Czy tatarska ludność Litwy należała do stanu szlacheckiego?

Sobczak, Jacek

Czy tatarska ludność Litwy należała do

stanu szlacheckiego?

Przegląd Historyczny 77/3, 467-480

1986

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

Czy tatarska ludność Litwy należała do stanu szlacheckiego?

Osiedlanie się Tatarów na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego rozpoczęło się w połowie XV w. z tym, że największe jego nasilenie przypadło na wiek XV i pierwszą połowę XVI w. Proces em igracji lud­ ności tatarskiej na Litwę jest stosunkowo dobrze znany '. W tym m iej­ scu wypada jedynie wspomnieć, że pojawienie się Tatarów na tych te ­ renach było z jednej strony w ynikiem licznych wojen, jakie władcy Li­ tw y prowadzili ze Złotą Ordą i osadzania na ziemiach litewskich jeń­ ców wojennych, a z drugiej zaś dobrowolnej emigracji. Em igracja ta została spowodowana walkami w ew nętrznym i, jakie w strząsnęły Złotą Ordą. W ich wyniku chronili się w Wielkim Księstwie Litewskim zwo­ lennicy pokonanych pretendentów do władzy. Część z nich pozostała na Litw ie na stałe.

Osiedlając się na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego T atarzy nie wtopili się w ogół mieszkającej tu ludności. Zachowaniu przez nich odrębności i nieuleganiu asymilacji sprzyjała odmienność etniczna, k u l­ turow a i religijna. Od początków osadnictwa ludność tatarska Litw y była zróżnicowana pod względem społecznym. W yodrębniły się cztery grupy tej ludności: T atarzy hospodarscy, Tatarzy kozacy, tatarscy mieszkańcy miast oraz T atarzy podlegli magnatom litewskim. Tatarzy hospodarscy z racji posiadania m ajątków ziemskich, nadanych im przez hospodara, mieli obowiązek służby wojskowej. Tatarzy kozacy także z racji posiadania ziemi byli zobowiązani do pełnienia służby wojsko­ wej, ale dodatkowo ciążył na nich także obowiązek spełniania różnych poleceń hospodara, rozwożenia listów, eskortowania przejazdów, chw y­ tania przestępców, napraw iania dróg. W początkach w ieku XVI T ata­ rzy kozacy byli grupą bardzo zróżnicowaną. Obok zubożałych, pozba­ wionych już ziemi, zaliczali się do nich także ci, którzy doszli do m ająt­ ków nie mniejszych, a naw et czasem większych niż T atarzy hospodar­ scy. Z upływ em lat Tatarów hospodarskich zaczęto nazywać Tataram i ziemianami, rozciągając później to miano na Tatarów kozaków.

1 Por. J. B a r t o s z e w i c z , P o g lą d y na stosu n k i P o lsk i z T u rc ją i T a ta r a m i,

na d z i e j e T a t a r ó w w Polsce o s i a d ł y c h , na p r z y w i l e j e tu i m nadane, j a k o t e ż w s p o m ­ nie n ia o z n a k o m i t y c h T a ta r a c h P olskich, [w :] K o ra n , z arab sk iego p rzekład p o lsk i

Jana M urzy Tarak B u c z a c k i e g o , t. I, W arszaw a 1858, s. 279; S. K r y c z y ń - s k i , T a t a r z y li t e w s c y . P róba m o n o g r a fii h is to r y c z n o - e tn o g r a ji c z n e j, „R ocznik T a ­ ta r s k i” t. III, 1Э38, p a ss im : P. B o r a w s к i, Z d z i e j ó w k o lo n i z a c j i t a t a r s k i e j w

W i e l k i m K s i ę s t w i e L i t e w s k i m i w Polsce ( X I V — X V II), „Przegląd O rien ta listy cz-

n y ” 1977, rjr 4, s. 291— 304; w y w o d y te p o w tó rzy ł on n a stęp n ie w a rty k u le E t a p y

k o lo n i z a c j i t a t a r s k i e j w p a ń s t w i e p o l s k o - l i t e w s k i m X I V — X V I I I w., „N ovu m ” r. 20,

1978, s. 8— 9, s. 123— 150; K. G r y g a j t i s , Z d z i e j ó w o s a d n i c tw a t a t a r s k i e g o w

P olsce (od X I V do pocz. X X w.), „P rzegląd O rien ta listy czn y ” 1977, nr 2(102), s.

135— 140; J. S o b c z a k , P o ło żen ie p r a w n e ludności t a t a r s k i e j w W i e l k i m K s i ę ­

s t w i e L i t e w s k i m , W arszaw a — P ozn ań 1984, s 13—39. P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y TO M L X X V II, 1986, Z ESZ. )

Tatarską ludność m iast stanow ili rzemieślnicy, głównie garbarze, ogrodnicy, handlarze koni, przewoźnicy i furm ani. Tatarzy mieszkający w dobrach magnatów litewskich, głównie Radziwiłłów, także nie byli grupą jednolitą społecznie i gospodarczo. Ci z nich, którzy dzierżyli zie­ mie nadane przez możnych panów litew skich zobowiązani byli z tego ty tu łu do służby wojskowej w pryw atnych chorągwiach. Sytuacja po­ zostałych, mieszkających w miastach, zbliżona była do położenia ta ta r­ skich mieszkańców m iast królewskich 3.

Pod koniec XVII w., w w yniku osiedlania Tatarów w ekonomiach królewskich, wyłoniła się nowa grupa tej ludności o statusie różniącym się nieco od Tatarów hospodarskich3. Przew ażającą jej część stanowili dawni tatarscy mieszkańcy Wielkiego Księstwa Litewskiego, którzy na skutek wojen w połowie XVI w., szczególnie zaś najazdu wojsk mos­ kiewskich, przenieśli się na Wołyń i Podole, znajdując tam służbę w pryw atnych i kw arcianych chorągwiach. Wzięli oni w znacznej części udział w tzw. buncie Lipków w 1672 r., jednak w krótce w 1674 r. w ie­ lu z nich, niezadowolonych z dokonanego wyboru, wróciło do Rzeczypo­ spolitej i zostało osadzonych w ekonomiach królewskich \

Dotychczas nie kwestionowano przynależności do stanu szlacheckie­ go Tatarów posiadających ziemie i zobowiązanych z tego tytu łu do peł­ nienia służby wojskowej. Bardzo zresztą często kw estię szlachectwa tych Tatarów uznawano za pewnik, nie starając się o ustalenie pozycji jaką napraw dę zajmowali oni w zróżnicowanym społeczeństwie litewskim. Wychodząc z realiów istniejących na terenie Korony uznawano, że cią­ żący na Tatarach obowiązek służby wojskowej świadczy o ich przynale­ żności do szlachty. Na takim stanow isku praktycznie rzecz biorąc stali A. M u c h l i ń s k i i J. B a r t o s z e w i c z 5. W późniejszych p ra ­ cach historyków rosyjskich podjęto próbę określenia położenia praw ne­ go ludności tatarskiej wychodząc od analizy zakresu przysługujących im praw i obowiązków. M. L j u b a w s k i ' w oparciu o akta nadań ziemi i poddanych wystawione dla Tatarów stwierdził, że Tatarzy zie­ mianie mieli takie same praw a co bojarzy-szlachta, gdy hospodar (ksią­ żę) darowywał im m ajątki i poddanych a także dlatego, że ich samych oddawał panom litewskim w częściowe poddaństwo pozostawiając nie­ tykalnym i ich swobody (sic!)6. Niezgodnie z faktycznie istniejącym sta­ nem praw nym podawał przy tym Ljubawski, że w rozporządzaniu swo­

J J. S o b c z a k , op. cit., s. 51 i n.

* P ro b lem T a ta ró w m ieszk a ją cy ch w ek o n o m ia ch k ró lew sk ich i sp orów , ja ­ k ie to czy li on i z u rzęd n ik am i za rząd zającym i ty m i dobram i, n ie z o sta ł d otąd w sposób w y c z e r p u ją c y o m ó w io n y m im o, że k w e s tią tą za ją ł się S. K o ś c i a ł k o w - s к i, A n t o n i T y z e n h a u z . P o d s k a r b i n a d w o r n y l i t e w s k i , t. I— II, L ondyn 1970— 1971, s. 590— 597 oraz a u torzy w sp o m n ia n y ch w y żej prac o d ziejach T atarów na L itw ie. O b szern iejszy arty k u ł na ten tem at zło ży łem do druku.

4 K. G r y g a j t i s , J. J a n c z a k , P o w r ó t L i p k ó w p o d s z t a n d a r y R z e c z y ­ p o s p o l it e j, Ś lą sk i K w a rta ln ik H isto ry cz n y „S ob ótk a” r. X X X V , n r 2 , 1980, s.

181— 189.

5 A. M u c h l i f i . s k i, I s s l e d o w a n i j e o p r o i s c h o ż d i e n ii i s o s ta ja n i i l i t o w s k i c h

Tata r, P eterb u rg 1857, p a ss im ; t e n ż e , Z d a n ie s p r a w y o T a ta ra c h l i t e w s k i c h p r z e z je d n e g o z t y c h T a t a r ó w z ło żo n e s u ł ta n o w i S u l e j m a n o w i w r. 1558, z języ k a tu ­

reck ie g o p rzeło ż y ł, o b ja śn ił i m a teria ła m i h isto ry czn y m i u zu p ełn ił, „Гека W ileń ­ sk a ” 1858, nr 4, s. 241—272, nr 5, s. 121— 179, nr 6, s . 170— 189; J. B a r t o s z e ­ w i c z , op. cit., s. 284— 287.

6 M. L j u b a w s k i j, Obłasti^oje d ie l e n ij e i m i e s t n o j e u p r a w l e n i j e l i t o w s k o -

- r u ssk o g o g o s u d a r s t w a w o w r i e m i e n i iz d a n ij a p ie r w o g o L i t o w s k o a o S ta t u ta , M os­

imi m ajątkam i Tatarzy podlegali, tak jak szlachta, postanowieniom p ra­ wa ziemskiego. W rzeczywistości Tatarzy mogli przekazywać posiadane ziemie swoim spadkobiercom. Zbywając je szlachcie, mogli to czynić (o czym będzie jeszcze mowa) jedynie za zezwoleniem króla.

Bardziej pogłębioną analizę problem u szlachectwa Tatarów posiada­ jących ziemie i pełniących służbę wojskową dał I. I. L a p p o w yraża­ jąc pogląd, że mieszkający na Litwie Tatarzy przez cały czas istnienia Wielkiego Księstwa Litewskiego —- aż do końca XVIII w. — korzystali z praw a szlacheckiego7. Przed sform ułowaniem takiego wniosku nie pow strzym ało I. I. Lappo zauważenie aktów praw nych w yraźnie dy­ skrym inujących Tatarów, w tym także tych z nich, którzy zobowiązani byli do pełnienia służby wojskowej, ani stwierdzenie różnic między po- powinnościami służby wojennej Tatarów i szlach ty 8.

W swoim późniejszym dziele I. I. Lappo zmienił nieco pogląd na pro­ blem szlachectwa Tatarów konstatując, że Tatarzy hospodarscy, odby­ w ający służbę wojskową stanow ili specjalną grupę wśród szlachty po­ wiatowej, od której zresztą ta szlachta powiatowa starała się wszelkimi sposobami odgrodzić9. Szczególna pozycja Tatarów w ynikała ze stano­ wiska kolejnych królów, którzy swymi przyw ilejam i gw arantow ali Ta­ tarom te prawa, które zbliżały ich do szlachty powiatowej. To właśnie dzięki tym przywilejom T atarzy uzyskali lepszą pozycję w hierarchii społecznej od szlachty „spadkow ej” (bojarów putnych). W wywodach swoich I. I. Lappo wiąże pozycję Tatarów z prawem do swobodnego rozporządzania ziemią, stwierdzając, że przysługiwało im ono podobnie jak szlachcie. Myli tu jednak w yraźnie kw estię faktycznego rozporzą­ dzania ziemią przez Tatarów, które istotnie wbrew obowiązującemu p ra ­ w u i protestom sejmików zdarzało się — z p r a w e m do takiego roz­ porządzania, którego Tatarzy nie p o siad ali10. Uznając na tej podstawie Tatarów za szlachtę dla umocnienia swego stanowiska powołuje się Lap­ po na postanowienia sejm u beresteckiego z 1566 r. zezwalające szlachcie Wielkiego Księstwa Litewskiego na rozporządzanie swoimi ziemiami M. Zapomina jednak, że w akcie tym nie wspomniano o Tatarach i nie przyznano im takiego prawa. Co więcej, w późniejszych aktach norm a­ tyw nych starano się zapobiec zbyw aniu ziemi przez Tatarów uznając, że takie rozporządzenia są sprzeczne z prawem. Z faktu, że T atarzy powo­ ływ ali się na postanowienia sejm u beresteckiego nie można jednak wnioskować, że mieli ku tem u podstawy, tym więcej, że praw a tego im zaprzeczano.

W dziele poświęconym W ielkiemu Księstwu w drugiej połowie XV w. Lappo zauważa także różnice między służbą wojskową szlachty i Ta­ tarów. Nie przeszkadza mu to jednak uznać służby Tatarów za szlachec­ ką głównie na tej podstawie, że nie jest to służba najem na. Zapomina jednak, że zasady pełnienia tej służby były zgoła odmienne. W pracy

7 I. I. L a p p o , W i e li k o je K n i a ż e s t w o L i t o w s k o j e z a w r i e m i a o t z a k l u c z e n ij a

L u b li n s k o j unii do s m ie r t ii S te f a n a B ato rija , P etersb u rg 1901, s. 464 i n.

8 T am że, s. 469.

9 I. I. L a p p o , W i e l i k o j e K n i a ż e s t w o L i t o w s k o j e w o w t o r o j p o lo w i n ie X V s to -

le t ij a . L i t o w s k o — r u s s k i j p o w i e t i je g o s e j m i k , J u rew (D orpat) 1911, s. 261 i n.

10 J. S o b c z a k , op. cit., s. 86. P o d k reślić w y p a d a , że dopiero p rzy w ilej M i­ ch a ła K oryb u ta z e z w o lił T atarom n a b y w a ć n ieru ch o m o ści i rozporządzać n im i bez o gran iczeń. N a b y w a n ia dóbr w y r a ź n ie za k a zy w a ła T atarom k o n sty tu c ja z 1617 r. (VL, t. III, s. 150).

tej odstąpił Lappo od wcześniej przedstawionego poglądu o udziale Ta­ tarów w sejmikach stwierdzając, że T atarzy nie mogli w nich uczestni­ czyć 12.

Tezy I. I. Lappo zostały przyjęte przez ogół historyków podejm ują­ cych problem dziejów osadnictwa tatarskiego w Wielkim Księstwie L i­ tewskim i sytuacji praw nej Tatarów. Poglądy takie wyrazili między in ­ nymi S. D z i a d u l e w i c z 1·1, J. H e m b i c k i 14, S. K r y c z y ń- s к i !5, a ostatnio K. G r y g a j t i s 16 i P. B o r a w s k i 17.

Tezę o przynależności Tatarów do stanu szlacheckiego poddał w wą­ tpliwość dopiero niżej podpisany w pracy o położeniu praw nym ludno­ ści tatarskiej jednak z uwagi na ograniczone, rozm iary tej monografii zagadnienie to nie mogło w niej zostać omówione w sposób bardziej szczegółowy.

Problem szlachectwa mieszkających na Litw ie Tatarów, posiadaja- cych ziemie obciążone obowiązkiem służby wojskowej, jest o tyle tru d ­ ny, że samo formowanie się stanu szlacheckiego na tym terenie jest sprawą, która budziła wiele k o n tro w e rsjiω. Kształtowanie się stanu szlacheckiego na Litwie było procesem długofalowym, którego począ­ tek zwykło się upatryw ać w przyw ileju Jagiełły z 13Ö7 r. №. W ypada jednak zauważyć, że według K. A v i ž o n i s a rozpoczęło się ono wcześniej, bo już w XIII wieku i początkach XIV w. Społeczeństwo litewskie było silne zróżnicowane, przy czym brak było początkowo ostrych przedziałów nie tylko pomiędzy poszczególnymi w arstw am i lecz naw et pomiędzy kształtującym i się stanam i. W arstwa osób, na któ­ rych z racji posiadania ziemi, ciążył obowiązek służby wojskowej, w yo­ drębniła się stosunkowo szybko, była jednak niejednolita. W ram ach jej

11 T am że, s. 277. T ezę o u d ziale T atarów w sejm ik a ch p rzed sta w ił I. I. L a p ­ p o. W ie lilło je K n i a ż e s t w o L i t o w s k o j e za w r i e m i a , s. 470.

13 S t. D z i a d u l e w i c z , H e r b a r z r o d z in t a t a r s k i c h w Polsce, W ilno 1929, s.

X V III—X X .

14 J. H e m b i c k i , D a p ytan n ja ob so cja ln o -ek o n o m iczn y m s ta n e belcCrusskich

T a ta r u s i a r e d n ja w e c z c z a . B elaru sk aja A k ad em ija N auk, „Z apiski O ddzelu H u m a­

n ita rn y ch N a w u k ” kn. 8, M ensk 1929, s. 53— 69.

15 S. K r yc z y ń s к i, T a t a r z y l i t e w s c y , s. 20— 24.

11 K. G r y g a j t i s , Z d z i e j ó w o s a d n i c t w a ta t a r s k i e g o w P olsce (od X I V do

X X w.), s. 135— 140.

17 P. B o r a w s k i , S y t u a c j a p r a w n a lu d n o ś c i t a t a r s k i e j w W i e l k i m K s i ę s t w i e

L i t e w s k i m ( X V I — X V III), „A cta B a ltic o -S la v ic a ” t. X V , 1983, s. 60 i n.

19 W ty m p rzed m iocie w y p o w ia d a li się O. H a l e c k i, D z ie j e U nii J a g ie l lo ń ­ s k i e j t. I, W arszaw a 1919, s. 252; t e n ż e , O p o c z ą t k a c h s z l a c h t y i h e r a l d y k i na L it w i e , KHr. X X IX , 1915, s. 177—207; t e n ż e , K w e s t i e s p o r n e w s p r a w i e p o c z ą t k ó w s z la c h ty l i t e w s k i e j , K H r. X X X , 1916, s. 62—72; W. S e m k o w i c z , B r a t e r s t w o s z la c h ty p o l s k i e j z b o j a r s t w e m l i t e w s k i m w unii h o r o d e l s k ie j 1413, [w:] P olska i L it w a w d z i e j o w y m sto su n k u , W arszaw a 1914, s. 395; t e n ż e , W s p r a w i e p o c z ą t ­ k ó w s z la c h ty na L i t w i e i j e j u s t r o ju r o d o w e g o , KHr. X X IX , 1915, s. 224— 256: M. L j u b a w s k i j, L i t o w s k o — R u s s k i j s e j m , M oskw a 1901, p a s s i m ; O. B a c k u s ,

Die R e c h ts t e ll u n g d e r litu a n isc h e n B o ja r e n 1387— 1506, „Jahrbücher fü r G esch ich te

O steu rop as” Bd. 6, 1958, H. 1, s. 1— 32.

1S Z n aczen ie teg o p r z y w ile ju b ylo p rzed m iotem p o lem ik i m ięd zy W. S e m k o - . w iczem a O. H aleck im . Ten o sta tn i sta ł n a sta n o w isk u , że P o lsk a już w 1386 r. przeszczep iła na L itw ę zasad n icze znam iona sta n o w ej o rgan izacji szla ch eck iej. O. H a l e c k i , K w e stie sporne, s. 71. W. S em k o w icz b y ł n a to m ia st zdania, że p r z y w i­ lej z 1387 n ie z m ie n ił p ołożen ia p raw n ego b o ja rstw a . U czy n ił to, jego zd an iem , ew e n tu a ln ie dopiero p rzyw ilej h orod elsk i z 1413. W. S e m k o w i c z , W s p r a w i e

p o c z ą t k ó w , s. 235. ,

20 K. A v i ž o n i s, Die E n tsteh u n g u n d E n tw ic k l u n g d e s li tu a n i s c h e n A d e l s

znaleźli się kniaziowie, panowie, bogatsi i biedniejsi bojarowie, różne kategorie sług, a naw et mieszczanie 21.

W drugiej połowie XV w. wyłoniły się na Litwie dwie grupy zobo­ wiązane do służby wojskowej. Do pięrwszej należeli bojarzy-szlachta, drugą stanow iły różne kategorie sług. Służba wojskowa była obowiąz­ kiem osobistym bojarów-szlachty. Pełnienie jej przez sługi byio konse­ kw encją posiadania przez nich ziemi. Na sługach poza służbą wojskową spoczywało jeszcze szereg obowiązków i św iadczeń22. G ranice między obiema tym i grupam i były, przynajm niej początkowo, dość płynne.

Analiza m ateriału źródłowego pozwoliła skonstatować, że term in bo­ ja r z upływem czasu zmieniał swoje znaczenie23. Pierw otnie mianem bojarów określano wszystkich zobowiązanych do w ykonywania służby wojskowej, z w yjątkiem kniaziów. Począwszy od pierwszej połowy XVI w ieku coraz częściej nazwą tą zaczęto określać wyłącznie różne katego­ rie sług. Tych, którzy pełnili służbę wojskową, lecz bez ciążących na sługach obowiązków, przyjęto nazywać bojarami-szlachtą. Określano też ich mianem ziemian 2'\ Zauważyć w tym miejscu jednak wypada, że nie wszyscy ziemianie utrzym yw ali status szlachecki. Bojar bez podda­ nych był, jak zauważył J. O c h m a ń s k i , w zasadzie chłopem zobo­ wiązanym do pełnienia służby wojskowej. Część bojarów (putnych) dzię­ k i nadaniom weszła w szeregi bojarów szlachty, większość zachowała jedynie upraw nienia przysługujące bojarom jako „ludziom d o b ry m "2;>.

Bojarzy litewscy dzielili się, jak wiadomo, na zależnych bezpośred­ nio od władców i tych, którzy podlegali panom i kniaziom. Ziemia odda­ na bojarom zarówno przez władców jak i kniaziów oraz panów w użyt­ kowanie zaczęła się przekształcać we własność 2(i.

Wielkie znaczenie dla ustalenia przynależności do stanu szlacheckie­ go miał popis wojskowy w 1528 r., w czasie którego spisano zobowiąza­ nych do służby wojskowej odnotowując też jej rodzaj 27. Na ten akt po­ woływano się często później przy wywodach szlachectwa. Możności do­ stania się do stanu szlacheckiego sług (bojarów putnych) położyła zasad­ niczo kres ustawa z 1529 r. znosząca służbę wojskową s łu g 28. Pam iętać

n P o d k reśla ł to już M. D o w n a r-Z a p o 1 s к i j, p isząc że służbą ziem sk ą p e łn ił k a żd y p osiad acz n ieru ch o m o ści n a p ra w ie ziem sk im . Por. G o s u d a r s t w i e n n o j e

c h o z i a j s t w o W e l ik o g o k n i a ż e s t w a L i t o w s k o g o p r i Jagie llo n ach t. I, K ijó w 1901,

s. 637.

22 M. L j u b a w s k i j , op. cit., s. 343—356; I. 1. L a p p o , W i e li k o je K n i a ż e s t w o

L i t o w s k o j e w o w t o r o j , s. 180— 186.

“ W k w e s tii term in u bojar por. M. T. L i z i s o w a , S t u d i a n a d s ł o w n i c t w e m

r e g i o n a l n y m III S t a t u t u L i t e w s k i e g o , K ie lc e 1984, s. 33—39.

24 F. L e o n t o w i c z , B o ja r e i s ł u ż i ł y j e ludi, „Ż urnał M in isterstw a N a ro d n e- go P r o sw ie sz c z e n ija ” nr 5, 6. 7, 1908, nr 2 i 3, 1909; D. P o c h i 1 e w i с z, K r e s t j a -

n ie sługi w L i t w i e i Z a p a d n o j B e lo r u s i w X V I — X V I I I w ., „ N a u k o w y Z ap ysk y

L w iw sk o g o D erża w n o g o U n iw e r sy te ta im . Iw a n a F ran k i” t. 36, w y p . 6, S eria isto - riczna, 1955, s. 114 i n.

15 J. O c h m a ń s k i , S z l a c h ta ż m u d z k a w X V I I w ., [w:] G o s p o d a r c z e p r z e s ­

ł a n k i h is to rii s p o łe c zn e j, P oznań 1982, s. 105— 106.

“ W k w e s tii b ojarów za leżn y ch por. W . S i e n k i e w i c z , B o j a r z y , sz la c h ta

i z i e m i a n ie w d o b r a c h p r y w a t n y c h w W i e l k i m K s i ę s t w i e L i t e w s k i m w p i e r w s z e j p o ł o w i e X V I w ., ZH t. X L V III, 1983, z. 4, 31—66.

27 „R usskaja Istoriczesk aja B ib lio tek a ” t. X X X III: L i t o w s k a j a M e trik a . P ie -

r i e p is i w o j s k a li to w s k o g o , P etrograd 1915, s. 109—120 i 190.

г8 I. I. L a p p o , W i e li k o je K n i a ż e s t w o L i t o w s k o j e w o w t o r o j , s. 180 n.; F. L e ­ o n t o w i c z , op. cit., nr 6; S. K u t r z e b a , H istoria u s t r o ju P o ls k i w z a r y s i e t. II:

jednak trzeba, że i w późniejszym, okresie dość licznym grupom ludnoś­ ci udało się przeniknąć do stanu szlacheckiego 29.

Czy Tatarom przysługiwało ius m ilitäre, obejm ujące nie tylko

upraw nienia związane z własnością ziemi, ale i niektóre upraw nienia osobiste związane przede wszystkim z wyższą główszczyzną i naw iąz­ ką? 30. Pam iętać należy, że zobowiązani do pełnienia służby wojskowej Tatarzy z jednej strony byli traktow ani jako osobna grupa, w yjęta nie­ jako poza nawias ogółu osób zobowiązanych cło służby wojskowej, z d ru ­ giej strony ustaw a z 1529 r. nie dotyczyła Tatarów, na których nadal spoczywał obowiązek służby. Tak więc, aby odpowiedzieć na postawione pytanie należy wniknąć w charakter służby wojskowej Tatarów. A kty nadań ziemi dla pierwszych grup osadników tatarskich nie dochowały się. Z pochodzących z drugiej połowy XVI w. i XVII w. przyw ilejów wynika, że nadaw ana Tatarom ziemia była obciążona obowiązkiem peł­ nienia służby wojskowej. Tylko w niektórych aktach nadań ziemi okre­ ślono sposób jej pełnienia 31. Istniała jednak zasadnicza różnica między charakterem służby wojskowej szlachty i Tatarów. Powinność służby wojskowej spoczywająca na szlachcie stała się z chwilą ukształtow ania się stanu szlacheckiego obowiązkiem osobistym, niezależnym od faktu posiadania ziemi. Pełnienie służby wojskowej przez Tatarów wynikało z tego, że posiadali oni ziemie. Szlachta staw iała się zbrojnie w razie ogłoszenia pospolitego ruszenia. T atarzy powoływani byli pod broń na polecenie króla. Szlachta pełniła służbę w chorągwiach powiatowych, natom iast T atarzy zasadniczo we w łasnych chorągwiach ta ta rs k ic h 32.

Obowiązek służby wojskowej ciążący na Tatarach był więc bardziej dolegliwy od tego, który spoczywał na szlachcie. Dlatego też T atarzy starali się sprzedać swoje ziemie i nabyć nieruchomości nie obciążone takim i pow innościam i33. Szlachta nabyw ająca ziemie nadane wcześniej Tatarom stała na stanowisku, że kupno takich ziem nie zobowiązuje jej do pełnienia służby wojskowej według tych zasad, jakie ciążyły na Ta­ tarach. Innego zdania były jednak sejmiki, protestując przeciwko zmniejszaniu się specyficznej służby wojskowej, jaka spoczywała na Ta­ tarach i żądając aby szlachta, która nabyw ała m ajątki Tatarów, pełniła służbę wojskową według tych reguł, jakie obowiązywały Tatarów 34. Dą­

29 A G A D , A rch iw u m R a d ziw iłłó w [dalej cyt.: A R ] dz. II, ks. 64, s. 228; dz. X X III, t. 160, s. 73— 75, 94; dz. X X V , nr 673; A rch iw u m R osk ie nr 371.

30 E lem en ty p raw a ry cersk ieg o n a jp ełn iej u sta lił Z. W ojciech ow sk i. Por. Z. - W o j c i e c h o w s k i , P r a w o r y c e r s k i e w P o lsc e p r z e d s t a t u t a m i K a z i m i e r z a W i e l ­

kie go, P ozn ań 1928, pa s s im , szczeg ó ln ie s. 115—121 ; t e n ż e , P o w s t a n i e s z la c h e c ­ t w a w Polsce, „M iesięcznik H era ld y czn y ” r. X II, 1933, nr 7— 8 i odb. s. 3— 16. N a

p rzydatność u sta leń Z. W ojciech ow sk iego do b ad an ia p ro b lem a ty k i p o w sta n ia s z la ­ c h ectw a na L itw ie zw rócił o sta tn io u w a g ę H. Ł o w m i a ń s k i , P o c z ą tk i P o ls k i t. VI, cz. 2, W arszaw a 1985, s. 631—634, 637—649, p o d k reśla ją c p o w in o w a ctw a m ię ­ dzy w ło d y k a m i a bojaram i.

31 A G A D , M etryka L itew sk a (transkrypcja) [dalej cyt.: M L], s. 288, 290— 291; 195, s. 16, 29, 89, 108, 197, 199; 197, s. 318—319, 320, 386—387; 217, s. 486, 576, 868—870.

32 O org a n iza cji ch orągw i tatarsk ich pisał S. K r y c z y ń s k i , T a t a r z y l i t e w s c y , s. 60—71 oraz P. B o r a w s k i , T a ta r s k ie c h o r ą g w i e p l e m i e n n e w a r m i i W i e l k i e ­

go K s i ę s t w a L i t e w s k i e g o w X V I w. i I p o ło w i e X V I I w ., „A cta B a ltic o -S la v i-

c a ” t. X II, 1979, s. 1333. O dm ienną in terp reta cję zasad orga n iza cy jn y ch ch o rą żo stw ta ta rsk ich p rzed sta w ił J. S o b c z a k , op. cit., s. 49—65.

33 J. S o b c z a k , op. cit., s. 86.

34 A G A D , AR dz. II, t. 7, nr §44; t. 8, n r 1050, 1064, 1089; t. 9, n r 1192; t. 10, s. 62v; t. 14, nr 1849, 1869; B N ar., B ib lio tek a O rd yn acji Z am oysk ich , rkps 931, k. 160, 163.

żąc do zapobieżenia zm niejszaniu się służby tatarskiej sejm iki domagały się zakazania pełnienia przez Tatarów służby w chorągwiach królew ­ skich i wydaw ania im listów, przypowiednich :i5. W ynikiem tych starań szlachty była konstytucja z 1607 r., którą zakazano Tatarom pełnienia służby wojskowej w chorągwiach królewskich oraz wydawania im lis­ tów przypow iednichж. Treść postanowień tej konstytucji rozszerzył sejm z 1613 r. zabraniając Tatarom pełnienia funkcji rotm istrzów, po­ ruczników i chorążych37. W praktyce jednak zakazy te nie były re­ spektow ane i liczni Tatarzy pełnili służbę w chorągwiach królewskich ■'î8. Chęć zapobieżenia zm niejszaniu się służby wojskowej Tatarów była jedną z przyczyn przeprowadzenia tzw. rew izji K ierdeja. Przeprow adze­ nie tej rew izji zlecił w 1624 r. król Zygm unt III Jaroszowi Piaseckiemu, pisarzowi polnemu i Janowi Kierdejowi, pisarzowi ziemskiemu oszmiań- skiemu. Początkowo mieli oni dokonać tylko lustracji dóbr będących w posiadaniu T ataró w 39. W swoich pracach lustratorzy postanowili oprzeć się na wcześniejszej lustracji dóbr tatarskich przeprowadzonej w

35 B P A N K raków , rkps 360, k. 496.

» V L t. II, s. 450— 451. M im o u c h w a le n ia k o n sty tu c ji z 1607 r. sejm ik i w ra ­ c a ły do k w e s tii zasad p ełn ien ia słu żb y w o jsk o w e j p rzez T a ta ró w dom agając się zak azan ia w y d a w a n ia T atarom lis tó w p rzy p o w ied n ich oraz w y ra źn eg o stw ie r d z e ­ n ia , że T a ta rzy m ogą p ełn ić słu żb ę jed y n ie w sw o ich ch orągw iach . Por. A G A D , A R dz. II, t. 7, n r 944; t. 8, nr 1050; t. 14, n r 1869; t . 8, n r 1050, 1089.

« VL t. III, s. 122. _

38 Z n aczn y w zro st liczb y T a ta ró w w w o jsk a c h R zeczy p o sp o litej n a stą p ił po k lę s c e po B a to h em w 1652 r. Z aciągano w ó w cza s, g łó w n ie do ch orągw i lite w sk ic h n ie ty lk o T atarów z W ielk iego K sięstw a L itew sk ieg o , k tórzy p rzen ieśli się n a W o­ ły ń i P od ole, a le i T atarów z ord k ry m sk ich i n ogajsk ich . Ci o sta tn i tw o r z y li n a j­ częściej w ła sn e oddziały, a le słu ż y li tak że w tych sam ych ch orągw iach co tatar­ scy m ieszk a ń cy L itw y . O trzy m y w a li jed n ak m n iejszy żołd. N a jw ięcej T a ta ró w w w o jsk a ch k oron n ych słu ży ło w trzecim k w a rta le 1656 r. k ie d y istn ia ło 19 ch o ­ r ą g w i ta ta r sk ic h liczą cy ch łą czn ie 2179 koni. Z aciągi T atarów z ord n ie b y ły czy m ś n o w y m . Z p o siłk ó w T a ta ró w n o g a jsk ich k o rzystan o np. podczas w o jn y in fla n ck iej 1576— 1582. Por. A G A D , A SW dz. 85, nr 66, s. 4 2 -^ 3 ; n r 68, s. 64—72; n r 71, s. 32; nr 72 s. 46—47, 101, 103, 175, 176; nr 73, s. 121, 162; nr 74, ,s. 121, 122. 144, 145; nr 76, s. 56, 57, 68 — rolle ch orągw i. J. W i m m e r , W o j s k o p o ls k ie

w d r u g i e j p o ł o w i e X V I I w., W arszaw a 1956, s. 269; t e n ż e , M a t e r i a ł y do z a ­ g a d n ie n ia o r g a n iza c ji i liczeb n o ści a r m ii k o r o n n e j w latach 1648— 1655, „Studia

i M ateriały do H isto rii W o jsk o w o ści” [dalej cyt.: SiM ] t. V, 1960, s. 487 i n. M. K o t a r s k i , W o j s k o p o l s k o - l i t e w s k i e p o d c z a s w o j n y in f la n c k i e j 1576— 1582. S p r a w y o r g a n i z a c y jn e cz. III, S iM t. V II, cz. 2, s. 149. N ie z lik w id o w a n o ta k że

ch o rą g w i ta ta rsk ich w ch o d zą cy ch w sk ład w o jsk litew iskich. Por. BCzart., rkps 1167, s. 201; J. W o l i ń s k i , M a t e r ia ł y do d z i e j ó w w o j n y p o l s k o - t u r e c k i e j 1672—

— 1676 cz. X I, SiM t. X V I, cz. II, s. 261; A. K a m i ń s k i , P r z e c i w k o S z w e d o m i L e s z c z y ń s k i e m u , SiM , t. X II, cz. II, s. 255. C h orągw ie ta ta r sk ie p o sia d a li w sw o ­

ich w o jsk a c h ta k że m agn aci, p rzed e w sz y stk im R a d ziw iłło w ie. Por. A G A D , AR, dz. X V , t. 1, p. 14, nr 4 8 - 4 9 ; t. 3, p. 1; t. 8, p. 1 i 4.

38 A. M u c h l i ń s k i , Z d a n ie s p r a w y , „Teka W ileń sk a ” 1858, n r 6, s. 118— 119. T reść r e w iz ji K ierd eja znana jest jed y n ie z r e la c ji A. M u ch liń sk iego. Z nając jed ­ n a k dość sw o b o d n e p o d ejście te g o badacza do źród eł h isto ry czn y ch trudno m ieć do p o d an ych p rzez n ie g o d a n y ch p ełn e za u fa n ie. A. M u ch liń sk i w sw o jej p racy

I s s l e d o w a n i j e o proisch o żd ien ii, e. 54, 119 i 166 p od ał n iep ra w d ziw ą in form ację

o p rzek azie k r o m k i L. W addingo o d n o śn ie o sied len ia się na L itw ie T atarów w cza sa ch G edym ina. T a bałam u tn a in fo rm a cja b yła n a stę p n ie p ow tarzan a m .in. p rzez S· K ry czy ń sk ieg o i P. B oraw sk iego. W ą tp liw o ści w ob ec rela c ji A. M u ch liń sk ie­ go z w ięk sza fa k t, iż p o d a je on, że p o słu żo n o się w ilu str a c ji K ierd eja jed n o stk ą „dom ” za m ia st bardziej p raw d op od obn ej dla teg o okresu „dym ”, e w e n tu a ln ie „słu ż­ b a ”, „koń”.

1559 r. przez ciwuna kniazia M atwieja Ogińskiego 40. Kiedy K ierdej i Piasecki przystąpili do dokonywania lustracji napotkali liczne przesz­ kody. Spotkali się przede wszystkim z oporem ludności tatarskiej nie­ chętnej lu stracji oraz z opozycją ze strony skarbowego Brolnickiego, któ­ ry wbrew konstytucji z 1628 r. zobowiązującej podskarbiego Wielkiego Księstwa Litewskiego do wydania lustratorom protokołu rewizji Ogiń­ skiego, nie chciał tego uczynić41. Dopiero w 1629 r. udało się lu strato ­ rom dzięki interw encji królewicza W ładysława uzyskać dostęp do rew i­ zji, ale i wówczas nie przekazano im dokumentów, z których wynikało, jakie dobra przeszły w posiadanie szlachty. Wobec postawy Brolnickie­ go, K ierdej i Piasecki wypożyczyli od spadkobierców Ogińskiego orygi­ nał rewizji Ogińskiego, w którym wyszczególniono dobra sprzedane przez Tatarów szlachcie. Na podstawie tych aktów dokonano rewizji. Prace te przeprowadził w gruncie rzeczy sam K ierdej, gdyż Piasecki zm arł w trakcie ich trwania. Dążenie do ustalenia, jakie dobra przeszły z rąk Tatarów w posiadanie szlachty wynikało z nakazu sejmu, który w 1629 r. rozszerzył obowiązki rewizorów polecając im ustalenie, jakie dobra tatarskie znalazły się we w ładaniu szlachty i jakie ziemie szlacheckie zostały nabyte przez T a ta ró w 42. W yniki rewizji przedłożył Jan K ierdej sejmowi 10 marca 1631. Nie stały się one jednak przedmio­ tem obrad sejmu, który na kolejnym posiedzeniu w 1632 r. powołał no­ wą komisję dla zlustrowania m ajątków tatarskich. W skład jej weszli obok Jana K ierdeja: Adąm Sakowicz, podkomorzy oszmiański i Jan R u- domina, chorąży now ogrodzki43. Opór, na jaki napotkali Jan K ierdej i Jarosz Piasecki starający się o uzyskanie aktów dokum entujących, ja ­ kie dobra tatarskie znalazły się w posiadaniu szlachty, jest sym ptom aty­ czny. W ynika z niego, że sprzedaż ziem przez Tatarów była zjawiskiem powszechnym. W ydaje się, że dość liczne grupy szlachty były zaintere­ sowane w tym, aby te transakcje nie zostały ujawnione.

Zbywając nadane im ziemie Tatarzy łam ali obowiązujące prawo. Na Litwie możliwość alienacji nieruchomości była ograniczona. Zgodnie z I Statutem można było rozporządzać tylko 1/ 3 m ajątku 4'*. Dopiero II S ta­ tu t wprowadził zasadę pełnej wolności w rozporządzaniu całością m ająt­ ku przez bojarov/ szla c h tę45. Postanowienia te nie dotyczyły jednak ziem tatarskich, co podkreślano w późniejszych dokum entach /,n. W żad­ nym z aktów nadających Tatarom ziemie nie znalazło się postanowienie zezwalające na dysponowanie tym gruntem . T atarzy bez zgody króla nie mogli posiadanych przez siebie nieruchomości sprzedaw ać47. W myśl

40 D a ta r e w iz ji O g iń sk iego jest sporna. W h isto rio g ra fii p rzyjęto, że m ia ła ona m iejsce w 1559 r. Por. пр. Р. В o r a w s k i , T a ta r s k ie c h o r ą g w ie , s. 152. Z ak tó w n o rm a ty w n y ch zd aje się jednak w y n ik a ć , że p rzeprow adzono ją w 1560 r. VL t. III, s. 179.

“ VL t. III, s. 179.

“ A . F i l i p c z a k -K о с u r, S e j m z w y c z a j n y z r o k u 1629, „Prace O p o lsk ie­ go T o w a rzy stw a P rzy ja ció ł N au k W yd ział I N a u k H isto ry cz n o -S p o łeczn y ch ”, W ar­ szaw a 1979, s. 90; V L t. III, s. 298.

« V L t. III, s. 34Ô.

44 H. Ł o w m i a ń s k i , S t u d i a n a d p o c z ą t k a m i t. I, s. 273 i n.

45 S i a t u t L i t e w s k i d r u g i e j re d a k c ji, „A rch iw u m K o m isji P r a w n ic z e j” t. V II, K rak ów 1850, s. 153— 156.

40 A k t y i z a d a w a j e m y j e W i le n s k o j u A r c h e o g r a j i c z e s k o j u K o m i s j e j u d la r o z b o ra

d r i e w n i c h a k t ó w [d alej cyt.: A W X ] t. X X X , s. 25—26.

47 T akie in d y w id u a ln e zezw olbnia w w ie lu w y p a d k a ch b y ły w y d a w a n e p rzez króla. Por. A G A D , M L 197, s. 11— 13; 199, s. 1— 2; 213, s. 298— 400; T eki N a r u sz e w i­ cza t. X V , p. 9, nr 107, s. 368.

przyw ileju z 1387 r. odnoszącego się do wszystkich nieruchomości uzna­ wano dziedziczenie dóbr tatarskich bez zgody króla 48.

Tatarzy często zabiegali u króla o zezwolenie na sprzedaż posiada­ nych przez siebie m ajątków i zezwolenie takie uzyskiwali. K onstytucją z 1617 r. zakazano natom iast Tatarom kupowania ziem szlacheckich, tym zaś z nich, którzy takie dobra wcześniej kupili, nakazano, aby w prze1 ciągu dwóch lat je sprzedali /,э. W praktyce zakaz ten był jednak łam a­ ny. Dopiero w 1669 r. król Michał K orybut zezwolił Tatarom mieszkają­ cym na Wołyniu, wśród których było wielu dawnych mieszkańców Li­ twy, na kupno dóbr szlacheckich :,°. Przyw ilej ten Jan III rozciągnął na Tatarów hospodarskich i Tatarów kozaków mieszkających na terenie Li­ twy. Natom iast A ugust II objął nim generalnie wszystkich Tatarów zo­ bowiązanych do służby wojskowej.

W trakcie przeprowadzania pomiary wołocznej wyraźnie rozróżniano ziemie hospodarskie od szlacheckich. Ziemie dzierżone przez Tatarów traktow ano jako mienie króla (hospodara). Ziemie te podlegały pomie- rze, naw et jeśli zostały nabyte przez szlachtę 31.

Tak więc ani z racji pełnienia przez Tatarów służby wojskowej, ani też z powodu posiadania przez nich ziemi nie sposób zaliczyć ich do szlachty. Reguły pełnienia przez nich służby wojskowej i zasady po­ siadania ziemi, jak wyżej wykazano, były odmienne od tych, które przy­ sługiwały szlachcie.

Posiadanie ziemi przez Tatarów miało charakter własności w aru n ­ kowej podobnej do pomiestia w państwie moskiewskim. Na podobień­ stw a niektórych form własności zależnej na Litwie do pomiestia zwró­ cił uwagę P i c z e t a 52. Problem ten wymaga jednak dalszych szcze­ gółowych badań.

T atarzy bezpośrednio podporządkowani wielkiemu księciu podle­ gali sądownictwu jego namiestników. Sądy te w późniejszym czasie przyjęły miano starościańskich, wojewodzińskich lub sądów dzierżaw­ ców. Po reform ie sądownictwa w 1564 i 1566 r. spraw y Tatarów posiada­ jących ziemie znalazły się w kom petencji sądów ziemskich i grodzkich,

48 Ii. L o w m i a ń s к i. U w a g i w s p r a w i e p odłoż a s p o łeczn eg o i gosp o d a r czeg o

U n ii J a g ie llo ń s k ie j, [w:] K s ię g a P a m i ą t k o w a I S t a t u t u L i t e w s k ie g o , W ilno 1935. s.

52 i n . ; A. W a w r z y ń c z y k , R o z w ó j w i é l k i e j w ła s n o ś c i na P o d la siu w X V i X V I

w i e k u , „P race W rocław sk iego T o w a rzy stw a N a u k o w eg o ”, seria A , nr 48. W rociaw

1951, s. 141 i n.; Z b ió r p r a w l i t e w s k i c h od 1389 do r o k u 1529 t u d z i e ż r o z p r a w y s e j ­

m o w e o t y c h ż e p r a w a c h od r o k u 1544 do r o k u 1563, w yd . T. D z i a ł y ń s k i , P oz­

n ań 1841, s. 1— 2, 13, 150. « V L t. III, s. 150.

so P r z y w i l e j króla M ichała dla T a t a r ó w w o ły ń s k i c h , w y d . S. K r y c z y ń s k i ,

„R ocznik T a ta rsk i” t. II. 1935, s. 425—429; A G A D , ML 220, s. 151— 154; AW K t. X III; s. 108— 112.

51 S. K u t r z e b a , op. cit. s. II: L i t w a ; A G A D , M L 211, s. 185— 187. 52 W. I. P i c z e t a, F ieodaln oje p o m i e s t i e w X V —X V I I w . w W i e li k o m K n i a -

ż e s t w i e L i t e w s k o m , [w:] Belo ru ssin i L i t w a X V — X V I w . (I s s l e d o w a n i ja p o istorii so c i a ln o -e k o n o m ic z e s k o g o i k u ltu rn o g o r a z w i ti ja ) , M oskw a 1981, s. 183—212. Por.

ta k że A. K i j a s , S y s t e m p o m i e s t n y w p a ń s t w i e m o s k i e w s k i m w X V — p i e r w s z e j

p o ło w i e X V I w ie k u . H isto rio g r a fia i p r o b l e m a t y k a . P oznań 1984, „U n iw ersy tet im .

A. M ick iew icza w P oznaniu, S eria H isto ria ” nr 119. p a ss im . N a fa k t, że n a jsk u ­ teczn iejszy m środ k iem realizacji zam iaru za p ew n ien ia sob ie na L itw ie m o żliw ie n a jliczn iejszy ch zastęp ów ry cerstw a jak i e fe k ty w n e j ich słu żb y — było u p o w ­ szech n ien ie w a ru n k o w y ch n ad ań ziem i, zw ró cił tak że o statn io p o n o w n ie u w agę S t. R u s s o c k i w rozp raw ie I n s t y t u c j e — w p ł y w y — ku ltu ra . W a r u n k o w e n a ­

dania z i e m i w proces ie c e n tr a li z a c ji f e u d a l n y c h m o n a r ch ii ś r o d k o w o - w s c h o d n i e j E u r o p y p ó źn e g o ś r e d n io w ie c z a , „P rzegląd H u m a n isty czn y ” t. X X V III, 1984, nr 1,

a w sprawach granicznych podkomorskim. Spory, jakie toczyli, rozpa­ tryw ały także sądy kopne, będące zasadniczo, chociaż nie wyłącznie są­ dami dla włościan Z tego, że spraw y Tatarów rozpoznawały sądy szla­ checkie, nie wrynika jeszcze, że T atarzy byli szlachtą. Sądy te rozpoz­ naw ały bowiem także sprawy, w których pozwanymi lub powodami były osoby spoza stanu szlacheckiego, np. Żydzi, mieszczanie czy na pewnych terenach olędrzy. Ważne jest to, że w sądach szlacheckich spotykali się Tatarzy z dyskrym inującym i ich ograniczeniami świadczącymi o tym, że ani akty norm atyw ne, ani też zwyczaje praw ne nie widziały w nich szlachty.

Postanowienia I S tatu tu Litewskiego zakazały sądom przyjm ow ania od Tatarów zeznań w charakterze świadków w sprawach przeciwko ludności chrześcijańskiej. Zakaz ten wTprawdzie został uchylony przez Zygm unta A ugusta w 1561 r., w krótce jednak II S tatu t wprowadził po­ nowne ograniczenia, nie zezwalając im na składanie zeznań we wszy­ stkich sprawach dotyczących nieruchomości, w szczególności zaś w po­ stępowaniach o ustalenie w łasności:л. Niekorzystne dla Tatarów posta­ nowienia II S tatu tu zostały uchylone przez króla w 1568 r. K olejne postanowienia dyskrym inujące Tatarów przyniósł III Statut. Zgodnie z treścią jego postanowień przy rozpoznawaniu sporów o posiadanie nie­ ruchomości świadkami mogli być jedynie chrześcijanie oraz osoby do­ puszczone do składania takich zeznań na podstawie przywilejów kró­ lewskich. T atarzy w spraw ach dotyczących nieruchomości mieli w myśl III S tatu tu składać przysięgę. Dopuszczeni do niej mogli być przy tym jedynie tacy Tatarzy, których uznano za dobrych, cnotliwych i w iary­ godnych se.

Trudno dociec powodów w prowadzenia tych ograniczeń w stosunku do Tatarów. Stwierdzić można jedynie, że nie były one wynikiem postu­ latów sejmików, które takich żądań nie wysuwały. Na składanie zeznań przed sądem zezwolił Tatarom mieszkającym na Wołyniu dopiero Michał Korybut, w spom nianym już przyw ilejem z 1669 r. Jan III rozciągając ten przyw ilej na pozostałych Tatarów stw ierdził w przyw ileju z 22 m ar­ ca 1677 r., że dowód z zeznań Tatarów pełniących służbę wojskową i po­ siadających ziemie, ma taką samą wagę jak dowód z zeznań szlachty 57. W yraźnie jednak podkreślono różnice między szlachtą a Tataram i zazna­ czając, że Tatarów tylko zrównuje się w tych sprawach ze szlachtą. Przyw ilej ten jednak nie podnosił Tatarów do stanu szlacheckiego.

F akt wprowadzenia do Statutów postanowień dyskrym inujących Ta­ tarów świadczy o tym , że nie uważano ich za szlachtę.

Spotykali się Tatarzy także z innym i ograniczeniami w zakresie p ra ­ wa cywilnego i rodzinnego. W myśl II S tatu tu nie wolno im było posiadać chrześcijańskiej służby, zatrudniać naw et chrześcijan. Postano­ wienia te jaw nie dyskrym inujące Tatarów godziły w nich niezależnie od statusu społecznego jaki posiadali. Dotykały one także Tatarów pełnią­ cych służbę wojskową. Przepisy te zostały powtórzone także w III S ta­ tucie, a uchylił je dopiero przywilej Jana III z 24 m arca 1677 r., w któ­

63 S. K u t r z e b a , op. cit. t. II: L i t w a , s. 121. 54 S t a t u t L i t e w s k i d r u g i e j r e d a k c j i, s. 172. 65 A W K t. X III, s. 108— 112.4

5e S t a t u t W i e lk i e g o K s i ę s t w a L it e w s k ie g o . W ilno 1744, s. 294.

rym w yraźnie stwierdzono, że T atarzy będą mogli posiadać służbę chrześcijańską. Tak poważne ograniczenie praw Tatarów kłóci się z tezą, że byli oni szlachtą 58.

Także spraw a wysokości główszczyzny dowodzi tego, że T atarzy po­ siadający ziemie i odbywający służbę wojskową nie byli szlachtą. Zgod­ nie z II S tatu tem szlachcic za zabicie T atara hospodarskiego czy T atara kozaka płacił główszczyznę w wysokości 100 kop groszy, nie ponosił jed­ nak kary pozbawienia wolności (wieży), którą musiał odcierpieć w razie pozbawienia życia szlachcica. Natom iast nawiązka przysługująca Tatarom pełniącym służbę wojskową była rów na nawiązce szlacheckiej59. K arę wieży w w ymiarze jednego roku i sześciu niedziel za zabicie T atara pełniącego służbę wojskową wprowadził dopiero III S ta tu t60. Jednak w myśl jego postanowień za skrytobójcze pozbawienie życia takiego Ta­ ta ra nie groziła kara śmierci, przewidziana przez III S tatu t za zabójstwo w takich okolicznościach szlachcica. K arę śmierci za skrytobójcze pozba­ wienie życia T atara przewidziano we wspom nianym już przyw ileju J a ­ na III z 22 m arca 1677 r., którego treść została powtórzona w konstytu­ cji uchwalonej w tym samym roku przez sejm. Czy postanowienia te były jednak respektow ane w praktyce sądowej, trudno na obecnym eta­ pie badań stwierdzić.

W 1679 r. Ja n III wydał kolejny przywilej, w którym zrównał sy­ tuację praw ną Tatarów mieszkających w dobrach pryw atnych pełnią­ cych służbę wojskową z Tataram i hospodarskim i6t. Postanowienia tego przyw ileju A ugust III rozciągnął na Tatarów mieszkających ew ekono­ miach.

Uzyskanie przez Tatarów pełniących służbę wojskową po zabiegach i staraniach praw a do główszczyzny w tej samej wysokości, jaka przy­ sługiwała szlachcie, nie świadczy jeszcze o tym, że w darli się oni do stanu szlacheckiego. Wynika z tego jedynie, że Tatarom udało się uzys­ kać zrównanie ze szlachtą w niektórych prawach i przywilejach. Z treści aktów norm atyw nych wynika jednoznacznie, że nie czyniono znaku rów ­ ności między T ataram i pełniącym i służbę wojskową a szlachtą.

Także to, że Tatarzy posiadający ziemie płacili podymne, nie dowo­ dzi, że należeli oni do stanu szlacheckiego. W aktach norm atyw nych podkreślano bowiem, że płacą oni ten podatek nie jako szlachta, ale jako grupa ludności zrów nana ze szlachtą w obowiązkach podatko­ w ych 62.

Tak więc T atarzy posiadający ziemie i pełniący służbę wojskową nie byli w świetle praw obowiązujących w Rzeczypospolitej szlachtą. Uzys­ kali oni wprawdzie, na skutek długotrw ałych starań to, że zrównano ich ze szlachtą w niektórych praw ach i przyw ilejach. Z treści konstytucji wynika, że uważano Tatarów pełniących służbę wojskową za ludność, którą zrównano tylko w niektórych praw ach i przyw ilejach ze szlachtą. O kreślając ich praw a i przyw ileje w yraźnie przeciwstawiono Tatarów

68 J. S o b c z a k , op. cit., s. 111— 115.

53 S t a t u t L i t e w s k i d r u g i e j r e d a k c j i , s. 220—221. 80 S t a t u t W i e lk i e g o K s i ę s t w a , s. 373— 374.

d BCzart., rkps 718, s. 1291— 1302, 1317— 1318; A W K t. V, s. 354—356, 360— 363, 379.

posiadających ziemie, szlachcie63. Nie czyniono przy tym w aktach n o r­ m atyw nych różnic między Tataram i w yznającym i islam i tymi, którzy przyjęli chrześcijaństwo. F akt ten jest dość zaskakujący i wskazuje, że w odniesieniu do Tatarów kwestia pozycji społecznej wysuwała się przed przynależnością wyznaniową. Co- ciekawsze, niektórzy z Tatarów po przyjęciu chrześcijaństw a nadal poczuwają się do wspólnoty z tymi, któ­ rzy w ytrw ali przy islamie i w ystępują w raz z nimi w sporach n atu ry gospodarczej.

P rak ty k a dnia codziennego także potwierdzała, że Tatarzy nie byli szlachtą. Niezależnie od wyznania nie pełnili oni urzędów, nie byli także uczestnikam i sejmików. Odrębną pozycję społeczno-prawną Tatarów podkreślano w yraźnie w uchwałach sejmikowych, uw ypuklając różnice między nim i a szlachtą. Do końca XVIII w. zdawano sobie w pełni sp ra­ wę z tego, że Tatarzy nie będąc szlachtą nie m ają wpływu na treść in ­ strukcji poselskich i praw a przedstawiania swoich próśb i postulatów na sejmach. Chcąc to w jakiś sposób Tatarom umożliwić w 1786 r. ustalono, że będą oni mogli komunikować sejmowi swoje skargi i żądania za poś­ rednictw em D epartam entu Wojskowego.

Z tego, że ich położenie praw ne różni się od szlachty, zdawali sobie Tatarzy w pełni sprawę. Nie domagali się oni dopuszczenia do udziału w sejm ikach i do pełnienia urzędów i funkcji poselskich. Zabiegali jedy­ nie o to, aby szanowano nadane im praw a i przywileje. W swoich pety ­ cjach kierow anych do króla i sejm u określali się jako „naród T atarski” przeciwstawiając ten term in pojęciu „szlachta”. Z faktu, że nielicznym rodzinom „tatarskim udało się przeniknąć do stanu szlacheckiego, nie mo­ żna jednak wyciągać wniosków o szlachectwie wszystkich Tatarów po­ siadających ziem ieM. Do stanu szlacheckiego udawało się przeniknąć różnym grupom ludności, mieszczanom, a naw et chłopom.

W społeczeństwie Wielkiego Księstwa Litewskiego Tatarzy posiadają­ cy ziemie i pełniący służbę wojskową zajmowali uprzywilejowane stano­ wisko. Z biegiem lat umacniali oni swoją pozycję zdobywając przyw ile­ je. Początkowo położenie ich było zbliżone do pozycji sług, od których jednak stali wyżej. Po zniesieniu służby wojskowej sług, Tatarzy posia­ dający ziemie zachowali uprzyw ilejow ane stanowisko. Uzyskali także przyw ileje zrównujące ich w wielu praw ach ze szlachtą. W ustaw odaw ­ stwie szlacheckiej Rzeczpospolitej w odniesieniu do ludności tatarskiej ścierały się aż do połowy XVIII w. w yraźnie dwie tendencje. Z jednej strony starano się ograniczyć praw a Tatarów, głównie z przyczyn n atu ry religijnej, z drugiej dążono do rozszerzenia praw tych Tatarów, którzy pełnili służbę wojskową. Mimo, że ostatecznie pod koniec XVII w. prze­ ważyła druga z tych tendencji Tatarom do końca XVIII w. nie udało się wejść do stanu szlacheckiego. W hierarchii społecznej T atarzy posia­ dający ziemie następowali bezpośrednio po szlachcie. Zobowiązanych do

и A G A D , A rch iw u m K am eraln e III, 191, k. 262, 272, 280. W 1779 r. p rzeciw ­ sta w ia ją c sob ie szla ch tę i T atarów p isan o w y ra źn ie: ,,a gd y szlach ta z ziem szczyzn n a w e t n ie m ając żad n ych gru n tó w na fu n d u sz słu żb y w o jen n ej po u n ii d e s t y lo ­ w a n y ch z o b y w a te ls tw a sw eg o p ow in n ości, na p o sp o lite ru szen ie jechać są o b o w ią ­ zani, jak że T a ta ro w ie lok acją sw ą na ch o rą g iew tłu m a czy ć m ogą jakoby ty lk o p od ­ czas w o jn y b yła d la n ich do e x y ste n c ji żo łn iersk iej o b o w ią zk iem ”, dalej zaś s tw ie r ­ dzono: „ J eśli N aród T atarski tak sob ie p och leb ia w ty ch czasach, że w a rt w ię c e j od zasłu żon ych o b y w a te ló w w zg lęd u ”. A k t ten d o ty czy ł ta k że T atarów ch rześcija n (BCzart., rkps 722, s. 445). ’ Г

M P rzy k ła d em m oże być rodzina F u rsów . S. D z i a d u l e w i c z , H e r b a r z ro­

pełnienia służby wojskowej Tatarów nazywano w aktach norm atyw nych oraz w praktyce sądów i urzędów T ataram i ziemianami.

Nieporozumienia co do tego, czy T atarzy posiadający ziemie na te ­ renie Wielkiego Księstwa Litewskiego byli szlachtą, w znacznym stopniu zostały spowodowane przez stanowisko władz carskich, które w zasadzie wszystkich tych Tatarów uznało za szlachtę. Było to jednak szlachectwo rosyjskie i wynikało z kryteriów obowiązujących w Rosji. Zgodnie z za­ sadami prawra o szlachectwie z 25 czerwca (7 lipca) 1836 r. aby udowod­ nić przynależność do stanu szlacheckiego wystarczyło wykazać, że przed 1775 r. przodkowie ubiegającego się byli właścicielami wsi. Od wejścia w życie postanowienia Mikołaja I z 9/21 grudnia 1839 wystarczyło udo­ wodnić fakt posiadania wsi przed 1795 r. 6·'’. Tego rodzaju dowody mogli przedstawić T atarzy posiadający ziemie bez większych trudności. Uzna­ jąc ich szlachectwo władze carskie nie badały tego, czy Tatarom tym przysługiw ały praw a szlacheckie w Rzeczpospolitej. Na podobnych za­ sadach w toku postępowania przed Heroldią stwierdzono szlachectwo na ziemiach włączonych bezpośrednio do Cesarstwa R osyjskiego60.

Я пек Собчак ПРИНАДЛЕЖАЛО ЛИ ТАТАРСКОЕ НАСЕЛЕНИЕ ЛИТВЫ К ДВОРЯНСКОМУ СОСЛОВИЮ? В историографии не оспаривалась до сих пор принадлежность к дворянскому сословию тех оседлившихся в границах Великого Литовского княжества татар, которые будучи вла­ дельцами земли обязаны были нести военную службу. Желая однако ответить на поставленный вопрос, следует обсудить характер военной службы татар. Закон от 1529 г. положил конец возможности попасть в дворянское сословие различных категорий слуг (путных бояр). Этот закон не касался татар, которые не были однако причислены к дворянству и на парадах выступали как обособленная группа. Прин­ ципы исполнения военных обязанностей отличались от тех, которые обязывали дворянство. Воинская повинность дворянина была личным долгом.- Татары выполняли ее в силу вла­ дения землёй и призывались к оружию по приказу короля. Это была более обременитель­ ная обязанность, чем та, которую несло дворянство. Именно поэтому татары стремились продать свои земли и приобрести другие. Такая продажа противоречила обязывающему закону, который допускал её единственно с разрешения короля. На практике этот запрет нарушался или обходился. На протяжении лет татарам, которые подлежали военной службе, удалось получить многочисленные привилегии, приближающие их юридическое положение к положению дворянства. Однако никогда им не удалось получить возможности участвовать в сеймиках и занимать должности. Некоторые правовые акты были напралены на ограничение прав татар как „неверных”, другие шли в направлении расширения этих прав ввиду того, что они владели землёй и несли военную службу.

“ H istoria p a ń s t w a i p r a w a P o lsk i, red. J. B a r d a c h , t. III, W arszaw a 1981, s. 248—251.

68 T am że, s. 838— 841. Por. ta k że A . R o m a n o w i с z -S ł a w a t i n s k i j, D w o -

r i a n s t w o w R ossii ot n aczała X V I I I w i e k a do o t m i e n y k r i e p o s tn e g o p r a w a . S w o d m a t e r i a ła i p r i g o t o w i t i e l n y j e e t i u d y d la is to r i c z e s k o g o is s le d o w a n i ja , P etersb u rg

1870, p a s s im ; I. P. K a r n o w i c z , R o d o w y j e p r i z w a n i j a i t i t u l y w R ossii i s l ij a -

В дворянских судах татары встречались с широкой дискриминацией, в частности за­ прещалось принимать их показания как свидетелей. Лишь по привилегии Яна III Собесского от 1677 года была введена смертная казнь за лишение жизни татарина из-за угла. Татары платили подымный налог, но в этом случае подчёркивалось, что они являются единственно группой населения, приравненной к дворянству в отношении платёжных обя­ занностей. В общественной иерархии Великого княжества татары, владеющие землёй, следовали непосредственно за дворянством. В петициях, направляемых королю и в сейм, татары не притязали на дворянские права. Называли себя „Татарский народ”. Это название употреб­ лялось также в нормативных актах, особенно в XVIII веке. Между тем дворянством признали татар, владеющих землёй, царские власти,

Jacek Sob czak

LES T A T A R S L IT U A N IE N S A P P A R T E N A IE N T -IL S A L A N O BLESSE ? L’h istoriograp h ie n'a jam ais co n testé l ’ap p arten an ce à l ’éta t n o b ilia ire de c e u x d es T atars é ta b lis d an s le G rand D u ch é d e L itu a n ie lesq u els, p osséd an t d es terres, éta ien t a str e in ts au serv ice m ilitaire. Il fa u t co n sid érer cep en d an t le caractère du serv ice m ilita ir e d e c es T atars. U n e lo i de 1529 in terd isa it à u n e c e rta in e c a té ­ gorie d e se r v ite u r s (boyards dits „poutní”) de p a rv en ir à la n o b lesse. C ette lo i n e con cern ait p a s le s T atars qui n ’é ta ie n t p as p ou r a u ta n t intégrjés à la n o b le s se e t qui, lors d es co n trô les, é ta ie n t co n sid érés com m e u n grou p e à part. L es T atars et le s n o b les n e fa is a ie n t p as leu r serv ice m ilita ir e su iv a n t le m êm e prin cip e. P our un n oble, le se r v ic e m ilita ire é ta it un d ev o ir p erso n n el, le s T atars le fa isa ie n t du fa it q u ’ils p o sséd a ien t des terres et ils é ta ie n t ap p elés sous le s d rap eau x sur l ’ordre du roi. C’é ta it de la so rte u n d ev o ir p lu s p é n ib le que c e lu i q u ’a cco m p lissa it le s n ob les. C ’e st p ou rq u oi le s T atars e ssa y a ie n t de v en d re leu rs terres p ou r en acquérir d ’autres. D e te lle s v e n te s é ta ie n t con traires à la lé g isla tio n en v ig u eu r, les dérogation s n ’é ta n t p o ssib les que sur l ’a u to risa tio n du roi. En p ratiq u e cette in ­ terd ictio n éta it ou b ien v io lé e ou b ien contou rn ée.

A u f il d es a n n é e s les T atars ten u s au se r v ic e m ilita ir e réu ssiren t à se fa ire doter de n o m b reu x p r iv ilè g e s q u i rap p roch aien t leu r situ a tio n ju rid iq u e de c e lle de la n o b lesse. J a m a is p ou rtan t ils n ’ob tin ren t le droit d e pren d re part a u x d iétin es et d ’occu p er d es charges. C ertains a ctes ju rid iq u es v is a ie n t à restrein d re le s droits d es T atars co n sid érés com m e „ in fid è le s”, d ’au tres ten d a ien t à fa ir e éten d re c e u x -là du fa it que le s T atars p o sséd a ien t d es terres e t q u ’ils é ta ie n t t e ­ nus au se r v ic e m ilita ire.

Les trib u n a u x d iscrim in a ien t so u v en t le s T atars; on leu r in terd isa it n o ta m ­ m ent de tém oign er. Ce n ’e st qu ’après 1677, en v ertu d ’un p r iv ilèg e de Jean III S o b iesk i, q u e l ’a ssa ssin ay a n t m is à m ort un T atar était p a ssib le de la p ein e cap ita'e.

Les T atars p a y a ie n t le fou age, m ais on so u lig n a it à c e tte occasion q u ’ils n ’é ta ie n t su r le m êm e p ied d ’é g a lité a v e c le s n o b le s q u e pour p ayer le s im p ôts.

D ans la h iéra rch ie so cia le du G rand D u ch é le s T atars p osséd an t d es terres v en a ien t to u t de su ite après le s n obles. D ans leu rs p étitio n s a d ressées au roi e t à la d iète le s T atars n ’u su rp aien t p as le s d roits n o b ilia res. U s s’a p p ela ien t e u x ­ -m êm es „nation ta ta r e ”. C ette a p p ella tio n é ta tit ég a lem en t u tilisé e dans d es a ctes n orm atifs, su rtou t au X V II Ie siècle. L es a u to rités tsa r iste s par contre on t recon n u a u x T atars p osséd a n t des terres le droit à la n ob lesse.