w e. M ów iąc językiem analizy transakcyjnej m a tk a u d ziela d zieck u w sp a rcia b ezw a ru n k o w eg o , ojciec zaś w a ru n k o w e g o . Ojciec staw ia dziecku racjonalne w ym agania, ukazuje m u określone cele i za dania, d o m aga się realizacji określonych w artości.
Szczególnie w ażn a jest obecność ojca w k ształto w an iu religijności dziecka. N a to zagadnienie zw rócił szczególną u w agę Z. F reu d w sw o jej teorii. Szersze b ad an ia em piryczne były p ro w ad zo n e w Polsce m ię d zy innym i p rzez }. K róla.1 Jednak w polskiej literatu rze psychologicz no-pedagogicznej odczuw a się ciągle p ew ien n ied o sy t b a d a ń n a d rolą ojca w procesie k ształtow ania p o staw religijnych dziecka.
1 J. K r ó 1 , Wpływ posiadanego obrazu ojca na pojęcie Boga u dzieci, w: Psychologia religii. red. Z. Chlew iński. Lublin 1982, s. 181-223; J. K r ó l , Postaw y rodzicielskie a poziom sa m oakceptacji a pojęcie Boga. Lublin 1989.
C elem niniejszego arty k u łu jest u k azanie znaczenia ojca w k szta łto w a n iu p o staw y religijnej w okresie adolescencji. W ty m celu p rz e p ro w ad zo n o b ad an ia em piryczne w śró d m łodzieży klas m a tu raln y ch .2 W b a d a n ia c h zasto so w an o d w ie m e to d y b adaw cze: k w estio n ariu sz w łasnej ko nstru kcji o raz Skalę Religijności P ersonalnej o p raco w an ą p rzez R. Jaw orskiego.3 W b adaniach w zięło u d ział 140 osób: 64 d ziew cząt i 76 chłopców, w w iek u 17-20 lat. W zdecydow anej w iększości b a d an i pochodzili ze śro do w isk robotniczych i inteligenckich.
N a p o d sta w ie w y n ik ó w b a d a ń o trzy m an y ch w o p arciu o Skalę Religijności Personalnej w y o dręb nio n o d w ie g ru p y skrajne: osoby o n i skiej religijności (35 osób) i osoby o wysokiej religijności (35 osób).
K w estio n ariu sz w łasnej konstrukcji d o tyczył religijności ojców w percepcji osób bad an ych. Z aw ierał on takie zag adn ienia, jak: p rak ty k i religijne ojca, śro dk i, m e to d y i z a sa d y w y ch o w an ia religijnego w s u b iek ty w n y m odbiorze b ad an y ch osób.
A rty k u ł skład a się z d w óch części: teoretycznej i em pirycznej. W pierw szej części o m ów iono w sposób ogólny proces kształto w an ia się p o sta w religijnych. C zęść em p iry czn a z aw ie ra an alizę i in terp retację o trzy m an y ch w y n ik ó w b ad ań .
I. POSTAWA RELIGIJNA I JEJ UWARUNKOWANIA
1) Pojęcie postawy
W iele d y scyplin n au kow ych, takich jak: pedag o g ik a, psychologia, socjologia zajm uje się pro blem atyk ą postaw . N iew ątp liw ie w ażn ą rolę w p o g łę b ia n iu pojęcia p o sta w y zaw d zięcza się socjologom , m .in. F. Z n an ieck iem u , W. T hom asow i, k tó rzy zap ro p o n o w ali zd efin io w an ie pojęcia p o staw y . U w ażali oni, że p o staw a jest sw ego ro d zaju stan em u m y słu człow ieka w obec p ew n y ch w artości. W ydaje się, że najpełniej d efiniow ane są p o staw y na terenie psychologii społecznej. I tak w p sy chologii społecznej istnieją:
a) definicje, które naw iązują do koncepcji b ehaw iorystycznych, w k tó ry ch zw ró co n o u w ag ę n a zach o w an ie człow ieka w obec o k reślo ny ch p rzed m io tó w ;
2 B adania zostały przeprow adzone przez Panią E. Szynkiew icz w ram ach zajęć prow adzonych na sem inarium z pedagogiki katolickiej.
RELIGIJNEJ W OKRESIE MŁODZIEŃCZYM
b) definicje, które naw iązują do koncepcji em ocjonalnych, w k tó rych zw raca się u w ag ę n a usto su nk o w an ie się uczuciow e jed n o stk i do różnych p rzed m io tó w i w artości;
c) definicje, naw iązu jące d o teorii p o zn aw czy ch , gdzie czy n nik i p o zn aw cze, in telek tu aln e d ecy d u ją o relacji m ięd zy człow iekiem a p rz e d m io te m .4
S. N o w ak ,5 M. M aro dy ,6 T. M ąd rzy ck i7 p ró b u ją połączyć te trzy koncepcje uw ażając, że p o staw a sk ład a się z elem en tó w p o z n a w czych, em ocjonalnych i behaw ioralnych.
P o d an e definicje w sk azu ją n a odniesienie su b iek ty w n e do p rz e d m iotu. P rzedm iotem p o staw y m oże być w szystko to, co znajduje się w otoczeniu człow ieka. P rzedm iotem m oże być d ru g a osoba, g ru p y sp o łeczne, instytucje, norm y, w artości etyczne, w artości religijne.
2) Cechy postawy
P ostaw a zaw iera trzy po d staw o w e elem enty: czynnik poznaw czy, u czu cio w o -d ążen io w y i b ehaw ioralny.
— zakres i kierunek postaw
W ażną cechą p o staw jest jej zakres. P rzed m io ty p o sta w y różn ią się m ięd zy sobą zakresem , czyli liczbą p rzed m io tó w , w zg lęd e m k tó rych człow iek u stosu nk o w u je się p o zy ty w n ie, n eg aty w n ie lu b obojęt nie. To d o d atn ie lub ujem ne u sto su n k o w an ie się p o d m io tu d o p rz e d m io tu po siada swój kierunek.8 K ierunek p o staw y m oże osiągać m ak sy m aln e w artości. O sile p o sta w decyduje stan em ocjonalny człow ieka. S posób i jakość zach o w an ia jed n o stk i m o ty w o w an e jest w d u ż y m s to p n iu reakcjam i uczuciow ym i.
— intensywność, zwartość, trwałość postawy
Inną cechą p o staw y jest jej intensyw ność. O kreśla się ją jako czę stotliw ość ch arak tery sty czn ą dla zachow ań.
Z w arto ść zaś d o tyczy zgo d n o ści trzech p o d sta w o w y c h k o m p o nen tó w postaw y: elem entów poznaw czych, em ocjonalnych i b ehaw
io-4 S. M i к a . Psychologia społeczna. W arszawa 1984, s. 115.
5 S. N o w а к , Pojęcie postaw w teoriach i stosow anych badaniach społecznych, w: Teorie postaw , red. S. Nowak. W arszawa 1973, s. 17-87.
6 M. M a r o d у , Sens teoretyczny a sens em piryczny pojęcia postawy. W arszawa 1976. 7 T. M ą d r z y c k i . Psychologiczne prawidłow ości kształtowania się postaw. W arszawa 1977. * Por. W. P r ę ż y n a , Funkcje postawy religijnej w osobowości człowieka. Lublin 1981, s. 21-22.
rain y ch. M ów iąc o zw artości m a się na m yśli harm o n ię i in tensyw ność poszczególnych elem entów po staw y.9
T rw ałość zaś p o sta w o d nosi się do fu n kcjon ow an ia p o sta w y w czasie. Ze w z g lę d u n a okoliczności jedn e p o sta w y w zm acn iają się, inne z n o w u ulegają w y g a sz an iu . N a trw ało ść p o sta w w p ły w m ają n o w e inform acje, zd o b y ta w ied za o p rzed m io cie p o sta w y o raz n o w e d o św iad cze n ia.
4) Postawa religijna
P o staw a realigijna jest analogiczna d o każdej innej p o staw y . O charakterze religijnym decyduje przed m io t. P rzed m io tem takiej p o sta w y m o że być Bóg, C h ry stu s, Kościół. Najczęściej p o staw ę religijną określa się jako w zg lęd n ie stałe p o zy ty w n e lub n eg aty w n e u sto su n k o w anie się człow ieka w obec n ad p rzy ro d zo n o ści jako p rz e d m io tu .10
A) Czynniki wpływające na kształtowanie się postaw religijnych
W lite ra tu rz e psychologicznej m ó w i się o czy n n ik ach w e w n ętrz n y ch i zew n ętrzn y ch , k tó re m ają w p ły w n a p o sta w y człow ieka. C zynniki te w zajem nie się u zu pełniają i w pły w ają n a siebie.
a) Czynniki wewnętrzne
D o p o d staw o w y ch czynników w ew n ętrzn y ch zalicza się te, które w yp ły w ają z dojrzew ania organizm u. Do takich zalicza się: rozw ój in telektu, sam odzielność w m yśleniu, p oziom poczucia autonom ii, sam o dzielności.
— rozwój intelektualny
W procesie k ształto w an ia p o staw y - jak ju ż w cześniej w sp o m n ia no - d u ż ą rolę o d g ry w ają czynniki p o zn aw cze. Z d o b y w an ie w ie d z y łączy się z p e w n y m p o zio m em intelek tu alny m . W p o staw ie religijnej chodzi o zd o b y w an ie w ie d z y religijnej. P o trzeb a z d o b y w an ia w ia d o m ości religijnych w zrasta w raz z rozw ojem intelektualnym . Z d o b y w a nie w ied zy przyczynia się do intensyw ności p o staw y religijnej.11 W ie dza religijna m a być stale dostoso w y w an a d o p o zio m u in telektualnego
9 T. M ą d r z y c k і , dz. cyt., s. 28. 10 W. P r ę ż y n а , dz. cyt., s. 20.
RELIGIJNEJ W OKRESIE M ŁODZIEŃCZYM
i do m ożliw ości rozw ojow ych człowieka. W okresie d orastan ia w ra z z m ożliw ościam i rozw ojow ym i m yślenia abstrakcyjnego w ied za religijna staje się bardziej pogłębiona i uduchow iona.
— rozwój uczuciowy
U czucia w ra z z rozw ojem psych iczn y m ulegają zm iano m . U czu cia rozw ijają się i pogłębiają. W okresie dorastan ia pojaw iają się u czu cia p rzy jaźn i, uczucia sen su życia i nad ziei. W ielką rolę o d g ry w ają w cześniejsze p rzeży cia. Do takich n ależą d o św iad czen ia z ro d zin ą , zw łaszcza z m atką i ojcem, które m ają w p ły w na k ształtow anie się p o staw y religijnej.13 U czucia p o zy ty w n e lub n eg aty w n e, zg o d n ie z zasa d ą generalizacji uczuć - zostają przeniesione na innych lu d zi i n a Boga. P raw id ło w a atm osfera ro d zin n a u łatw ia d ziecku zro zu m ien ie p o jęcia Boga. D ziecko do u fo rm o w an ia sobie pojęcia Boga d o ch o d zi w sposób p o śred n i p rz y p o m ocy osób znaczących. Tej pom o cy m o g ą udzielić rodzice, na bazie szczególnej w ięzi em ocjonalnej z dzieckiem . Do m iłości Boga dziecko d ochodzi p o p rzez dośw iadczenie m iłości ro d z ic ó w .14
W okresie d o rastan ia m ło dy człow iek intensyw nie p o szu k u je w a r tości, które by u sen saw n iały jego życie. Do takich należą w artości reli gijne.
b) Czynniki zewnętrzne
Do tej g ru p y czynników zalicza się głów nie śro dow isko ro d zin n e, g ru p y rów ieśnicze, instytucje w ychow aw cze. Ze w z g lę d u n a o g ra n i czone ram y tego opracow ania om ów iona zostanie tutaj tylko ro la śro dow iska rodzinnego.
— środowisko rodzinne
P ow szechn ie w iad o m o , że ro d z in a jest najw ażn iejszy m śro d o w i sk iem w y ch o w aw czy m . Tutaj dziecko k ształtuje sw oje p o d sta w o w e p o sta w y życiow e, sw oją w izję św iata, obraz siebie i innych. P o p rzez k o n ta k ty em ocjonalne z ro d zicam i zd o b y w a p ie rw sze d o św iad czen ia religijne. W ro d zin ie dziecko zaspokaja sw oje p o d sta w o w e po trzeby . Do takich p o trze b zalicza się p o trzebę b ezpieczeństw a, m iłości, u
zna-12 J. R e y k o w s k i , E m ocje i motywacje, w: P sychologia, red. T. Tom aszewski. W arszawa 1978.
13 J. K r ó 1 , Wpływ posiadanego obrazu ojca..., s. 181-223. 14 J. K r ó 1 , Postawy rodzicielskie..., s. 73.
nia i p o trzeb ę p o zy ty w n eg o w sp arcia. Z aspokojenie p o d sta w o w y c h p o trze b w aru n k u je rozw ój p o trz e b w yższych. R o d zin a jest też ty m środow iskiem , gdzie człow iek kształtuje swoje p o g ląd y na św iat, p rzy j m uje określone w artości i cele życiow e.15
Tylko w rodzinie p raw id ło w o funkcjonującej dziecko czuje się ak ceptow ane, w ażne, ufne i o tw arte na w artości w yższe, w ty m ró w n ież na w arto ści religijne. Funkcja religijna w ro d zin ie jest w a ż n ą funkcją w y chow aw czą. Polega ona n a p rz ek a zy w a n iu d ziecku w zo rcó w i z a ch o w ań religijnych.16
N ajp ierw dziecko uczy się zachow ań religijnych głów nie p o p rzez p ro cesy n aślad o w n ic tw a. D la ro zw o ju religijnego dziecka w ażn e jest, aby m iało ono m ożliw ość obserw ow ania p rak ty k religijnych sw oich ro dziców i uczestn iczen ia w nich raze m z nim i. W d alszy ch okresach rozw ojow ych n aślad o w n ic tw o osób znaczących d o tyczy też in tern ali- zow ania sąd ó w i ocen religijno-m oralnych.17
P ozyty w n a identyfikacja z rodzicam i łączy się ściśle z in tern aliza cją sy stem u w arto ści i w zorcó w zach o w ań rep re z e n to w a n y c h p rz e z nich. A kceptacja w arto ści religijnych p rzek a zy w a n y ch p rz e z ro d z i ców jest dla dziecka niejako p o tw ierd zen iem jego identyfikacji z tym i, któ rzy go akceptują, za p ew n iają poczucie b ezp ieczeń stw a i u w ażają go za osobę go d n ą szacu n ku i miłości. To zad an ie n ależy d o obojga ro dziców. Jednak każd e z rodziców pełni te role w in n y sposób.
— w y cho w aw cza ro la ojca
Ojciec p ełn i w ro d zin ie zasadn iczo rolę m o d ela. A u to ry te t ojca stw arza w a ru n k i pozw alające dziecku w ykroczyć p oza sam o tylko ze w n ę trzn e u p o d o b anie. M odel p o zw ala u św iad o m ić dziecku znaczenie o k reślo ny ch zach o w ań , obow iązujących n o rm , u k azać ich p rz y c z y n y i skutki. Stąd a u to ry tet inicjujący proces m o d elo w ania p o zw ala dziec ku u św ia d o m ić sobie, że p o siad a sw oją godność, n ie p o w tarzaln o ść, odrębność. D zięki p ra w id ło w o funkcjonującem u m o d elo w i w y ch o w a n ek u św ia d a m ia sobie specyfikę w łasnej osobow ości. Takie podejście jest b a rd z o w a żn e i k o rzy stn e w ro zw iąz y w an iu k ry zy só w p o czu cia to żsam o ści.18
16 F. A d a m s к i , M ałżeństwo i rodzina. Lublin 1980, s. 62 nn.
' 7 Por. M. W o 1 i c k і . Znaczenie ojca w procesie społecznego rozwoju dziecka. Lublin 1974, mps. (Archiwum KUL).
18 A. T o m k i e w i c z , T. Z e g r z u ł a , A utorytet w procesie wychowania. "Studia Teolo giczne", Białystok, Drochiczyn, Łom ża 11(1993), s. 252.
RELIGIJNEJ W OKRESIE M ŁODZIEŃCZYM _______ A u to ry tet ojca jako m odela p o zw ala dziecku na d o k onanie sy n te zy zeb rany ch w przeszłości różn y ch d o św iadczeń . To p o n o w n e okre ślenie siebie p o zw a la w y ch o w an k o w i uczestn iczy ć w p rocesie sam o w y ch o w an ia. P ozw ala ró w n ież realizo w ać w łasn e in icjatyw y i o d p o w ied n io p odejm ow ać życiow e decyzje. A by ten w p ły w ojca jako m o d ela był istotny, zależy od tego, w jakim sto p n iu uczestn iczy ł on u p rzed n io w w y ch o w an iu dziecka i w jakich relacjach osobow ych p o zostaw ał on ze sw oim dzieckiem .
U dział ojca w kształto w an iu postaw , zw łaszcza p o staw y religijnej jest b a rd z o w ażn y. D ziecko często słyszy o Bogu, k tó ry jest O jcem w szystkich. Tę p ra w d ę dziecko pojm uje w o p arciu o o b raz sw ojego ojca. D latego dziecko m oże u w ażać Boga jako Kogoś kochającego, d o brego, opiek uń czeg o, jeżeli d o św iad cza takiego sw ojego ojca. G d y dziecko o d k ry w a Boga jako su row ego, b u d ząceg o lęk, to czyni to na p o d sta w ie sw oich d o św iad czeń ze sw oim ojcem. D ziecko w ięc p rz e nosi na Boga dośw iadczenie em ocjonalne ze sw oim ojcem.19
P o n ad to d la dziecka ojciec jako m odel u stala n iezb ęd n e n o rm y i w artości. Ojciec jest dla niego p rzew o d n ik iem w procesie k ształto w a nia p rzed e w szystkim o b razu Boga. C zy rzeczyw iście ojciec m a w p ły w na k ształto w an ie religijności dziecka u k azu je em p iry czn a część a rty kułu.
II. WPŁYW RELIGIJNOŚCI OJCA NA POSTAWY RELIGIJNE MŁO DZIEŻY W ŚWIETLE WYNIKÓW BADAŃ EMPIRYCZNYCH
Jak już w sp o m n ian o w e w stęp ie a rty k u łu zasad n iczy m celem opracow ania jest szukanie o d p o w ied zi na p y tanie, czy p o staw a religij na m ło d zieży zależy od sp o strzeganej religijności ojca. W ty m celu w śró d bad anych osób (140) w y o d rębniono d w ie grupy: pierw sza g ru pa (35 osób) odznaczająca się niską p o staw ą religijną oznaczona literą A i d ru g a g ru p y (35 osób) odznaczająca się w yso k ą p o staw ą religijną oznaczona literą B.
Jak w ynika z teoretycznych założeń p rocesu k ształtow an ia p o sta w y religijnej zależy od p rak ty k religijnych osób znaczących, o d sto so w an y ch m etod , śro d k ó w i zasad w y ch o w an ia. S zczegółow a an aliza tych zag ad nień będzie p rzed m iotem b ad ań w tej części niniejszego ar tykułu.
19 Por. W. F i n z e r , Das Vater-Leitbild und seine Bedeutung f ü r die Religiöse Erziehung im Kindes und Jugendalter. Freiburg 1974, s. 252.
1) Postawa religijna badanej młodzieży a spostrzegane praktyki religijne ojca
Tabela nr 1. M odlitw a ojca
M o d litw a
G ru p a A G ru p a В
L % L %
co dzien n ie 10 28,60 16 45,80
raz w ty go dn iu 1 2,80 1 2,80
raz na jakiś czas 5 14,30 2 5,70
nigdy 0 0 1 2,80
nie w iem 19 54,30 15 42,90
W grupie A 28,60 % osób stwierdza, że ich ojcowie m odlą się codzien nie, zaś 54 % osób nie wie, czy ich ojcowie m odlą się. M ożna więc uważać, że większość badanych osób nie w idzi modlących się swoich ojców.
M łodzież z g ru p y В (45 %) spostrzega m odlącego się ojca co dzien nie, zaś 43 % nie potrafi o d pow iedzieć na to pytanie.
Tabela nr 2. Udział ojca w niedzielnej M szy św.
M sza św.
G rup a A G ru p a В
L % L %
częściej niż 1 na tydz. 2 5,70 8 22,90
w k ażd ą niedzielę 13 37,20 19 54,30
od czasu do czasu 9 25,70 4 11,40
w w ielkie św ięta 9 25,70 3 8,50
n igdy 2 5,70 1 2,90
W g ru p ie o w ysokiej po staw ie religijnej (B) 23 % osób spo strzega sw ego ojca uczęszczającego do kościoła częściej niż raz w ty g o d n iu , a
ROLA OJCA W PROCESIE KSZTAŁTOWANIA POSTAWY RELIGIJNEJ W OKRESIE MŁODZIEŃCZYM_______ większość (54 %) zauważa, że ich ojcowie uczęszczają systematycznie w każdą niedzielę.
Zaś w grupie osób o niskiej postawie religijnej (A) ponad 50 % osób spostrzega swoich ojców, którzy tylko od czasu do czasu lub z okazji wielkich świąt uczęszczają do kościoła.
Tabela nr 3. Komunia św. ojca
Komunia św.
Grupa A Grupa В
L % L %
częściej niż 1 w tyg. 0 0 2 5,70
w każdą niedzielę 2 5,70 4 11,40
raz w miesiącu 3 8,60 5 14,30
przynajmniej 1 w roku 20 57,10 19 54,30
raz na kilka lat 10 28,60 5 15,30
W grupie В - o wysokiej postawie religijnej - ponad 25 % ojców w każ dą niedzielę lub przynajmniej raz w miesiącu przyjmuje komunię świętą.
Zaś w grupie A - tylko 14 % badanych widzi swoich ojców przy stępujących do komunii świętej w każdą niedzielę lub raz w miesiącu. Jednak w iększość badanych w obu grupach zauważa, że ich ojcowie przystępują do komunii świętej raz w roku.
Tabela nr 4. Spowiedź ojca
Spowiedź
Grupa A Grupa В
L % L %
częściej niż 1 w mies. 0 0 0 0
raz w miesiącu 3 8,60 10 28,60
kilka razy w roku 22 62,80 20 57,10
raz na kilka lat 10 28,60 5 14,30
Z d an y ch zam ieszczo n y ch w tabeli n r 4 w y n ik a, że w g ru p ie A tylko 9 % ojców p rzy stęp u je do spow ied zi raz w m iesiącu, aż 63 % oj ców p rzy stęp u je d o sp o w ied zi kilka razy w roku, a p ra w ie 29 % raz na kilka lat.
N ato m iast w g ru p ie В p o n a d 28 % ojców sp o w iad a się raz w m ie siącu, 57 % kilka razy w roku. W śród b ad an y ch nie było ojców, k tórzy w ogóle nie p rzy stęp u ją do sakram en tu pojednania.
Tabela nr 5. Uczestnictwo ojca w rekolekcjach adwentowych i wielkopostnych
Rekolekcje G ru p a A G ru p a В L % L % w e w szystkich 5 14,30 12 34,30 w niektórych 12 34,30 17 48,60 w cale 18 51,40 6 17,10
N a p o d sta w ie d a n y ch zam ieszczo n y ch w tabeli n r 5 w y n ik a, że ojcow ie b a d a n y c h osób w o bu g ru p ach (34 % i 48 %) u czestn iczą se lektyw nie w różnych rekolekcjach. Ojców nie uczestniczących w reko lekcjach w g rup ie A było p o n ad 50 %, a w drugiej g ru p ie tylko 17 %.
Porów nując w yniki b ad ań osób z g ru p y A - o niskiej religijności - i osób z g ru p y В - o wysokiej religijności - należy podkreślić, że ojcowie m ło d zież y z g ru p y В uzy sk ali znacznie w yższe w y n ik i n iż ojcow ie z g ru p y A odnośnie p rak ty k religijnych. O cena p rak ty k religijnych ojców p rzez b ad an ą m łodzież pozy ty w nie rzutuje na ich p o staw y religijne.
2) P ostaw y religijne m ło d zieży a m etody, środki i zasad y stosow ane przez ojców w procesie w ychow ania
P raw id ło w e o d d ziały w a n ie w procesie w y ch o w an ia to tak że z a gadnienie stosow anych m etod, środków i zasad w ychow ania.
a) M etody w ychow ania
M etody m ożna określić jako w y p ró b o w an y u kład czynności reali zo w an y ch w celu sp o w o d o w an ia zm ian w osobow ości w y ch o w an k a. Do takich m e to d m o żn a zaliczyć form y o d d ziały w an ia ojców na z a chow anie religijne sw oich dzieci.
RELIGIJNEJ W OKRESIE MŁODZIEŃCZYM _______ Tabela nr 6. Formy oddziaływania ojca na zachowania religijne badanych
Form y od działy w an ia G rup a A G ru p a В L % L % p rzy k ła d 4 11,40 8 22,60 ro zm o w y 8 22,80 10 28,60 zac h ęty 5 14,20 3 8,60 p rzy m u s 4 11,40 0 0 inne form y 0 0 0 0
N a py tanie, czy ojciec m a w p ły w na tw oje p rak ty k i religijne? 40 % b ad a n y c h o d p o w ied ziało przecząco. Ci, k tó rzy o d p o w ied zieli tw ie r dząco, zauw ażają, że ich ojcowie czynią to p o p rzez ro zm o w y (w g ru pie A - 23 %; w g ru p ie В - p raw ie 29 %). D uże znaczenie w g ru p ie o w ysokiej religijności b a d an i przy p isu ją przy k łado w i, jaki dają ich ojco w ie (23 %). W tej grupie osób p rzy m u s w ogóle nie był stosow any.
Tabela nr 7. Ustosunkowanie emocjonalne ojców do swoich dzieci
P o staw a G ru p a A G ru p a В L % L % p rzy k ła d 4 11,40 8 22,60 kocha 26 74,30 30 85,70 lubi 5 14,30 3 8,60 szan u je 1 2,90 0 0 jest obojętny 0 0 2 5,7 b u d zi lęk 0 0 0 0 lekcew aży 1 2,90 0 0 o d trąc a 2 5,70 0 0
P raw id ło w e o d d zia ły w an ie w y ch ow aw cze d o k o n u je się w p o z y tyw nej atm osferze. N ajbardziej k o rzy stn ą atm osferą jest m iłość, k tóra istnieje m ięd zy ro dzicam i a dziećm i. N ie w szyscy b a d a n i o d czu w ają taką w ięź z ojcem. W g ru p ie badany ch o niskiej religijności jest ona d o św iad czan a p rzez 74 % osób, a w g ru p ie b ad an y ch o w ysokiej religij ności p rzez p o n ad 85 % b ad an y c h . W g ru p ie tej z au w aży ć m o żn a ró w nież ojcowskie p o staw y lekcew ażenia i odtrącenia (8 %).
b) Środki w ychow ania
Z a środ ki w y ch o w an ia m ożna u w ażać p rzed m io ty um ożliw iające u sp ra w n ie n ie p ro cesu w ychow aw czego.
Tabela n r 8. Środki wychowania stosowane przez ojców
Środki Gr.
systematycznie czasam i n ig d y
L % L % L %
Sym bole w iary A 6 17,10 25 71,50 4 11,40
katolickiej В 10 28,60 23 65,70 2 5,70 P rasa katolicka A 0 0 16 45,80 19 54,70 В 6 17,10 20 57,20 9 25,70 U częszczan ie A 3 8,60 22 62,80 10 28,60 na katechezę В 15 42,80 14 40,10 6 17,10 D ziałalność na A 2 5,70 14 40,10 19 54,20 rzecz parafii В 4 11,40 22 66,70 9 25,70
Jak w ynika z dany ch zam ieszczonych w tabeli n r 8 w g ru p ie m ło dzieży o niskiej religijności 89 % ojcom zależy, aby w ich m ieszk an iu znajdow ały się sym bole religijne, a 11 % ojców tej g ru p y nie p rz y w ią zuje do tego żadnej w agi.
W g rup ie zaś m łodzieży o wysokiej religijności 94 % ojcom zależy na sym bolach religijnych, a tylko około 6 % ojców nie ceni sym boli reli gijnych.
O koło 46 % ojców b ad an y ch osób o niskiej religijności zabiega, aby ich dzieci korzystały z publikacji religijnych. N ato m iast p o n a d p o ło w a (54 %) ojców badanej m łodzieży nie podejm uje tego zadania. M ałe za in tereso w an ie przejaw iają ojcowie s p ra w ą uczestnictw a ich dzieci w
RELIGIJNEJ W OKRESIE M ŁODZIEŃCZYM
katechezie. Z nacznie w ięk sze zain tereso w an ie tą s p ra w ą p rzejaw iają ojcowie z g ru p y o w ysokiej religijności (praw ie 43 %).
P o d o b n ie w y g lą d a sp ra w a działalności n a rzecz w łasnej parafii. W pierw szej g ru p ie (A) aż 54 % m ło dzieży nie od czu w ało zach ęty ze stro n y sw ojego ojca w spraw ie działalności na rzecz parafii. Z nacznie w iększej zachęty d o św iad czyła m ło dzież w g ru p ie o w ysokiej religij ności (czasam i - 63 %; zaw sze -11 %).
c) Z asad y w y ch o w an ia
Z asad y w y cho w an ia m ożna określić jako ogólne n o rm y p o stę p o w ania, które um ożliw iają realizację określonych celów i zad ań w y ch o w a w c z y c h .
Tabela nr 9. Zasady wychowania stosowane przez ojców wobec swoich dzieci o niskiej i wysokiej religijności
Z asad y Gr. systematycznie czasam i n ig d y
L % L % L % Uczęszczanie w dzie A 2 5,70 32 91,50 1 2,80 ciństwie do Kościoła В 2 5,70 30 85,70 3 8,60 P rzy g o to w an ia do A 9 25,70 19 54,30 7 20,10 I K om unii św. В 17 48,60 13 37,10 5 14,30 Stosunek do w y A 3 8,60 31 88,60 1 2,80 m ag ań Kościoła В 1 2,80 32 91,50 2 5,70 Z n aczenie p ra k A 4 11,40 17 48,50 14 40,10 tyk religijnych В 10 28,60 16 45,70 9 25,70
B adane osoby o niskiej (91,5 %) i w ysokiej religijności (85,5 %) tw ie rd z ą, że czasam i z ojcem ch odziły d o kościoła; b a rd z o nieliczni (6 %) tw ie rd z ą, że ojcowie czynili to sy stem atycznie. In teresujące są w y n iki odnośnie p rzy g o to w an ia do I K om unii św. B ardzo zain tereso w anych p rzyg otow an iam i dziecka do I K om unii św. było w g ru p ie A tylko 26 % ojców, zaś w g ru p ie В p raw ie 49 % ojców. 40 % b ad an y c h z g ru p y o niskiej religijności zauw aża, że ich ojcowie nie ro zm aw iali z nim i w cale na te m aty dotyczące p ra k ty k religijnych, n p . p o trz e b y uczęszczania d o kościoła, p rzy stęp o w an ia do sak ram e n tó w św iętych.
Bardziej p o zy ty w n e w y n iki o trzym ały osoby z g ru p y o w ysokiej reli gijności. Jednak w jednej i drugiej g ru p ie d u ż y p ro cen t osób d y sk u to w ał ze sw oim i ojcami na tem at p rak ty k religijnych jedynie od czasu do czasu.
PO D SU M O W A N IE
U zy sk an e w y n ik i w sk azu ją n a to, że istnieje w y ra ź n a zależn o ść m ięd zy p o staw ą religijną m ło dzieży, a sp o strzeg an ą religijnością ich ojców. Religijność ojców szczególnie m ło d zieży o niskiej religijności m ożna określić jako typow o okazjonalną. W iększość z nich tylko sp o radycznie korzysta z p rak ty k religijnych, tzn. p rzy stęp uje tylko okazjo nalnie do sak ram en tó w św iętych. D latego ich dzieci nie m ając o d p o w iednich w zorców kształtują p o d o b n ą postaw ę religijną.
Wr g ru p ie zaś m ło d zieży o w ysokiej religijności sp ra w a w y g ląd a inaczej. Jej zd an iem rola ojca jest znacznie w yraźn iejsza w k sz ta łto w a n iu po staw y religijnej. W o d d z ia ły w a n iu ojców na ich religijność dostrzegają częstsze p rak ty k i religijne, w iększe zainteresow anie n au k ą Kościoła i w ogóle zag ad nien iam i religijnym i.
W praktyce i teorii ciągle za m ało m ów i się o roli ojca w w y chow aniu, szczególnie religijnym . Ojciec w procesie w ychow ania znaj duje się jakby na m arginesie tego procesu. Stąd w y m ag an e jest o d p o w ied nie p rzy g o to w an ie ojców d o funkcji w ychow aw czej w ro d zin ie, a zw łaszcza dotyczy to w ychow ania religijnego w rodzinie.
RELIGIJNEJ W OKRESIE M ŁODZIEŃCZYM
ZUR ROLLE DES VATERS FÜR DIE BILDUNG
DER RELIGIÖSEN HALTUNG
DER JUGENDLICHEN
Z U SA M M E N FA SSU N G
A n der E rziehung des K indes nim m t auch - au ß er d er M utter, d e ren Rolle unersetzlich ist - d er Vater teil. Die E ntfaltung d er P ersönlich keit des K inds h ä n g t d am it zu sam m en , in w ie w eit die zw isch en d em Kind u n d der M utter bzw . dem Vater besteh en d e B indung richtig u n d sta rk ist. D u rch d en Vater w ird d e r E rzieh u n g sp ro zeß v o llstän d ig er. Der Vater stellt dem K ind rationelle F o rd eru ng en , er w eist au f die Ziele u n d L ebensaufgaben hin, sow ie u n te rstü tzt es gleichzeitig bei d eren Er füllung.
Im v orliegenden Beitrag w u rd e die Rolle des Vaters für die B ildung der religiösen H altu n g d er Jugendlichen v o r dem A b itu r dargestellt.
Im Z u sam m en h an g d am it w u rd e n em pirische F orschungen u n te r 140 S chülern v o r dem A b itu r d u rc h g efü h rt. Die Schüler w u rd e n in zw ei G ru p p en - m it nied riger (35 Personen) u n d m it h o h er Religiosität (ebenfalls 35 Personen) geteilt.
Bei d er Forschung w u rd e n zw ei M ethoden benutzt: die Skala der persönlichen Religiosität u n d Fragebögen ü b er d as V erhalten des Vaters in religiösen Situationen.
Die Ergebnisse der F orschung h ab en die frü h eren A n n ah m en be stätigt. Die Jugendlichen der G ru p p e m it h o h er R eligiosität b etrach te ten d en Vater als religiöser d en n die der an deren G ruppe. Die Ju g en d li chen d e r G ru p p e m it n ied rig er R eligiosität b etrachteten die religiösen P raktiken des Vaters als sporadisch. Die M ehrheit der Väter von dieser G ru p p e em p fin g die S akram ente typisch gelegentlich. D esw egen h a t ten die K inder dieser Väter keine richtigen V orbilder zu m H andeln.
A us diesen F orschungen m u ß m an schließen, d aß die m ännlichen Ju g en d lich en a u f die Rolle des V aters bei d er E rzieh u n g e rst v o r zu bereiten sind. A us diesem G ru n d e ist au f die V erbreitung des p sy ch o logisch-pädagogischen W issens über die - insbesondere religiöse - Erzie h u n g der Väter u n d m ännlicher Jugendlicher hinzuw eisen.
