Sprawozdanie z prac archeologicznych prowadzonych na cmentarzysku wczesnośredniowiecznym w Mroczkowie Ślepym, stanowisko 1, gm- Opoczno, woj. Piotrków Trybunalski

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

FOLIA A R C H A EO LO G IC A 4, 1983

Lubomira Tyszler

SPRAWOZDANIE Z PRAC ARCHEOLOGICZNYCH PROWADZONYCH

NA CMENTARZYSKU WCZESNOŚREDNIOWIECZNYM

w MRo c z k o w i e Śl e p y m, s t a n o w i s k o i, g m. o p o c z n o

WOJ. PIOTRKÓW TRYBUNALSKI

Badania cmentarzyska we wsi Mroczków Ślepy, gm. Opoczno, woj. piotrkowskie, były pracami ratowniczymi prowadzonymi w następstwie zgłoszonego w sierpniu 1978 r. znaleziska zniszczonego grobu szkiele-towego.

Badania prowadzone były w dn. I1—21. 07. 1979 r. Pracami kierowała autorka niniejszego sprawozdania z ramienia Katedry Archeologii UL Finansował Wojewódzki Konserwator Zabytków w Piotrkowie Trybu-nalskim. Podczas badań przekopano obszar 1,5 ara i odkryto dziewięć grobów szkieletowych, co ze szczątkami grobu z roku poprzedzające-go badania daje liczbę dziesięciu grobów.

Wieś Mroczków Ślepy leży około 10 km na południowiy wschód od Opoczna, w odległości 2 km od trasy Opoczno-Radom (rys. 1). Stano-wisko znajduje się na wschodnim krańcu Wzgórz Opoczyńskich, graniczących tu z następnym mezoregionem — Garbem Gielniowskim. Warunki hydrograficzne okolicy określa zespół niewielkich strumieni zasilających Drzewiczkę, prawy dopływ Pilicy. Mroczków Ślepy znaj-duje się po prawej stronie Drzewiezki w zakolu, jakie tworzy ona skręcając na północny zachód, aby przepłynąwszy tuż koło Opoczna skręcić na północny wschód1.

Cmentarzysko znajduje się na piaszczysto-żwirowym wzniesieniu (rys. 2), które jest typową formą fluwioglacjałną ukształtowaną w w y-niku dłuższego postoju czoła lodowca (zlodowacenie środkowopolskie, zasięg maksymalny), charakterystyczną dla tego terenu. Zbudowane

1 N a r o d o w y a t la s P o ls k i, W r o cła w 1973— 1978; J. K o n d r a c k i , C e o g r a l ia fi-z y c fi-z n a P o ls k i, W a r sfi-za w a 1967, s. 404 i n.

Rys. 1. M ro c zk ó w Ś le p y , w o j. P iotrk ów T ry b u n a lsk i, stan . 1. P o ło ż e n ie cm en ta rzy sk a

jest z warstwowanych plasków i żwirów oraz wkładek żwirowo-kamien- nych powstałych w wyniku sedymentacji wodnej, Wzgórze (około 1,5 ha) pokrywają pola uprawne. Około 20 arów zostało wydzielonych jako nieużytek i przeznaczonych do wybierania piasku i żwiru. Piaśni- ce są na bieżąco eksploatowane, w przeszłości nawet bardzo intensyw-nie z uwagi na duże zapotrzebowaintensyw-nie na piasek i żwir po pożarze wsi w latach sześćdziesiątych. Toteż badania, wobec dużego zagrożenia te -go odcinka, skoncentrowano głównie na obszarze wyłączonym spod uprawy (rys. 3). Przebadane zostały tylko te fragmenty ugoru, ktÓTe nie zostały jeszcze zniszczone. Ponadto przeprowadzono penetrację części zniszczonej oraz dokładną obserwację profilów w obrywach po wybranym piasku. W celu Określenia rozmiarów zniszczeń przeprowa-dzono wywiady z właścicielami poszczególnych działek. Według ze-branych danych cmentarzysko 'to zaczęto niszczyć już co najmniej kil-kanaście lat 'temu przy wydobywaniu żwiru i przy orce. Rozmiary zniszczeń w ciągu tylko ostatnich lait można określić na około 8—12 grobów. Wszystkie zniszczone pochówki były grobami szkieletowymi ułożonymi na linii wschód-zachód.

Szczątkom grobu z roku 1978 nadano nr 1. Był to grób szkieleto-wy, z którego zachowały się jedynie: mózgoczaszka z podstawą bez

Rys. 2. M ro czk ó w Ś le p y , w o j. P io trk ó w T ry b u n a lsk i, stan . 1. P lan s y tu a c y jn o -w y s o k o e c io w y cm en ta rz y sk a 1 — z a s ię g ż w iro w n i, 2 — w y k o p a r c h e o lo g ic z n y Mroczków Ślepy st w o j . P i o t r k ó w T r y b u n a l s k i I )2 0 10 20 3.0 m

R ys. 3. M ro c zk ó w Ś le p y , w o j. P io trk ó w T ry b u n a lsk i, stan . 1. P lan o g ó ln y p rzeb a d a n ej c z ę ś c i c m en ta r z y sk a

części twarzowej i żuchwy, ze śladami na skroniach po brązowych ka- błączkach skroniowych. Na wyposażenie składały się:

1) jeden brązowy kabłączek skroniowy typu pomorskiego z wytła-czanym ornamentem roślinnym (łalbl. I a), typ III a wg K. Musiano- wicz2, wym. 7,5 cm,

2) jeden pokryty srebrem kabłączek skroniowy z końcem wywinię-tym w oczko (tabl. I b), typ II, wyto. 4 cm,

3) cztery esowate kabłączki skroniowe z cienkiego drutu brązowe-go (tabl. I c, d, e, f), typ III, wym. 6—7 cm.

Reszta (?) przedmiotów składających się na wyposażenie oraz kośct szkieletu nie zostały przez znalazcę zabezpieczone. W wyniku analizy antropologicznej wiek kobiety został określony na około 45—50 lat (maturus)3. Pozostałych danych o pochówku brak.

Grób nr 2, szkieletowy. Odkryty zostal w profilu wykopu po w ybra-nym piasku na głębokości około 50 cm od powierzchni gruntu. Z kości szkieletu pozostały tylko nieliczne fragmenty czasztki. Pochówek uło-żony najprawdopodobniej na linii wschód-zachód, głową na wschód (?), wyposażenia nie znaleziono. Jesit to pochówek dziecięcy w wieku

infans I.

Grób nr 3 (tabl. II a). Ze szkieletu zachowały się tylko fragmenty kości czaszki, ułożony na linii wschód-zachód z odchyleniem na połud-nie, głowa skierowana na zachód. Nie zawierał wyposażenia. Pochówek dziecięcy, infans I.

Grób nr 4 (tabl. II b). Szkielet zachowany częściowo, kości czasziki

i fragmenty kości długich. Ułożenie szkieletu na l i n i i wschód-zachód,

głową na zachód. Grób nie zawierał wyposażenia. Pochówek dziecięcy, przybliżona O 'c e n a wieku około 10 lat, iníans II.

Grób nr 5 (tabl. II c). Szkielet zachowany niekompletnie. Ułożenie zwłok jak w grobie poprzednim. Bez wyposażenia. Pochówek dziecka w wieku około 5 lat, infans I.

Grób nr 6 (tabl. III a). Ułożenie szkieletu zniszczone przez prace polowe, kości 'tułowia przemieszane i ułożone nieco wyżej niż pozosta-ła część szkieletu. Stan zachowania się kości średni. Kierunek ułożenia zwłok wschód-zachód z odchyleniem na północ, głowa na zachód. Grób nie zawierał wyposażenia, być może były nim dwa otoczaki znalezione w obrębie jamy grobowej. Pochówek dziecka w wieku około 2 lat,

inians I.

1 W s z y s tk ie k a b łą cz k i s k la s y fik o w a n o w g p o d zia łu K. M u s i a n o w i с z, K a b l ą c z

-k i s -k r o n i o w e — p r ó b a t y p o l o g i i i c h r o n o lo g ii, „ S w ia to w it" 1948/1949, t. 20, s. 115—

— 2Ś2, p a s s im . »

* A n a liz ę a n tr o p o lo g icz n ą sz c z ą tk ó w k o s tn y c h w s z y s tk ic h g r o b ó w w y k o n a ł dr B. Łuczak z Z ak ład u A n tro p o lo g ii UŁ.

Lubom ira T y sz ler

W y p o s a ż e n ie grob u nr 1 i z n a lez isk a lu źn e

a — k a b lq e z o k s k r o n io w y p o m o r s k i, 1/2 w ie l k o ic i n a t u r a ln e j ( d a le j: w , n .) i b — к з Ы ц с г е к s k r o n io w y ty p II, 1/2 w . n .i с — f — k a b łą c z k l s k r o n io w e , ty p III, 1/2 w . n . i g — k a b łą c z e k s k r o n io w y ,

W i ' Ш) s

Л

n

\

! s

i i

eM

Grób nr 7 (tabl. III b). Szkielet zachowany niekompletnie. Ułożenie zwłok jak w grobach poprzednich. Bez wyposażenia. Jest to pochówek dziecka w wieku około 3 lat, inians I.

Grób nr 8 (tabl. III c), szkieletowy. Kierunek ułożenia zwłok jak w grobach poprzednich. Nie zawierał wyposażenia. W iek pochowane-go dziecka około 4 lat, inians I. Analiza antropologiczna ujawniła na prawej kości ciemieniowej perforowany otwór- ze śladami po stanie za-palnym (mógł ty ć przyczyną śmierci).

Grób nr 9 (tabl. IV a), szkieletowy, w obstawie z polnych kamieni wokół głowy i ‘tułowia. Między kamieniami wystąpiły w niewielkiej ilości węgle drzewne. Szkielet zachowany w całości. Kierunek ułożenia zwiok jak w grobach poprzednich. W bkład wyposażenia grobowego wchodziły: dwa brązowe esowate kabłączki skroniowe, wym. 3—3,5 cm (typ III), wykonane z bardzo cienkiego drutu o przekroju 1 mm, zna-lezione przy prawej skroni, oraz dwa nożyki żelazne z jednostronnie

T a b l i c a III Nr-fc=

T

wyodrębnionym trzpieniem (jeden z nich uległ zniszczeniu), leżące po obu stronach zwłok w okolicy pasa (tabl. IV b, c). Grób zawierał zwłoki dziecka około 4 lat, infans I.

Grób nr 10 (tabl. IV d). Szkieletowy, zachowany fragmentarycznie, znajdował sią na skraju obrywu po wybranym żwirze i brak jest czasz-ki i prawego 'ramienia. Kierunek ułożenia zwłok, iak w grobach po-przednich, na linii wschód-zachód, z odchyleniem na północ, głową na , zachód. Stan zachowania kości dólbry. Grób znajduje sią w obstawie z polnych kamieni w ystępującej częściowo wolkół nóg i- lewego ramie-nia. W obstawie nóg wystąpiło kilka fragmentów węgli drzewnych. Zmarła wyposażona była w nożyk (tuż- przy lewej dłoni) oraz pierścio-nek z oczkiem założony na serdeczny palec lewej dłoni (tabl. IV e, f). Reszta (?) wyposażenia nie zachowała się — zmarła mogła posiadać kabłączki skroniowe. Elementem wyposażenia był być może otoczak

T a b 1 i с a IV x KJ----\ ý * ^ / T rr=f" V b < 3 * Q ° o ^ Q E ib S tS ] d P la n y p ła s k ie g r o b ó w nr 9, 10 i ich w y p o s a ż e n ie * — g ró b n r 9, « k a la 1 : 2 0 (1 — k a b lq c z k i, 2 — n o ż y k i) i b — k a b łą c z k i г g r o b u n r 9, ty p III» 1/2 w . n .i с — n o i y k г g r o b u n r 9, 1/2 w . n ,i d — g ró b n r 10, s k a la 1 : 20 (1 — p le r łc l o n e k , 2 — n o l y k ) i e — n o ż y k i g r o b u n r 10, 1/2 w . n . i I — p ie r ś c io n e k z g r o b u n r 10, 1/2 w . n .

znaleziony między kolanami. Ze względu na brak czasżki pochówek określić można jedynie jako grób dorosłej kobiety w przedziale wieku

adullus-maturus. Między kamieniami obstawy wokół nóg zmarłej

znaj-dowały się dwa fragmenty kości czaszki dziecka w wieku około 1 roku. Zarysy jam grobowych (poza grobami nr 9 i 10, których zasięg w y-znaczały obstawy) bardzo słabo widoczne i trudne clo uchwycenia, ma-ją przeważnie kształt owalny. Długość jam jest proporcjonalna do wiel-kości zmarłego. W ydaje się, że zmarli byli chowani bezpośrednio w ziemi, bez trumien. Szkielety zalegały bardzo blisko powierzchni gruntu., na styku warstwy ornej i żółtego piasku, średnio na głębokości 40—45 om, nierzadko naruszone były przez orkę np. rozwleczone kości żeber w groble nr 6. Tylko szkielety z grobów nr 9 i 10 ze względu na większą głębokość zalegania zachowały się zupełnie dobrze. Po-nadto grunt na te'renie cmentarzyska jest piaszczysty, silnie przepusz-czalny i dłuższy czas użytkowany jako pole orne, dlatego i zabytki

i kości ulegały daleko posuniętemu zniszczeniu, zwłaszcza, że były to

szkielety dziecięce. We wszystkich grobach zwłoki ułoiżone były w po-zycji wyprostowanej na wznak, ręce wzdłuż tułowia, nogi wyprostowane. Wszystkie groby są pojedyncze z wyjątkiem 10, gdzie oprócz koś-ci dorosłej kobiety wystąpiły w okolicach obstawy kamiennej nóg kości czaszki małego, dziecka. Mogły się tam one dostać wtórnie pod-czas kopania żwiru, tym bardziej, że i obstawy z kamieni (szczególnie grobu nr 10) wydają się być niepełne, zniszczone przez wkopy. Można też przyjąć ewentualność, że jest to pochówek podwójny, kobiety i dziecka. Wiele takich przykładów podaje H. Zoll-Adamikowa4.

Obserwacja w zakresie rozplanowania cmentarzyska jest trudna, ponieważ badania przeprowadzono na stosunkowo niewielkiej przestrze-ni. Zasięg cmentarzyska, w obecnym stanie zachowania, od północy i zachodu określają wykopy po wybranym piasku (nie wiadomo dokład-nie ile grobów zostało zniszczonych); od południa przebadany ar 8 okazał się pusty, z czego wynika, że dalszej części (głównej)

cmenta-rzyska należałoby oczekiwać w arach leżących w kierunku na wschód od badanych. Wskazywać na to może również konfiguracja terenu — w tym kierunku postępuje wzniesienie, o bardziej ostrym zboczu od południa i zachodu oraz łagodniejszym stoku w kierunku północy i wschodu. Odkryte pochówki układają się w trzy rzędy: groby nr 2—7, groby nr 9, 10 i grób nr 8, wzdłuż linii północ-południe, z lekkim odchyleniem szkieletów ku północy.

4 N a p r zy k ła d grób nr 11 b w Sam b orcu (k o b ieta m a tu r u s z cza szk ą n ie m o w lę c ia m ięd z y k olan am i), patrz H. Z o 11 - A d a m i к o w a, W c z e s n o ś r e d n i o w i e c z n e c m e n t a -r z y s k a s z k i e l e t o w e M a ł o p o l s k i , cz. 2, A n a l i z a , W -r o c ła w 1971, s. 19— 23.

Materiał grobowy można określić jako typowy inwentarz wczesno-średniowieczny. Kabłączki skroniowe są ozdobami najczęściej w ystę-pującymi w inwentarzu tych grobów. Najciekawszą formą spośród nici1: jest kaibłączek pomorski typ III a. Kabłączki tego typu pojawiły się jako forma wykształcona na przełomie X i XI w. i występowały do polowiy XIII w.5 Wywodzą się one z kręgu meiklembursko-pornorskiego i są ozdobą noszoną przez ludność słowiańską. Stanowiska z kabłącz- kami pomorskimi występują we wspomnianym kręgu meklembursko- - pomorskim, w W ielkopolscy w -południowej części Mazowsza, na Dolnym Śląsku oraz w Polsce środkowej6. Kaibłączek z Mroczkowa wy-konany został z blachy brązowej techniką wytłaczania, zdobi go orna-ment roślinny, część z uszkiem uległa zniszczeniu. Najbliższe mu moty-wem zdobniczym są okazy ze stanowiska w Kałdusie pow. chełmiński7. Kabłączki z ornamentem roślinnym wydają się być późniejsze niż oka-zy zdobione motywem geometrycznym8.

Kabłączek typu II, w ystępujący tylko w grobie n r 1, wykonany jest z grubego drutu miedzianego pokrytego warstwą srebra9. Koniec wy-winięty tworzy uszko. Kabłączek zachował się w stanie bardzo dobrym. Pozostałe kabłączki (grób nr 1 i 9) należą do najczęściej spotykanego typu III z esowatym uszkiem. Para jednakowych kabłączków z grobu nr 9 wykonana jest z miedzianego drutu i pokryta cienką warstewką srebrzenia. Rozmiar i delikatność wykonania ozdób świadczyć może o ich specjalnym wykonaniu dla dziecka. Najlepszym elementem datu-jącym spośród tych zabytków są brązowe esowate kabłączki z grobu nr 1 o dużych średnicach 6—7 cm. Niejednokrotnie w literaturze pod-kreślano', że kabłączki o dużych średnicach występują raczej na stano-wiskach późnych10.

Pierścionek z grobu nr 10 jest raczej rzadko spotykanym typem pierścionków z oczkiem z kamienia półszlachetnego bądź ze szkliwa. Egzemplarz ten wykonany jest z cyny i posiada w przedniej części

ro-5 Z. B u k o w s k i , P u ste k a b ł ą c z k i s k r o n i o w e t y p u p o m o r s k i e g o , S z c z e cin 1960, s. 47— 49, 74— 75.

6 Ib idem , s. 93, m apa II.

7 E. K a s z e w s к a, W c z e s n o ś r e d n i o w i e c z n e c m e n t a r z y s k o w K a l d u s ie p o w . C h e ł

-m no (b a d a n ia 1957 r.), ,,P race i M a teria ły M uzeu -m A r c h e o lo g ic z n e g o i E tn o g r a ficzn e g o

w Łodzi" 1950, ser. a r c h eo lo g icz n a , nr 5, tabl. X X X , 5, tabl. X X X III, 12. 8 B u k o w s k i , op. cit.

8 A n a liz ę m e ta lo z n a w c z ą i k o n s e r w a c ję z a b y tk ó w m e ta lo w y c h w y k o n a ła m gr A . A n d r ze je w sk a z p ra c o w n i k o n se r w a c ji z a b y tk ó w m e ta lo w y c h p rzy k a te d r z e A rch e -o l-o g ii UŁ.

10 N p. S ła b o sz e w o , p ow . M o g iln o , d a to w a n e m o n etą na XII w ., patrz Z. R a j e w - s к i, W i e l k o p o l s k i e c m e n t a r z y s k a r z ę d o w e z o k r e s u w c z e s n o d z l e j o w e g o , „P rzegląd

dzaj rozetki z osadzonym w niej oczkiem z masy szklanej. Najbliższą analogią dla tego pierścionka jest egzemplarz z grobu nr 110 z cmen-tarzyska i.ęczyca-Emaus datowanym na XII—XIII w.11 Ramy czasowe pierścionków tej odmiany określa się na XII i także XIII w.ls

Noże należą do okazów 8—9 centymetrowych (tabl. I h). Wszysitkie charakteryzują się jednostronnie wyodrębnionym trzpieniem13. Zabytki te spełniały dwojaką rolę, były popularnym narzędziem codziennego użytku, złożone zaś w grobie noże miały chronić zmarłego przed nie-bezpieczeństwem. Łączyły więc w sobie cechy o treści Użytkowej i ideologicznej11.

Poza materiałem z jam grobowych, na złożu wtórnym w wykopach po wybranym piasku znaleziono dwa przedmioty. Są to: nożyk żelaz-ny i złamażelaz-ny esowaty kabłączek skroniowy typ III, wym. około 5,5 cm

(tabl. I g , h).

Na podstawie uzyskanego materiału zabytkowego z cmentarzyska w Mroczkowie Ślepym obiekt datować można na 2 połowę XII w. i początek XIII w. Uściślenie ram chronologicznych przynieść mogłyby dopiero przyszłe sezony badawcze.

Przy analizie cmentarzyska należałoby zatrzymać się nieco przy problemie pochówków dziecięcych. Wiąże stię z nim m. in. głębokość i miąższość jam wkopanych w calec. Szkielety grobów dziecięcych zalegają płytko tuż pod powierzchnią gruntu, na granicy humusu orne-go i calca, w którym ledwo widoczne są spągi jam grobowych. Należy liczyć się z tym, że pokłady gruntu zostały już zniwelowane przez pro-cesy denudacyjne i orkę, jednakże — jak zauważyła M. Miśkiewiczo- wa — pochówki dzieci ;są płytsze15. Szczególnie „niedbałe" były po-chówki dzieci w wieku infans I — płytkie jamy grobowe,лЬгак wypo-sażenia. Odsetek dzieci na różnych cmentarzyskach bywa bardzo róż-ny i nie zawsze brak pochówków dziecięcych da się wyjaśnić

specyfi-11 A . A b r a m o w i c z , B a dan ia w y k o p a l i s k o w e na c m e n t a r z y s k u Ł ę c z y c a —

Ema-us, „S tu d ia W c z e sn o śr e d n io w ie c z n e " 1955, t. 3., s. 294— 297, ta b l. 92 e.

l ł Z o 11 - A d a m i k o iw a, op. cit., s. 103.

19 U le g ły o n e c a łk o w ic ie z m in era lizo w a n iu , m im o że ich k szta łt m ożna ła tw o u c h w y c ić w ob rą b ie o s a d ó w k o r o z y jn y c h . W id o c z n e są ty lk o c z ę ś c i o strza — a prócz n ie g o brak je lc ó w , k tó r e m u s ia ły u le c c a łk o w ite j red u k cji, J e d en z n ich (z grob u nr 9) u le g ł z n isz cz en iu p rzy w y d o b y w a n iu 1 je s t w e fra g m en ta ch (rysu n k u n ie za -m ies z c zo n a ).

14 M. M i ś k i e w i c z , W c z e s n o ś r e d n i o w i e c z n y o b r z ą d e k p o g r z e b o w y na p ł a s k i c h

c m e n t a r z y s k a c h s z k i e l e t o w y c h w P o ls c e , „ M a teria ły W c ze sn o śr e d n io w ie c z n e " 1969,

t.

15 M . M i ś k i e w i c z , C m e n t a r z y s k o w Z ł o t e j P i ń c z o w s k i e j , p o w . P iń c z ó w . R o z

-p r a w y Z e s -p o łu B adań n a d P o l s k i m ś r e d n i o w i e c z e m U W 1 P W , W a rsza w a 1967, t. 4,

ką podłoża rozkładającego kości młodych osobników luib zniszczeniem Ich w wyniku procesów denudacyjnych, co mogło być nietrudne z uwa-gi na płytkość ich zalegania. Dla szeregu nekropoli brak ich może łą-czyć sią z niedostatkiem obserwacji przy eksploracji cmentarziysk. Po-chówki dzieci na cmentarzyskach małopolskich na przykład stanowią około 30—40% ogólnej liczby zmarłych16. Pewną rolą w kwestii głębo-kości pochówków mogła odgrywać pozycja majątkowa czy ranga spo-łeczna zmarłego, to znaczy pochówki osób znaczniejszych byłyby głębsze17. Uwaga ta może dotyczyć grobu nr 9, diziiecięcego, z. wyposaże-niem w nożyk i kabłączki, wykonane być może na specjalne zamówie-nie18.

Zastosowanie kamieni w grobach nr 9 i 10 można próbować inter-pretować jako naśladownictwo grobów z obstawami kamiennymi i szu-kać echa idei obrządku z obszaru Mazowsza10. Groby z pełnymi obsta-wami i bruki kamienne, które ł ą c z y s ię z i d e ą m a z o w i e c k ą , wystąpiły na cmentarzyskach w Końskich20 i Lutomiersku21. W yposażenie jednak grobu w kamienie traktować należy jako ponadregionalną praktyką, której genezę i przeznaczenie trudno dlziś bliżej określić22. W arto mieć przy interpretacji roli złożonych w grobie kamieni na uwadze pogańs-ko- ch r ześc i ja ń sk ą symbolikę „środka", ideę zamylkania świętej prze-strzeni czy też wierzenia w magiczną siłę kamienia23.

1° Z o 11 - A d a m i к o w a, op. cit., s. 26— 29, dla p o r ó w n a n ia zob. M i ś k i e w i c z ,

W c z e s n o ś r e d n i o w i e c z n y . . . , s. 471— 472.

17 Z o-l 1 - A d a m i k o a, op. cit., s. 28.

18 Np. grób nr 107 w Z łotej P iń c z o w s k iej, p ow . P iń cz ó w , M i ś k i e w i c z , W c z e

-s n o ś r e d n i o w i e c z n y ..., -s. 271.

19 L. R a u h u t, W c z e s n o ś r e d n i o w i e c z n e c m e n t a r z y s k a w o b u d o w i e k a m i e n n e j na

M a z o w s z u i Podlaniu, „ M ateriały S ta ro ży tn e i W c z e s n o ś r e d n io w ie c z n e 1' 1971, t. 1,

s. 435—656.

*ö J. G ą s s o w s k i , C m e n t a r z y s k o w K o ň s k l c h na tle z a g a d n ie n i a p o ł u d n i o w e j

g r a n i c y M a z o w s z a w e w c z e s n y m ś r e d n i o w i e c z u , „ M a teria ły W c ze sn o śr e d n io w ie c z n e "

1950, t, 2, s. 71— 177.

*» A. N .a d ą b k i , A. A b r a m o w i c z , T. P o k l e w s k i , C m e n t a r z y s k o z XI w. w L utom iersku pod Ł odzią, Łódź 1959.

га S zu k a n ie na w s z y s tk ic h cm en ta r zy sk a ch , na k tó r y c h w y s t ą p iły w gro b a ch k a -m ien ie , id ei p o c h ó w k ó w ty p u -m a z o w ie c k ie g o w o b s ta w ie k a -m ien n ej jeist b łę d n e . M y l-n ie il-n terp retu je w y s tę p o w a l-n ie p o je d y l-n c z y c h k am iel-n i w g ro b a c h l-na cm el-n ta r zy sk a c h w M a sło w ic a c h i P sarach A . K u f e l - D z i e r z g o w s k a , W c z e s n o ś r e d n i o w i e c z n e c m e n t a r z y s k a s z k i e l e t o w e w P o ls c e ś r o d k o w e j , „P race i M a ter ia ły M u zeu m A r c h e o lo

g ic z n e g o i E tn o g r a ficzn eg o w Łodzi" 1975, ser. a r ch eo lo g ic z n a , t. 22, s. 376— 377. P o ró w -naj też z ja w isk o w y s tę p o w a n ia k a m ie n i n a c m en ta r z y sk a c h w M a ło p o ls c e , Z o 11- -A d a m i к o w a, op. cit., s. 35— 36.

M L. K a l i n o w s k i , T r e ś c i i d e o w e s z t u k i p r z e d r o m a ń s k i e j i r o m a ń s k i e j w P o

Między kamieniami ,.obstaw znajdowały się węgielki drzewne. Ele-ment ten łączyć chyba należy z bliżej nieokreślonymi zabiegami ma-gicznymi palenia ognisk przy zmarłym wokół otw artego grobu. Pale-nie ognia przy zmarłych było często jednym z elementów rytuału po-grzebowego24. Zjawisko występowania węgli drzewnych w wypełnis-ku jamy grobowej i między kamieniami obstaw związane jest z po-chówkami na cmentarzyskach mazowieckich25.

Historycznie okolice omawianego obiektu znajdują się na pograni-czu dwóch kasztelanii: żarnowskiej i skrzyńskie). Obie kasztelanie wraz z kasztelanią malogojską tworzą tzw. zespół kasztelanii zapilic- kich prowincji środkowopolskiej28, wymienionych w bulli gnieźnień- iskiej z 1136 r. i należały do diecezji gnieźnieńskiej27. W Liber benelicio-

rum Długosza w wykazie wsi dających dziesięcinę kolegiacie w

San-domierzu — nadanych przez arcybiskupa Piotra w 1191 r.28 wraz z ka-plicą w Żarnowie — znajduje się wieś Kra&zków, leżąca ok. 3 km na północny wschód od Mroczkowa Ślepego. S. Arnold określa nią za-sięg kasztelanii żarnowskiej od strony wschodu, chociaż tok rozumo-wania badacza nie wydaje się być przekonywająciy29. Z. Wojciechow-ski zaś opiera granicę kasztelanii skrzyńWojciechow-skiej na Drzewiezce30. Toteż przy obecnym stanie badań i wobec braku źródeł jednoznacznie określa-jących granice kasztelanii najbezpieczniej będzie umieścić omawiane cmentarzysko w strefie granicznej.

Cmentarzysko położone jest z dala od znanych grodzisk funkcjonu-jących współcześnie. W promieniu kilkunastu kilometrów od cmenta-rzyska znajdują się grody: Goździków (XI — początek XII w.) w odle-głości około 10 km, Petrykozy (XII—XIV w.) — około 15 km, Gowar-czów (początek XII—XIV w.) — około 12 km. W rejonie tym przebie-gały dwa ważne średniowieczne szlaki handlowe: 1) Roziprza-Sulejów- -Opoczno-Skrzynno-Radom, funkcjonujący od przełomu IX/X w., 2) Ino- wlódz-Opoczno-Końskie-Żarnów-Kielce w kierunku Sandomierza i

Za-«4 M i ś k i e w i с z, W c z e s n o ś r e d n i o w i e c z n y . . . , s. 256. R a u h u t, op. cit., s. 470.

T. L a l i k , O r g a n i z a c j a g r o d o w o - p r o w l n c j o n a l n a w Pols ce XI 1 p o c z ą t k ó w XII w ., „Studia z d z ie jó w o sa d n ictw a " 1967, t. 5, s. 27— 28.

w S. A r n o l d , T e r y t o r i a p l e m i e n n e w u s tr o ju a d m i n i s t r a c y j n y m P o ls k i P i a s t o w -s k i e j w X II— XIII w . , [w :] t e n ż e , Z d z i e j ó w ś r e d n i o w i e c z a , W a.--szaw a 1968, -s. 348—

— 370; por. Z. W o j c i e c h o w s к i, Ze s t u d i ó w n a d o r g a n iz a c j ą p a ń s t w a p o l s k i e g o

t a P ia s tó w , K rak ów 1924, s. 48, 75.

48 A r n o l d , op. cit., s. 365 i przyp. 661.

88 S. A r n o l d , Z d z i e j ó w ś r e d n i o w i e c z a , W y b ó r p ism , W a rsza w a 1968, s. 364— — 371.

30 Z. W o j c i e c h o w s k i , Ze s t u d i ó w n a d o r g a n iz a c j ą p a ń s t w a p o l s k i e g o za

wichos'tu, funkcjonujący od końca XI w. i początku XII w. Drugi z wy-mienionych szlaków (na Ruś) przechodzący przez Garb Gielniowski związany jest z przełomami rzeki Radomki i Drzewiczki, w pobliżu tej ostatniej znajduje się cmentarzysko w Mroczkowie. W ariant szlaku ruskiego prowadzący z Mazowsza Czersko-Grójeckiego przez Łęgoni- ce, Drzewicę i dalej na Końskie, Opatów przebiega właśnie w rejonie Mroczkowa Ślepego31.

Podsumowując, cmentarzysko w Mroczkowie Ślepym, na podstawie dotychczas uzyskanego materiału, datować można na 2 połowę XII w. i początek XIII. Cmentarzysko jest nekropolą nieprzykościelną, o cha-rakterystycznym dla średniowiecza rzędowym układzie grobów, poło-żone na wzgórzu. Mimo że w jego pobliżu nie znaleziono jeszcze osad mogących by odpowiadać temu obiektowi, to liczyć się trzeba z możli-wością istnienia tu dość rozwiniętego osadnictwa, tym bardziej, że przebiegały w pobliżu ważne szlaki handlowe.

Lubom ir a T y s z l e r

REPORT O N ARCHEOLOGIO A l. STUDIES CO N D U C TED O N EARLY-M EDIAEVAL CEMETERY A T M R O CZK ÓW SLEPY

(E X C A V A T IO N SITE 1),

PIO TRK ÓW TRYBUNALSKI A D M IN IST R A T IV E PR O V IN C E

In all, ten sk e le to n bu rials w e r e d is c o v e r e d in th e c e m e te r y at M ro czk ó w S le p y . B od ies are p la ced in W est-E a st d irectio n w ith d e v ia tio n to S ou th, a n d w ith h ea d s to W e st. T h e se w e r e tw o woimen g r a v e s and e ig h t ch ild g r a v e s in in fan t a g e I a n d II. In g r a v e s 9 and 10 th ere a p p ea red sto n e „p rotection " w h ich m ay b e attrib u ted to the id ea th e bu rial ritu al in M a z o w s z e D istrict, or m ore w id e ly w ith th e p a g a n rh ristia n s to n e sy m b o lism . T he d isc o v e r e d b u ria ls form th ree ro w s a lo n g N o rth -S o u th lin e.

T h e b u rial m aterial r ep re se n ts a ty p ic a l e a r ly -m e d ia e v a l in v e n to r y : tem p le b o w s o f II and III ty p e s (in clu d in g o n e P om eran ian b o w ), sm a ll k n iv e s , a ring. T h e c e m e te r y ca n be d a ted b ack to the se c o n d h alf of 12th and e a rly 13th cen tu r ie s.

It is n o t a ch u rch y a rd c em e ter y w ith a ty p ic a lly m e d ia e v a l la y -o u t of g r a v e s in ro w s a n d it o c c u p ie s a h ill-to p orea of 1,5 h e cta re. II is lo c a te d at the b o rd er-p o in t of Ż arnów and S k rzyn n o c a s te lla n ie s n ear a m e d ia e v a l R u ssia n trad e trail le a d in g from C zer sk o -G r ó je ck ie M a zo w sze v ia D rzew ica to K o ń sk ie.

T h e stu d ies in the c e m e te r y w e r e c o n d u cte d du rin g o n ly o n e s e a s o n and th e y w e re of s a lv a g e ty p e . T h e 'c e m e te r y is p artly d e str o y ed .

31 Są to z w e r y fik o w a n e d a n e a r ch iw a ln e, u z y sk a n e qd Z. L e ch o w icza , na m a r g i-n e sie p r z y g o to w y w a i-n e j przez i-n ie g o m oi-n ografii terei-n u k a s z te la i-n ii sk rz y ń sk iej i o k o lic.