ET PROBLÈMES
Jerzy Burchardt (Pologne)
L E S D IV E R G E N C E S E T P O IN T S C O M M U N S C O N C E R N A N T
L A T H É O R IE D E L A V IS IO N D A N S D E A S P E C T IB U S D ’IB N
A L -H A Y T H A M E T PERSPECTIVA D E W IT E L O
P ar une traduction restée toujours anonym e datant de la fin du X II siècle
ou du début du X III siècle de l ’ère dite chrétienne l ’E urope latine prit
connaissance du grand traité d ’Ibn al-H aytham K itâb al-M anâzir - fait qui
devait devenir dans le m onde entier un tournant dans le dom aine de la théorie
de la v isio n 1. Le prem ier qui profita de cette translation arabo-latine fut
Jordanus de Nemore, pour son traité Liber de triangulis2. R oger Bacon, un
Anglais écrivant en latin, et auteur d ’un grand ensem ble de traités intitulés
Opus maius, parus dans les années soixante du XIII siècle, cite expressém ent
Kitâb al M anàzir et son auteur comm e Alhazen, auctor Perspectivae vulgatae3.
W itelo, «fils des Thuringiens et des Polonais», se servant du latin, lui
aussi, et m aître-ès-arts lié à l ’U niversité de Padoue dans les années 1262-
1268, m entionne dans sa lettre philosophique D e causa prim aria paenitentiae
in hominibus et de natura daemonum Ibn al-H aytham q u ’il appelle H aycen
filius H ucayn filii Haycen, ainsi que son oeuvre intitulée De aspectibus4.
U ne variante du m êm e nom - al H asan ben al H osain ben al H aitam - se
trouve aussi citée dans le traité M aqâla fi al-D aw , traduit en allem and par
J. B aarm ann (1882) et en français par R. R ashed (1968)5. C ette tradition
onom astique est enracinée dans une oeuvre arabe inconnue, beaucoup plus
ancienne que H aggi Halfa, m ort en 1658 et sans doute antérieure aux m a
nuscrits latins d ’Ibn al-H aytham , où ses vestiges sont toujours à chercher6.
Ibn Abi U say b i’a, m ort en 1270, nous transm et les form es nom inales: Abu
Ali M oham m ad ibn al Hasan ibn al H aytham 7. Cette form e sem ble aujour
d ’hui être la m eilleure et est à retenir, pu isq u ’elle provient d ’un texte arabe
soigné.
A yant lu à Padoue non seulem ent Ibn al-H aytham , m ais aussi D e sensu
7 0
Jerzy Burchardt
réflexion de la form e de l ’objet transmise au moyen à l ’interm édiaire de la
lumière sur la surface de l ’oeil. Cette fo rm e était ensuite interprétée et iden
tifiée p a r le sens commun de l ’âm es. Selon A ristote la vision ne s ’accom plis
sait pas sur la surface de l’oeil, m ais dans l’esprit de l’hom m e qui voyait9.
Vers 1270 W itelo, après une étude approfondie d ’Euclide, d ’A rchim ède,
d ’E utokios, d ’A pollonios, d ’Héron, de P tolém ée10 et d ’Ibn al-H aytham , écri
vit en Italie, à V iterbe, son vaste traité en dix livres - P erspectiva x. Ce
traité-les volum es prem ier et partiellem ent le dixièm e exceptés - pourrait
être considéré com m e un com m entaire du livre D e aspectibus d ’Ibn al-H ay
tham , dans lequel le com m entateur utilise des versets de sa source en les
m ettant en ordre nouveau, exposant certains et les com plétant.
M ais dans la propositio 73 de Perspectiva W itelo dit que le sens de la
vue com prend naturellem ent, sur la surface de l ’oeil, la form e de la chose
vue, en distinguant, au centre de l’oeil, la lum ière, la couleur et, par la suite,
la grandeur angulaire de la ch o se12. Cette im age sur la surface de l’oeil,
connue déjà par D ém ocrite et par A risto te13, s ’appelle depuis la parution de
la dissertation de Jean E. Purkinje, Commentatio de examine physiologico
organi visus, V ratislaviae 1823, la prem ière im age cornéenne de P u rk in je14.
Il convient de souligner ici que le grand opticien arabe Ibn al-H aytham , dans
son traité De aspectibus ne discute pas le rôle de cette image. Voici pourquoi
la théorie de la vision de W itelo, son com m entateur, se distingue de sa
source p ar la prise en considération de cette im age sur la surface de l ’oeil.
W itelo proclam e alors la théorie cornéenne de la vision. M ais il la com plète
ensuite p ar la théorie lenticulaire-chiasm atique de D e aspectibus d ’Ibn al-
H ayth am 15.
W itelo prouve être le disciple d ’Ibn al-H aytham en rejettant délibéré
m ent la fausse théorie de rayons v isuels16, confessée par Platon, Euclide,
H éron, Ptolém ée et Al-K indi 7. Au XIII siècle les opticiens contem porains
de W itelo, R oger Bacon et Jean Pecham , ont toujours cherché à réconcilier
les deux théories contraires de la vision, la théorie introm issive d ’Ibn al-
H aytham et celle des extram issionistes ci-dessus nom m és. Selon R oger les
species rerum devaient être ennoblis par le species oculi et selon Jean la
lum ière naturelle était nécessaire à l’oeil, m ais accom odée par la lum ière de
• • 18
l ’oeil à la réception par la puissance visive .
Ibn al-H aytham et W itelo sont d ’accord que la vision ne peut s ’ac
com plir q u ’au cas d ’une opposition des yeux et de la chose vue, illum inée19.
Cela est une conséquence du fait que les rayons de la lum ière se propagent
en ligne droite20. M ais physiologiquem ent la prem ière réception de la lu
m ière, de la couleur et de la grandeur angulaire de la chose vue ne saurait
avoir lieu q u ’à travers les droites perpendiculaires du cône visuel. Cette
réception accom plie sur la sphaera glacialis (la lenticule) perm et d ’élim iner
toute la superfluité de rayons obliques et la clarté de la vision, pendant
laquelle un point de la chose vue correspond toujours à un point de la
sphae-2 i
ra glacialis . Ibn al-H aitham , et par la suite W itelo entrevoient la prem ière
réaction physiologique, sensitive de la vision non pas sur la surface cor-
néenne de l ’oeil, m ais sur la surface antérieure de la sphaera g la cia lis22.
Cela s ’accom plit à cet endroit-là grâce à l ’action de la p uissance visive ou
sensitive23. Les rayons qui tom bent obliquem ent sur la surface de l ’oeil su c
com bent, selon Ibn al-H aytham , à la réfraction et passent par les tuniques
de l’oeil sous form e oblique24, m ais sont interceptés par la vue le long des
droites partant du centre de l’oeil25. C hez W itelo les form es en dehors du
cône visuel sont brisées par les tuniques de l’oeil, ce qui provoque une im age
indistincte26. Ibn al-H aytham parle ici expressém ent de la surface de l ’oeil
com m e de lieu de réfraction des rayons obliques et W itelo en term es gén é
raux, de tuniques de l’oeil, qui précèdent la lenticule (gla cia lis).
Ainsi donc Ibn al-H aytham a constaté une réfraction des rayons sur la
surface de l ’oeil, tandis que W itelo, qui avait lu attentivem ent le traité De
sensu et sensato d ’A ristote, était conscient de l ’existence de la prem ière
im age cornéenne au sujet de laquelle D ém ocrite aussi avait exprim é son
opinion originale.
Par l ’interm édiaire des lignes droites du cône visuel, situé - selon Ibn
al-H aytham - au centre de l ’oeil, la sphaera glacialis de l ’hom m e, qui pour
le savant arabe était la prem ière partie de l’oeil visuellem ent sensible, capte
les choses vues qui se trouvent à la base du cône, parce que c ’est de là que
sont transm ises les form es en points distincts27. W itelo ajoute que seules ces
choses deviennent perceptibles pour la surface de glacialis, dont les cônes
visuels discernent sur cette surface une parcelle de quantité sensible par
rapport à la surface toute entière. Cette chose doit cependant av oir une cer
taine quantité à l ’égard de la surface de l ’oeil28.
C ependant de ce cône visuel, issu du centre de l’oeil et conçu com m e
le point de départ des lignes droites venues de la chose vue avec les form es
y discernées par la glacialis, Ibn al-H aytham parle seulem ent dans le V IIe
livre de D e aspectibus. D ans le deuxièm e livre du m êm e traité il annonçait
29 an
la réfraction des form es devant ce centre . W itelo partageait son opinion' .
Cette réfraction devait rendre, selon leur avis, l ’im age sim ple et irréversible
de la chose vue31. Pour abolir cette thèse il fallut attendre les argum ents de
Jean Kepler, exprim és dans son traité publié en 1604 - A d Vitellionem pa-
ralipomena, quibus astronomiae pars optica traditur32.
Dans le texte latin du traité d ’Ibn al-H aytham De aspectibus la direction
de la réfraction devant le centre de l’oeil n ’est pas établie33. P our obtenir la
direction propre au faisceau parallèle, dirigée vers le chiasm e optique, il
faudrait adm ettre que la sphaera vitrea est m oins transparente que la sphaera
glacialis, et que par conséquent les rayons se brisent vers la norm ale. M ais
W itelo se trom pa d ’une façon étonnante en prétendant que la sphaera vitrea
était plus transparente que la sphaera gla cialis34. Dans ce cas, cependant,
les rayons s ’écarteraient de la norm ale en se coupant devant le centre de
72
Jerzy Burchardt
l’oeil et contrairem ent à l’opinion com m une des deux opticiens dont les
thèses sont ici discutées - une inversion de l ’im age sim ple se serait pro du it35.
Dans la propositio A l du livre second de P erspectiva W itelo a analysé
soigneusem ent les deux variantes de la réfraction des rayons devant le centre
de l’oeil36. Reste inexplicable le fait q u ’il ait choisi non pas la vraie, m ais
la fausse.
Toutefois W itelo gardait son intention de soutenir la thèse de l’im age
sim ple de la chose vue et pensait que chaque form e quittant un certain point
de la sphaera vitrea suivait une ligne droite en conservant son im age sim ple
et que cette situation continuait à se produire dans la concavité du nerf
optique qui transm ettait les esprits visuels entre l ’oeil et la partie antérieure
du cerveau37.
Selon la conception d ’Ibn al-H aytham tous les points de la form e qui
venaient tout droit à la surface de sphaera vitrea se brisaient sur cette sur
face, excepté le point de l ’axe, sur les lignes coupantes les lignes radiales,
allant ensuite tout droit égalem ent ju sq u ’au lieu de détour du nerf co ncave38.
L ’un com m e l’autre soutiennent q u ’à cet endroit-là les lignes radiales
avec l ’axe du centre tournent sur les centres des orifices des nerfs concaves
tout en conservant l ’im age sim ple de la chose vue. M ais voilà q u ’ici leur
position se différencie: Ibn al-H aytham attire l’attention du lecteur sur les
propriétés des esprits visuels qui peuvent garder l’im age sim ple de la chose
vue m êm e après le détour du nerf, tandis que W itelo, de sa part, accentue
que les axes radiales des yeux se m euvent sous un angle39.
Enfin, dans le nerf com m un pour une paire d ’yeux se réalise la plénitude
de la puissance visuelle: les im ages des yeux s ’unissent et Yultimum sentiens
de cette faculté saisit entièrem ent la form e de la chose vue ainsi que toutes
les autres form es des choses vues. W itelo attire l ’attention du lecteur sur le
fait que le nerf com m un, surnom m é aussi nerf optique, est situé de façon
identique p ar rapport à chacun des yeux40. Il ajoute que les form es des points
sont captées p ar un point déterm iné du nerf com m un sur la surface de la
chose vue. Il appelle ce point - punctus coniunctionis41. Il se trouve sur
cette surface et sur l’axe com m une, allant droit du nerf com m un à ce point
de jo n ctio n des axes des deux yeux. Ces trois axes perm ettent à l ’hom m e
de changer les angles de vision pour voir clairem ent les détails de la chose
exam inée42. La véritable form e de la chose vue est perçue après un exam en
de tous les détails de la chose43.
Ibn al-H aytham et W itelo estim ent que l’aptitude visuelle de l ’hom m e
nécessite une aide des dispositions sensitives intrinsèques de l’âm e hum aine.
Ils discernent parm i elles la capacité distinctive qui perm et de distinguer les
choses et leurs propriétés44, la raison servant à réaliser la présence ou bien
le m anque de détails des objets com parés45, l’im agination qui conserve les
form es vérifiées46 ainsi que la m ém oire qui, elle, évoque le souvenir d^s
form es déjà connues47.
Ibn al-H aytham fut incontestablem ent un grand savant. Il inventa la ca
m era obscura et expliqua la théorie introm issive de la vision. W itelo ne fut
q u ’un sim ple com m entateur du grand Arabe, grâce à la traduction latine de
K itab al-M anazir. S ’il approuva ses idées sans réserve, il y ajouta néanm oins
sa part d ’observations et quelques opinions nouvelles.
Notes
1 David C. Lindberg, Theories o f vision fr o m A l-K indi to Kepler, Chicago and L ondon 1976, p. 71. 2 Idem, Introduction to the reprint edition Opticae Thesaurus A lhazeni A rubis libri septein, nunc p rim u m
editi. Eiusdem liber de crepusculis et nubium ascensionibus. Item Vitellonis T huringopoloni libri X, instaurati, fig u ris novis illustruti atque uucti infinitisque erroribus, quibus untea scatebant, expurgati a Federico Risner,
Basileae 1572, Johnson Reprint C orporation, New Y ork-London 1972, p. V I-V II.
3 R oger Bacon, De m ultiplicatione sepeeierum . The Opus m aius o f R oger Bacon, edited w ith introduction and analytical table by John Henry Bridges, Vol. II, O xford 1897, p. 410.
4 W itelonis, De causa prim uria paenitentiae in hom inibus et de natura daem onum edidit G eorgius Burchardt, in: Jerzy Burchardt, L ist W itelona do Ludw ika we Lwów ku Śląskim . P roblem atyka teoriopoznaw cza,
kosm ologiczna i m edyczna, „Studia Copernicana", vol. XIX, W roclaw 1979, p. 172, 497^198.
5 Clem ens Baeum ker, Witelo. Ein Philosoph und N aturforscher des XIII. Jahrhunderts, Beiträge zu r
G eschichte d er P hilosophie und Theologie des M ittelalters, Band 3, Heft 2, M ünster 1908, reprint: A schendorff
M ünster 1991, p. 227. 6 Ibidem.
7 A. I. Sabra, Ibn al-H aytham , Abu Ali al-Hasan ibn al-H asan, called al-Basri, al-M isri; also know n as A lhazen, D ictionary o f Scientific Biography (editor G illispie), t. VI, New York 1972, p. 189. K am al al-D in Abu-1 Hasan al-Farisi, m ort vers 1320, dans son résum é du prem ier chapitre de K itab al-M anazir rapporte les form es nom inales établies par le professeur Sabra. Eilhard W iedem ann, Zu Ihn al-H aitam s O ptik, „A rchiv für G eschichte der N aturw issenschaften und der Technik” , vol. 3, 1 9 1 0 -1 9 1 1, p. 18.
s W itelonis D e causa prim uria..., „Studia Copernicana", vol. XIX, p. 171: non fit visio in oculo, nisi
ut in speculo habente reflexionem, sed in sensu communi, ut in iudicante, com pletur visio.
9 A ristotelis, Parva luituralia 436a, De sensu et sensibilibus recognovit G uillelm us Biehl, L ipsiae 1898. A ristoteles, De sensu et sensato, in: Aristotelis O pera om nia, Venetiis 1483, f. Iv col. a: D em ocritus autem
quoniam quidem aquum dixit, bene dixit, quiu autem putuvit ipsum videre esse illam apparitionem . non bene. H oc enim accidit, quoniam oculus levis est, et est non in illo, se d in vidente. Jerzy Burchardt, K osm ologia i psychologia Witelona, „Studia Copernicana” , vol. XXX, W roclaw 1991, p. 77, note 24.
10 A leksander Birkenm ajer, Études su r Witelo, Ille partie, „Studia Copernicana” , vol. IV, É tudes d 'H is-
toire des sciences en Pologne, W roclaw 1972, p. 388.
11 V ide notam 2. Il y a aussi des livres publiés dans la série „Studia Copernicana” : W itelonis Perspectivae
liber prim us. An English translation with introduction a n d com m entary a n d latin edition o f the m athem atical book o f W itelo1s Perspectiva, XV, W roclaw 1977. W itelonis P erspectivae liber secundus el lib er tertius. A critical latin edition and English translation with Introduction, notes a n d com m entaries by Sabetai U nguru,
„Studia Copernicana” , vol. XXVII, W roclaw 1991. W itelonis P erspectivae liber quintus. An E nglish translation
with Introduction and C om m entary and Latin edition o f the fir s t catoptrical book o f W itelo’s P erspectiva by
A. M ark Sm ith, „Studia Copernicana” , vol. XXIII, W roclaw 1983.
12 W itelonis Perspectivae liber tertius, prop. 73 (ed. S. U nguru, p. 3 72-373): virtus sensitiva ex com pre-
hensione partis superftciei visus in qua fig u ra tu r fo rm a rei vise com prehendit a p o ste rio ri via se nsibus com pé tente quantitatem unguli, quem ill centro visus respicit superficies prefuta. Sensus enim visus naturaliter com pre hendit illam superficiem in qua fig u ra tu r fo rm a rei vise p e r distinctionem lucis et coloris qui p e r se accidunt in ilia purte ab alijs superjiciebus visus distinctu. Et quundo com prehendet quantitatem illius partis, tunc im aginatur angulos quos respiciunt ille partes et com prehendit quantitatem eorum ap u d centrum visus secundum quantitatem partium su p e ificiei visus illis ungulis subtensorum ...
13 Vide notam 9.
14 J. E. Purkinje, Com m entutio de exam ine physiologico organi visus, V ratislaviae 1823, p. 21 et 5 gravures après la p. 58.
74
Jerzy Burchardt
15 Jerzy Burchardt, Kosm ologiu i psychologia Witelona, „Studia C opernicana” , vol. X X X , W roclaw 1991, p. 4 9 -5 5 , en p a rtic u la r p. 53.
16 W itelonis Perspective liber 111 prop. 5: Im possibile est visum rebus visis applicari p e r radios ub oculis
egressos (editio U nguriana, p. 299).
17 D. L indberg, op.cit., p. 11-17, 18-32.
I!l R oger Bacon, The Opus maius. Edited with introduction and analytical table by John Henry Bridges, vol. 2, O xford 1897, pars I. dist. VII, cap. 4, p. 52: El idea oportet, quod visus fa c ia l operational! videndi
p e r suam virtutem. S ed operatio videndi est certa cognitio visibilis distunlis, et ideo visus cognoscit visibile p e r suam virtutem m ultiplication a d ipsum. Prueterea species rerum m undi lion sunt nulae statim de agere ad plenum actionem in visu pro p ter eius nobilitatem . Unde oportet quod iuventur et excitentur p e r speciem oculi, quue incedat in loco pyram idis visualis, el ulteret medium ac nobilitet, ut om nino sit conform is el proportionalis nobililati corporis animali, quod est oculus. John Pechain and the Science o f O ptics, Perspectiva communis,
edited with an introduction, English translation, and critical notes by David C. Lindberg, M adison, W isconsin 1970, p. 128, prop. 46, 844-849: Lumen oculi naturale radiositate sua visui conferre. O culus enim, ut dicit
A risloteles, non solum patitur, sed agit quem adm odum splendidu. Lum en igitur naturale necessarium est oculo a d ulterandum species visibiles et efficiendum proportionates virtuti visiviue, quoniam ex luce soluri diffun- dunlur, sed ex lumine oculi connaturali oculo contem peruntur.
19 Oplicae Thesaurus Alhazeni Arabis libri septan, nunc prim um edili... a Federico Risnero, Basileae 1572, lib. I, cap. 5, sec. 14, p. 7: Cum ergo visus opponilur alicui rei visae et fu erit res ilia illuminatu cum quolibet
lumine, ex lumine rei visae veniet lumen ad supeiftciem visus. Et declaratum fuit, quod ex proprietate lucis est operuri in visum et quod nutura visus est pati ex luce. Dignum est ergo, ut non sentiut visus lumen rei visae, nisi ex lumine veniente ex ea a d visum. Witelo Perspectiva, lib. Ill, prop. 6: Cum ilaque visus opponilur alicui rei illuminatae colorutue, tunc multiplicatur lumen vel p er se, vel cum illo colore rei illuminate oppositue visui et perveniens tul visus supeiftciem, et agit in visum, et visus patitur ub illo.
20 Opticae Thesaurus Alliuz.eni Arabis..., lib. 1, cap. 5, sec. 17, p. 9: lux extenditur p e r corpus diupltanum
secundum tineas rectus.. W itelo, Perspectiva, lib. II, prop. 1: Radii quorum cum que lum inum et m ultiplicationes form urum secundum lineas rectus protenduntur.
21 Opticae Thesaurus Alliuz.eni A rabis, lib. I, cap. 5, sec. 18, p. 9: Si ergo glacialis sentit ex uno puncto
om nes fo rm a s venientes u d ipsum ex om nibus verlicationibus, senliel ex om ni p u n cto fo r m a s adm ixtas ex multis form is diversis et coloribus m ultis visibilium oppositorum visui in illo tempore, et sic nihil distinguetur ub eo ex punctis, quue sunt in superficiebus visiblium, neque ordinubuntur fo rtu n e punctorum venientes u d illud punctual. A t si glaciulis senseril ex uno sui puncto illud. quod venit a d ipsum ex unu verlicutione luntum, distinguentur ub eo punctu, quae sunt in superficiebus visibilium. W itelo, Perspectiva, lib. Ill prop. 17: S ed si glacialis secundum lineas perpendiculares tanluin senliel. tunc distinguentur in ea p u n ctu que sunt in su- p erfw ieb u s visibilium. nec erit differentia situs et ordinationis fo rm u ru m visibilium in superjicie glaciulis et in rebus visibilibus quae sunt extru.
22 O pticae Thesaurus Alliuz.eni A rabis, lib. II, cap. 1, sectio 3, p. 25: Lineue ergo radiates non iuvant
u d ordinalionem form urum visibilium nisi upud glucialem luntum, quantum u p u d nientbruin ¡stud est principium sensus. Ibidem, lib. I, cap. 5, sectio 16, p. 8: Et dicum us prius, quod visio non est nisi p e r glucialem sive fiat visio p e r fo rm a s venientes ex re visa a d visum sive secundum alium modum. Visio uutem non est p er unam uliurum tunicurum antecedentium se, quoniam illae tunicae non sunt nisi instrum entum visus. W itelo, Pers pectiva lib. Ill, prop. 4: Prim us itaque hum orum islorum dicilur crystalUnus vel glacialis, qui proprie est organum virtutis visivue...
23 O plicue Thesaurus A lhazeni A rabis lib. I, caput 5, sectio 25, p. 15: El etiam g lacialis est praeparalus
ad recipiendum istas fo rm a s et ud sentiendum ipsus. Formue ergo perlranseunt in eo p ro p te r virtutem sensibilem percipientem . W itelo, Perspectiva, lib. Ill, prop. 4: glaciulis. qui proprie est organum virtutis visivue...
24 O plicue Thesaurus Alhazeni Arabis, lib. I. cap. 5. sectio 18, p. 9: Et fo rm u e om nium punctorum
reliquorum refringunlur upud illlud punctual superficiei visus et transeunt p e r diuphunitatem tunicurum visus secundum lineas declinantes ad supeiftciem visus.
25 Opticae Thesaurus Alhazeni Arabis. lib. VII, cap. 6, sectio 37, p. 269: Ergo fo rm u e refractae in tunicis
visus non com prehenduntur a visu, nisi in perpendiculuribus exeuntibus u visibilibus su p e r superficies tunicurum visus. Et hue perpendiculures lineue sunt exeuntes a centra visus. Form ae ergo om nes refructue in tunicis visus com prehenduntur u visu in rectitudine linearum exeuntium a centra visus.
26 Witelo, Perspectiva, lib. Ill prop. 17: Formue vero visibilium, quae sunt extra lianc pyram idem numquum
incidunt p e r aliquant illorum linearum perpcitdiculurium, sed forte uccidit ipsa extendi p e r lineas rectus, quae sunt inter ipsus et supeiftciem visus oppositam forum ini ttveae. Et illae fo rm u e refringunlur a diuphunitute tunicurum visus, et non perveniunt ordinate ud virtutem visivam. Unde non f i t distincla visio secundum illas. Verum lumen
illas fo rm a s refractas aliqualiter accidit videri, se d indistincte, in concursu scilicet ipsarum cum lineis per- pendiculuribus a centro oculi extru pyrumidem rudiulem productis.
27 Opticue Thesuurus Alhazeni A rubis, lib. VII, cap. 6, sectio 37, p. 269: F orm ue ergo om nium visibilium, quae opponuntur p a rti superficiei visus, quae opponitur fo ra m in i, et existunt in hac p a rte superficiei visus, refringuntur in diuphunitute tunicarum visus et perveniunt a d m em brum sensibile, qu o d est h u m o r glacialis, et com prehenduntur a virtute sensibili p e r lineus rectus, quae continuum centrum visus cum ipsis visibilibus.
[...] E t virtus sensibilis com prehendit omnia, quae perveniunt a d glacialem ex form a visus p u n c ti su p e r unam
lineam continuantem centrum visus cum illo puncto. H oc ergo m odo com prehendit visus om nia visibilia.
2I< W itelo, P erspectiva, lib. Ill, prop. 19, in fine: Solae itaque res sunt sensibiles actu, quurum p yram ides
inter visum et centrum visus distinguunt ex superficie g lacialis partem aliquam sensibilis quantitutis respectu totius superficiei glacialis. lllae ergo res oportet, u t sin t alicuius quantitutis respectu superficiei visus.
29 O pticae Thesaurus A lhazeni Arabis, lib. II, cap. 2, sectio 3, p. 2 5 -2 6 : Et om nes fo rm u e pervenientes
in superficie glacialis, extenduntur in corpore glacialis secundum rectitudinem lineurum radialium , quo usque p ervenient a d istam superficiem, et cum pervenerint a d superficiem istam, refringuntur ap u d ipsum secundum lineas consim ilis ordinationis secantes lineas radiales.
30 W itelo, Perspectiva, lib. Ill, prop. 23: Est ergo ilia superficies si fu e r it p a rs sphaerae, necessario
excentrica oculo. [...] Omnes ergo fo rm u e pervenientes in superficiem glacialis extenduntur p e r corpus g lacialis secundum rectitudinem lineurum radialium quo usque perven iu n t u d istam superficiem . Tunc reflectuntur a p u d ipsum secundum lineas consim ilis ordinationis secantes lineus radiales.
11 Opticae Thesaurus Alhazeni Arabis, lib. II, cap. 1, sectio 5, p. 26: Form ue ergo p erven iu n t a d vitreum ordinatue secundum ordinutionem earum in superficie visi. W itelo, Perspectiva, lib. Ill, prop. 21: p a tel p e r 91 prim i huius, quod si illue lineae ultra centrum oculi debeant extendi, necessario erit lineurum illarum intersectio in centro, et p o st centrum creabitur nova pyram is, cuius lineae longitudinis secundum p o sitio n em e t situm priori pyram idi modo contrario se habebunt. C onvertetur ergo totus situs fig u ru e rei visae, quoniam habet in superficie rei visae et in superficie glacialis tuliter u t illud quod est in superficie glacialis dextrum fia t sinistrum ap u d sensum et a contrario, et superius fia t inferius et e contrario. N ec p erven iet a liq u id fo rm u e directe u d nervum com munem , nisi solum unum punctum , qu o d est in extrem itate axis pyram idis. O m nis ergo res secundum m odum suo naturali situi contrarium videatur, qu o d est contra suppositionem et m anifeste contra id, quod accidit in sensu. Putet ergo, quod necessarium est, qu o d isti hum ores sin t diversae diaphanitatis.
32 D. C. Lindberg, op.cit., p. 193-208. 33 O p.cit., p. 244, note 106.
34 W itelo, P erspectiva, lib. Ill, prop. 21: Forma vero non po test extendi a superficie glacialis a d concavurn
nervi com m unis secundum extensionem linearum reclarum et conservare situs suarum pa rtiu m secundum suum esse, nisi naturu alterius diaphani c l a r i o r i s sibi occurrat antequam perveniat ad centrum oculi, quoniam
si non sit m edium alterius diaphani, om nes istae lineae concurrent apud centrum oculi et efficeitu r quasi unum punctum .
W itelo, Perspectiva, lib. Ill, prop. 22 in fine: Et quoniam in hiis am bobus corporibus f i t progressio
fo rm a ru m ultra centrum oculi, p u tet quod ilia refractio facta est a perpendiculari erecta a puncto
refrac-tionis super superficiem glacialis.
W itelona Perspektywy, Księga II i III. Przekład na języ k polski ze w stępem i kom entarzam i. W stęp, przekład i kom entarze: Lech Bieganowski, Andrzej Bielski, R om an S. Dygdała, W itold W róblew ski, W rocław
1991, p. 71-76.
36 W itelo, Perspectiva lib. II, prop. 47: Radio perpendiculari om ne corpus diaphanum penetrante, radius
oblique incidens in m edio secundi diaphani densioris refringitur perpendicularem ductam a p u n cto incidentiae super secundi diaphani superficiem et in m edio secundi diaphani ra tio n s refringitur ab ead em .
37 W itelo, Perspectiva lib. Ill, 22 (editio U nguriana, p. 319): S e d et corpus subtile, quod est in concavitate
nervi inter hum orem vitreum et nervum communem, quod corpus nom inatur spiritus visibilis quoniam in ipso prim o discurrunt spiritus visibiles, necesse est diaphanum esse, quoniam fo rm u e rerum visibilium , quando perveniunt in corpus hum oris vitrei, extenditur sensus ab illo in corpus sentiens extensum in concavo nervi continuati inter visum et anterius cerebri et secundum extensionem sensus extenduntur fo rm u e ordinatue se cundum suam dispositionem . Putet ergo quod ordinatio partium corporis sentient is form as el ordinatio virtutis sentientis uequuliter est necessario in corpore vitreo et in om ni corpore subtili extenso in concavo nervi. Cum enim fo rm a p erven it a d uliquod punctum superficiei vitreae, extenditur directe et non alteratur eius situs in concavitate nervi in quo extenditur corpus sentiens et erunt fo rm u e om nium punctorum consim ilis ordinationis a d invicem.
■* O pticae Thesaurus A lhazeni Arabis, lib. II, cap. I, sectio 8, p. 29: D einde extenduntur fo rm u e a b ista
7 6
Jerzy Burchardt
punctum axis extendetur ab isla superficie secundum reclitudinem axis, quosque p erven iu t u d locum gyralionis concavi nervi, et om nia puncta residua refringuntur super lineas secantes lineas radiales et consim ilis ordi- nutionis quo usque a d locum concavi nervi.
39 Opticue Thesaurus Alliuzeni A rabis, lib. II, cap. I, sectio 6, p. 26: E t erunt om nes istae vertical ¡ones
gyrantes apud gyrationem nervi. E t erunt apud gyrationem nervi ordinalae secundum suam ordinationem ante gyrationem et p o st pro p ter qualitatem sensus istius corporis. Et sic p erven iel fo r m a u d nervum com m unem secundum suam disposilionem . W itelo, Perspecliva, lib. Ill, prop. 31: Uno p u n cto rei visae superficiebus um- borum visuuin perendiculariter incidente, necesse est axes radiales in centris fo ra m in u m g yrationis nervorum concavorum angulariter refringi.
4(1 O pticue Thesaurus Alliuzeni Arabis, lib. I, cap. 5, sectio 26, p. 16: Visu.s autem non est nisi quoddam
instrunientum istius virtutis, quoniam visus recipit form as rerum visarum et reddit eus sentienti ultim o et sentiens ultim um com prehendit istas form as et com prehendit ex eis res visibiles, quae su n t in eis. E t ilia fo rm a in superjicie g laciulis extenditur in corpore glaciulis, deinde in corpus subtile, quod est in concuvo nervi quo usque perveniut u d nervum com m unem et upud perventum fo rtu n e upud nervum com m unem com pletur et ex fo rm a veniente in nervum com m unem com prehendet ultim um sentiens fo rm a s rerum visarum. W itelo, Perspec
liva, lib. Ill, prop. 28: form a receptu in superficie glaciulis pertransit corpus glaciulis, deinde extenditur p er corpus subtile, quod est in nervo optico et vena a d anterius cerebri in quo est sentiens ultim um , quod est virtus sensitiva, com prehendens sensibiliu. cuius virtutis oculus est instrunientum, recipiens fo rm a s rerum et reddens eas ultim o sentienti, sic quod upud nervum com m unem um bobus oculis, cuius nervi situ s u duobus oculis est situs consimilis, dem um com pletur visio, licet ergo duae fo rm a e perveniunl in duobus oculis ab una re visu. I Hue tauten fo rm a e umbue. quando perveniunl a d nervum communem , concurrunt et fiu n t una form a et p e r unionem harum fo rm a ru m com prehendit ultim um sentiens fo rm a n t rei visae et sic unius rei tantum unum fo rm a m uccidit vider.
41 W itelo, Perspeclivu, lib. Ill, prop. 37: Om nes ergo fo rm a e punctorum rei visae aequaliler circum-
sluntium puncta, quae superficiebus visuuin incidunt secundum axes radiales a d puncta aequaliler circum stantiu medium punctum nervi com m unis consim iliter pertingunt. El seruatur fig u ra et dispositio totius su p e ificiei rei visae, in p urtibus suis et in rem otione a puncto quod est ill axe, secundum m odum distunliue et declinatione punctorum . quorum fo rm a e illic recipiuntur a puncto coniunctionis in superjicie rei visae secundum disposi tionem angulorum refractionis in su p e ificie vitreue. Et duae form ae, quae infiguntur in duobus p u n ctis consi m ilis p ositionis up u d superficies duorum visuuin perveniunl u d ilium eundem punctum concavitutis nervi com m unis et superponuntur silti in illo puncto et erunt una fo rm a .
42 W itelo, Perspectiva, lib. Ill, prop. 48: Cum enim omnia puncta ipsius com m uniter p e r om nes tres
axes vel saltern p e r duos, visuules m otu oculi transcursa fuerint. tunc solum aequaliler est totuin visum, quoniam tunc fo rm a cuiuslibet sui puncti infigetur puncto m edio concavitutis medii et erit se m p er nova dispositio totius fo rm a e circa punctum illud. M agis ergo aequaliler perpendetur tunc partium aequulitas a d invicem in om nibus
dispositionibus suis. tunc ergo lota res aequuliter videbitur.
43 W itelo, Perspectiva, lib. Ill, prop. 57: Visas enim non com prehendit veram fo rm a m rei visae nisi p e r
com prehensionem om nium intentionum particularium que sunt in ilia fo rm a .
44 W itelo, Perspecliva, lib. Ill, prop. 60: El etiuin quando visus vidit duos colores ulbos, quorum unus
est albior alio, com prehendet am borum ulbedinem el quod ulterum est fo rlio ris albedinis. C om prehendet ergo sim ililudinem illorum duorum alborum in albedine el diversitatem illorum in fo rtitu d in e et debilitate. D isiinctio vero inter illas dttas albendines non esl ipse sensus albedinis, quoniam sensus albedinis esl ex deulbutione supeificiei visus quae f i t ab utruque ulbedine. D isiinctio uulem illarum albedinum f i t p ro p te r diversitutem aclionis illarum duurum albedinum in ipsum visum. N on esl ergo ilia disiinctio a solo sensu, se d est ab uliu virtute anim ae, quum dicim us distinclivam. Et sim iliter esl de com paralione el distinctione aliurum sensibilium form arum . N ihil enim illorum uccipitur solo visu, sed rutione et virtute distinctiva coadiuvantibus. Visus enim p e r se non habet virtutem distinguendi, sed virtus distinctiva anim ae distinguit omnia ilia m ediante visu. - Opticue Thesaurus Alliuzeni A rabis, liber II. cap. 1, sectio 10, p. 31: N on ergo omne, quod com prehenditur a visu, com prehenditur solo sensu, sed m ultae inlenliones visibiles com prehenduntur p e r rationem et distinctionem cum sensu form ae visae. Visus autem non luibel virtutem distinguendi, se d virtus distinctiva distinguit istas res. Altam en disiinctio virtutis distinctivue in istis rebus visibilibus non est n isi m ediante sensu.
45 Witelo, Perspecliva, lib. Ill, prop. 59: Sh ut enim sentiens comprehendit in perventu fo rm a e litcis primue
solum lucem, sic in perventu form ae coloris comprehendit lucent colorutum. Ergo haec duo comprehenduntur solo sensu visus sine uliis animae potentiis el operalionibus. quod non uccidit in aliquo uliorum visibilium, quoniam illu quasi plurim a a pluribus sensibus sentiuntur. Et si uliqua ipsorum solo sensu visus sentiuntur et non uliis sensibus purliculuribus hoc uccidit vel ex istorum uliqua participatione, vel istorum privutione. sicul esl in dia- phanitule el opacilale. tenebris et umbra, in quibus necessuriu est ratio conferens hinc iiule, quae non esl necessariu in comprehensione lucis et coloris. Op.cit., prop. 60: Non f i t ergo simililudinis comprehensio p er solum visum, sed ex potentia aninuie quum dicimus rationem. p e r actum rutiocinationis diversas form as visas ud invicem
compu-rantem. O pticae Thesaurus A lhazeni A rabis, lib. II, cap. 1, sectio 10, p. 30: Comprehensio autem eius, quod iiiud, quod est a posteriori corporis diaphuni, est diversum ub illo corpora, non est comprehensio solo sensu, sed est comprehensio p er rationem. Et cum diaphunitas non comprelieiulatur nisi p e r signationem, ergo non compre- hendetur nisi distinctione et ratione.
4<> W itelo, P ersp ective lib. Ill, prop. 58: Cum enim visus com prehendit aliquant rem visani et fu e r it
cerlificata fo rm a eius apud sentientem , tunc form a illius rei visae rem anet in uninui et fig u ra tu r in im aginatione ipsius videntis, ut in Naturalibus anim ae passionibus declaratum est. O pticae Thesaurus A lhazeni A ra b is, lib.
II, cap. 3, sectio 65, p. 68: Virtus distincliva com prehendit [...] ex distinctione om nium istarum distinctionum
ad ea, quae cognoscuntur ex sim ilibus earum, fo rn u im com positam ex om nibus et sic sig n a tu r in im aginatione fo rm a com posita ex om nibus istis intentionibus.
47 W itelo, Perspectiva, lib. Ill, prop. 63: E st enim cognitio com prehensio consim ilitudinis duarum fo r -
nuirum, scilicet form ae. quum com prehendit visus apud cognitionem , quundo sentit se cognoscere rent quani videt et form ae quiescentis in aiiima prius com prehensae. Unde non fit visualis cognitio nisi p e r rem em o ra tionem, quon iam si nulla form a tabs fu e r it quiescens ap u d anim am et praesens m em oriae, non cognoscet visas rem visam. Conf. O pticae Thesaurus Alhazeni Arabis, lib. II, cap. I, sectio 10, p. 10: Et cum cognitio non f i t nisi p e r rem em orationem , cognitio non est com prehensio solo sensu.