"Obrońcy języka polskiego. Wiek XV-XVIII", opracował Witold Taszycki, wykaz osób zestawiła Kazimiera Warczewska, Wrocław 1953, Zakład im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Biblioteka Narodowa, Seria I, nr 146, s. LXXXIX, 1 nlb., 393, 1 nlb

Tadeusz Witczak

"Obrońcy języka polskiego. Wiek

XV-XVIII", opracował Witold

Taszycki, wykaz osób zestawiła

Kazimiera Warczewska, Wrocław

1953, Zakład im. Ossolińskich,

Wydawnictwo Polskiej Akademii

Nauk... : [recenzja]

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 45/2, 615-637

III.

R E C E N Z J E

I

P R Z E G L Ą D Y

O B R O Ń C Y J Ę Z Y K A P O L S K IE G O . W ie k X V — X V I I I . O p r a c o w a ł W i t o l d T a s z y c k i . W y k a z o só b z e s ta w iła K a z i m i e r a W a r c z e w s k a . W r o c ­ ła w (1953). Z a k ła d im . O s s o liń s k ic h . W y d a w n ic tw o P o ls k ie j A k a d e m ii N a u k , s. L X X X I X , 1 n lb ., 393, 1 n lb . B i b l i o t e k a N a r o d o w a . S e r ia I, n r 146.

M a r i a R e n a t a M a y e n o w a , W A L K A O J Ę Z Y K W L IT E R A T U R Z E S T A R O P O L S K I E J . Z e s t a w ie n ie b ib lio g r a fic z n e w y k o n a ły B a r b a r a O t w i ­ n o w s k a , L u c y l l a P s z c z o ł o w s k a , J a d w i g a P u z y n i n a . (W a r­ sz a w a ) M D M L III. P a ń s t w o w y I n s t y t u t W y d a w n ic z y , s. 78. O d b itk a z to m u : B i b l i o g r a f i a l i t e r a t u r y p o l s k i e j o k r e s u O d r o d z e n i a .

O j ę z y k u p o ls k im p is a n o od d a w n a i p od r ó ż n y m k ą te m w id z e n ia . P o p u ­ la r n e w ś r e d n io w ie c z u w y w o d y o e ty m o lo g ii p o je d y n c z y c h w y r a z ó w p o ls k ic h są ja k b y z a lą ż k ie m n a u k o w y c h prac lin g w is ty c z n y c h d o b y o b e c n e j. P ię k n y w s tę p A n o n i m a d o t r a k ta tu J a k u b a P a r k o s z o w i c a z p o ł. X V s t u le c ia p a tr o n u je ty m , k tó r z y m ó w ili o p o ls z c z y ź n ie z m y ś lą o je j z n a c z e n iu n a r o d o ­ w y m i s p o łe c z n y m . P o e m a t o m o w i e p o l s k i e j M ie c z y s ła w a J a s t r u n a z a ­ m y k a — ja k d o tą d — p o c z e t a r ty s ty c z n y c h u tw o r ó w o ję z y k u , w k tó r y m z o ­ s t a ły n a p is a n e .

W śró d lic z n y c h p u b lik a c ji n a te n t e m a t k s ią ż k a W ito ld a T a s z y c k i e g o z a jm u je m ie j s c e w y j ą t k o w e . P o ra z p ie r w s z y p o d a je o n a w y b r a n e w ta k ie j ilo ś c i u w a g i, j a k ie p a d ły o ję z y k u p o ls k im w o k r e s ie la t c z te r y s tu , a j e ś li s ię u w z g lę d n i w s t ę p — s z e ś c iu s e t, b o od X I I I p o s c h y łe k X V I I I w ie k u . O k r y ­ te r iu m w y b o r u m ó w i p o c z ę ś c i t y t u ł k s ią ż k i, p o c z ę ś c i p r o s tu ją c a g o u w a g a w y d a w c y (s. L X X X V ), a g łó w n ie le k tu r a t e k s tó w — w s p ó ln ie p r z e k o n u ją c e c z y te ln ik a , ż e o b o k r z e c z y w is ty c h a p o lo g ii ję z y k a p o ls k ie g o z n a jd u ją s ię tu p o c h w a ły je g o p ię k n a i z a le c e n ia je g o u ż y te c z n o ś c i, s ło w e m : d o k u m e n ty s z la ­ c h e tn e g o p r o p a g o w a n ia p o ls z c z y z n y . N ie ty lk o te n a s p e k t łą c z y o w e m a te r ia ły . U d e r z a ją c a j e s t k o n k r e tn o ś ć s p o jr z e n ia ic h a u to r ó w n a z a g a d n ie n ia i r o lę ję z y k a . Ż a d e n z d a w n y c h p is a r z y n ie m y ś la ł o n im a b s tr a k c y jn ie ; k a ż d y d o ­ s tr z e g a ł j e g o s tr o n ę p r a k ty c z n ą , a w ie lu d o jr z a ło r ó w n ie ż id e o lo g ic z n y m o ­ m e n t s to s u n k u d o ję z y k a p o ls k ie g o , k ie d y te n s to s u n e k s t a n o w ił p o p r o stu d e k la r a c ję p o lity c z n ą . L in ia „ fr o n tu j ę z y k o w e g o “ w w a r u n k a c h d a w n e j R z e c z y p o s p o lite j n ie .b y ła jed n a . P ie r w s z a b ie g ła g r a n ic a m i e tn ic z n y m i, n a k tó r y c h e le m e n t p o ls k i s t y ­ k a ł s ię z o b c y m . Z a g r o ż e n ie p o ls z c z y z n y is tn ia ło s ta le n a z a c h o d z ie i c z ę ś c i p ó łn o c y o r a z d łu g o p o m ia s ta c h , g d z ie m u s ia ła o n a w a lc z y ć z z a b o r c z o śc ią ję z y k a n ie m ie c k ie g o . Z a w iły b ie g d r u g ie j lin ii w y z n a c z a ła ła c in a , p ó ź n ie j ta k ż e fr a n c u s z c z y z n a . P ie r w s z a lin ia o z n a c z a ła w a lk ę n a r o d o w n ś c i, d r u g a — z m a g a n ia m ię d z y k la s a m i s p o łe c z n y m i i w ic h o b r ę b ie. N a s ile n ie ty c h z m a g a ń z w ię k s z a ło s ię w y d a t n ie w p r z e ło m o w y c h , d y n a m ic z n y c h o k r e sa c h u w z g lę d ­ n io n e g o o s ie m s e tle c ia : w O d r o d z en iu i O ś w ie c e n iu . W ie k X V I ju ż o s ta te c z n ie

616

w y k s z t a łc ił k a n o n p o ls k ie g o ję z y k a lite r a c k ie g o . W y s tą p ie n ia w s p r a w ie j ę ­ z y k a p o ls k ie g o p r z y b ie r a ły w ó w c z a s c z ę sto c h a r a k te r o d d o ln e g o r u c h u z b io ­ r o w e g o ; in d y w id u a ln e g ło s y w o b r o n ie p r a w p o ls z c z y z n y w y r a ż a ły o p in ię ś w ia d o m e g o o g ó łu , a tw ó r c z o ś ć w ty m ję z y k u — p o tr z e b ę n a js z e r s z y c h m a s. W y b itn e o s ią g n ię c ia lite r a c k ie u m o c n iły p r z e k o n a n ie , w y p o w ia d a n e p r z y z e ­ s t a w ie n iu ję z y k a p o ls k ie g o z o b c y m i, o w a r to ś c i i p ię k n ie m o w y o jc z y s te j. R ó w n ie p o w s z e c h n a sta ła s ię św ia d o m o ś ć p o k r e w ie ń s tw a p o ls z c z y z n y z j ę z y ­ k a m i w s z y s t k ic h p le m io n s ło w ia ń s k ic h . W p o m n ik a c h p iś m ie n n ic tw a „ z ło te g o w ie k u “ i w n ie s k a ż o n e j o b c y m w p ły w e m m o w ie lu d u z n a le ź li d z ia ła c z e i p is a r z e c z a s ó w s ta n is ła w o w s k ic h ź ró d ła o d r o d z e n ia ję z y k a n a r o d o w e g o i m o g li p c h n ą ć n a p rzó d je g o r o zw ó j.

S ą to p ie r w s z e , n a jb a r d z ie j o g ó ln e u s ta le n ia , k tó r e w y d o b y w a ć m o ż n a c z ę ś c io w o z w s tę p u T a sz y c k ie g o , c z ę ś c io w o z a ś d e d u k o w a ć z sa m y c h te k s tó w . D o k ła d n a o c en a p u b lik a c ji, a z w ła s z c z a jej p a r tii h is t o r y c z n o - in t e r p r e t a c y j - n e j — w s tę p u , j e s t d o s y ć tr u d n a . T e m a t łą c z y p r o b le m a ty k ę z o k r e su n ie j e d ­ n o lit e g o i o w ie lk ie j r o z p ię to śc i c h r o n o lo g ic z n e j, w c h o d z ą c ą w z a k r es k ilk u d y s c y p lin n a u k o w y c h , z w ła sz c z a : ję z y k o z n a w s tw a , h is to r ii lite r a tu r y , h is to r ii k u ltu r y u m y s ło w e j i p o lity c z n o -s p o łe c z n e j. N ie k ie d y m a s ię d o c z y n ie n ia z z a ­ g a d n ie n ia m i n ie r o z w ią z a n y m i je s z c z e p r z e z b a d a n ia sz c z e g ó ło w e . T o m w y ­ m a g a i je s t w a r t n ie je d n e j r e c e n z ji b N in ie js z a p o r u s za o c z y w iś c ie ty lk o n i e ­ k tó r e z a g a d n ie n ia .

W stę p p o d z ie lił a u to r n a tr z y r o zd zia ły . N a jk r ó ts z y z n ic h (s. III— X I I I ) p r e z e n tu je P i e r w s z y c h m i ł o ś n i k ó w j ę z y k a p o l s k i e g o . O to k o le jn o te m a ty k a f r a g m e n tó w te j c z ę ś c i w s tę p u : s a m o r z u tn y r o z w ó j p o ls z c z y z n y m ó w io n e j w d o ­ b ie p r z e d h is to r y c z n e j, p ie r w s i k r z e w ic ie le c h r z e ś c ija ń s tw a w P o ls c e w o b e c j ę z y k a m ie js c o w e g o , s to p n io w y w z r o s t je g o r o li w z w ią z k u z u g r u n t o w y w a ­ n ie m n o w e j w ia r y w ś r ó d m a s p o r. 1038, r o z p o r z ą d z e n ia s y n o d a ln e (w r a z z te k s ta m i) z X I I I w . o m o d litw a c h p o ls k ic h o raz o ję z y k u p o lsk im w s z k o ­ ła c h , s z k o ły ja k o ś r o d o w is k o k s z ta łtu ją c e n a m a r g in e s ie n a u k i ła c in y z a w ią z k i p o ls k ie g o ję z y k a lite r a c k ie g o , p o c z ą tk i p iś m ie n n ic t w a r e lig ijn e g o w ję z y k u n a r o d o w y m i r o la k o b ie t w je g o u p o w s z e c h n ie n iu , p ie r w s z e s ta tu ty p o ls k ie z p o ł. X V w ., n a jw a ż n ie js z e , a n o n im o w e i n ie a n o n im o w e p o ls k ie z a b y tk i l i t e ­ r a c k ie z w . X I I I — p ocz. X V I ja k o ś w ia d e c t w a m n ie j lu b w ię c e j ś w ia d o m e g o p r o p a g o w a n ia ję z y k a o jc z y ste g o . O b sz e r n y r o z d z ia ł d r u g i, W o b r o n i e p r z y r o d z o n y c h p r a w j ę z y k a p o l s k i e g o (s. X I V — L.VHI), w y lic z a i c h a r a k te r y z u je k o le jn o ta k ie fa k ty i z a g a d n ie n ia z w . X V — X V I, ja k w y s t ą p ie n ie J a k u b a P a r k o s z o w i c a w e s p ó ł z A n o n i­ m e m , g ło s J a n a O s t r o r o g a p r z e c iw p a n o s z e n iu s ię n ie m c z y z n y p o m ia ­ sta c h , d łu g o tr w a łe u ż y w a n ie ła c in y p rz ez lite r a tó w p o ls k ic h , w z r o s t z n a c z e

-1 U k a z a ły s ię d o ty c h c z a s d w ie r e c e n z je o m a w ia n e j k s ią ż k i, o b ie ra czej sp r a w o z d a w c z e . P ie r w s z a , b a r d z o z w ię z ła , A n d r z e ja S i u d u t a w J ę z y k u P o l s k i m , X X X I I I , 1953, z. 4, s. 342— 343. D r u g a , o b s ze r n a , T a d e u sz a M i l e w - s k i e g o w P o r a d n i k u J ę z y k o w y m , 1954, z. 1, s. 22— 34, g d z ie n a u w a g ę z a s łu g u je m . in . p r o je k t z e b r a n ia z o m a w ia n e j d z ie d z in y c a łe g o m a ­ te r ia łu sta r o p o ls k ie g o , d o p oł. w . X V III , w o so b n y m to m ie , p o d cz a s g d y O ś w ie ­ c e n ie , c o w y d a j e s ię b a r d z o słu s z n e , w e s z ło b y do d r u g ie g o to m u w r a z z r o m a n ­ ty z m e m .

R E C E N Z J E

₆₁₇

W r e k a p itu la c ji a u to r s tw ie r d z a p o ło w ic z n o ś ć o s ią g n ię ć z w o le n n ik ó w p o l­ s z c z y z n y w X V I w . i w s k a z u j e p r z y c z y n y p o n o w n e g o u m o c n ie n ia k u ltu ję z y k a ła c iń s k ie g o .

C a ły o k r e s n a s tę p n y , aż p o u p a d e k d a w n e j R z e c z y p o sp o lite j, p o s t a w ił T a - sz y c k i P o d z n a k i e m w a l k i z m a k a r o n i z m a m i . T u w y s t ę p u j ą ta k ie z a g a d n ie ­ n ia , ja k p o c z ą tk i i r o z s z e r z a n ie s ię z w y c z a ju m ie s z a n ia ję z y k ó w p o ls k ie g o i ła c iń s k ie g o — już od X V I w . — o b o k je d n o c z e s n e g o r o zw o ju p o ls z c z y z n y w d a ls z y c h k ilk u d z ie s ię c iu la ta c h , w y s t ą p ie n ia n ie lic z n y c h w X V I I w . k r y t y ­ k ó w o w e j m ie s z a n in y , o b ro n a ję z y k a p o ls k ie g o p r z ez S z y m o n a S ta r o w o ls k ie g o p rzed u je m n ą o p in ią c u d z o z ie m c ó w , a n a r c h ia ję z y k o w a w c z a s a c h s a s k ic h i ty p o w o ś ć p o g lą d ó w B e n e d y k ta C h m i e l o w s k i e g o , n o w y o k r e s w a lk i — od S ta n is ła w a K o n a r s k ie g o d o d z ia ła ln o ś c i K o m is ji E d u k a c ji N a r o d o w e j i p i­ sa r z y s ta n is ła w o w s k ic h — o n ie s k a ż o n y ję z y k p o lsk i, o d r o d z e n ie ję z y k a n a r o ­ d o w e g o w d r u g ie j p o ł. X V I I I s t u le c ia ja k o p o d s ta w a je g o ś w ie t n o ś c i i ż y w o t ­ n o ś c i p o u p a d k u p a ń s tw a p o ls k ie g o .

W stę p ja k o c a ło ś ć n a s u w a sp o ro u w a g . T rzeb a p o d n ie ść je g o z a le t y (ja k np . p r z y s tę p n o ś ć w y k ła d u i u m ie ję tn o ś ć w z b u d z e n ia u c z y te ln ik a ż y c z liw o ś c i d la te m a tu ) i tr z e b a w y tk n ą ć n ie k tó r e je g o s ła b e str o n y (od n ie d o c ią g n ię ć m e to d o lo g ic z n y c h d o d r o b n y c h u s te r e k r ze cz o w y c h ).

N a jp ie r w z b y t z w ię z łe i n ie r ó w n e p o w ią z a n ie ta k ic h z ja w is k , ja k o b r o n a c zy p r o p a g a n d a ję z y k a — z ic h p o d ło ż e m s p o łe c z n y m ’ i p o lity c z n y m . G e n e ­ r a ln e p r z y c z y n y w a lk i o e m a n c y p a c ję p o ls z c z y z n y w p ie r w s z e j p o ł. X V I w ., a w ię c w je d n y m z d w u n a j w a ż n ie j s z y c h o k r e s ó w te j w a lk i, z o s ta ły o m ó w io n e n a je d n e j s tr o n ie (s. X X ). J e s z c z e s k r o m n ie j w y g lą d a j ą a n a lo g ic z n e in fo r m a c je d la o k r e su O ś w ie c e n ia . D o c h o d z ą d o te g o lu ź n e z d a n ia n a r ó żn y ch m ie js c a c h . J e s t to n ie w s p ó łm ie r n ie m a ło w p o r ó w n a n iu z w a g ą p r o b le m u . N ie id z ie ty lk o 0 r o z m ia ry . W a d liw e w y d a j e s ię u h ie r a r c h iz o w a n ie i u k ła d o m a w ia n y c h f a k ­ tó w . N a c z o ło n a le ż a ło w y s u n ą ć tę d z ie d z in ę , od k tó r e j w p ie r w s z y m r z ę d z ie z a le ż a ły lo s y s to s u n k u d o ję z y k a n a r o d o w e g o , tj. s p r a w y id e o lo g ic z n e u k a z a n e w p o w ią z a n iu z e s p o łe c z n o -p o lity c z n ą str u k tu r ą d a w n e j P o ls k i. O n e to le ż ą u p o d s ta w w y s t ą p ie ń z a r ó w n o g r a m a ty k ó w , ja k m ó w c ó w s e jm o w y c h , o n e d e ­ te r m in u ją o b r o n ę lu b z w a lc z a n ie p o ls z c z y z n y . B e z ic h s p e c y fik a c ji s p ły c a się 1 u b o ż y tę p r o b le m a ty k ę , a ta k ż e z n ie k s z ta łc a p r o p o r c je z ja w is k , b o w ie m j e d ­ n o s tro n n a , o d e r w a n a c h a r a k te r y s ty k a w y s t ą p ie n ia in d y w id u a ln e g o o b r o ń c y p o ls z c z y z n y p r z e s ła n ia tę p r a w d ę , ż e w je g o g ło s ie w y p o w ie d z ia ł s ię c a ły z ło ­ ż o n y m o m e n t h is to r y c z n y . D o ta k ic h m o m e n tó w , k tó r e w e w s t ę p ie T a s z y c ­ k ie g o w y m a g a j ą o so b n e g o , b a r d z iej d o k ła d n e g o ob ra zu , n a le ż y c a ły k o m p le k s p r z e ło m u ś r e d n io w ie c z a w r e n e s a n s , c z a s y O ś w ie c e n ia , p r o c e s k s z t a łt o w a n ia s ię n a r o d u p o ls k ie g o . W y s u w a n ie i d r o b ia z g o w e u z a s a d n ia n ie s z c z e g ó ło w s z y c h p r o p o z y c ji j e s t n ie p o tr z e b n e . K ilk a m ie js c w s tę p u w y m a g a u w a g o b s z e r n ie j­ szy ch .

618

C h a r a k te r y z u ją c (s. II I — IV ) w s w o im z a k r e s ie p o c z ą tk i r o z w o ju c h r z e ś c i­ j a ń s t w a w P o ls c e a u to r tw ie r d z i, ż e p ie r w s i k r z e w ic ie le n o w e j w ia r y „ n ie b a r d z o z w r a c a li u w a g ę n a j ę z y k m ie j s c o w y “ ; ż e „ z a p a tr z e n i w ła c in ę [...] n ie o k a z a li w ię k s z e g o z a in te r e s o w a n ia d la ję z y k a lu d u “, ic h n ie z n a jo m o ś ć m o w y p o ls k ie j p o w o d o w a ła w ie lk ą p o w o ln o ś ć sz e r z e n ia s ię c h r y s tia n iz m u w ś r ó d lu d n o ś c i — s ło w e m : iz o la c ja ję z y k o w a je g o a p o s to łó w b y ła j e d n ą z p r z y ­ c z y n , d la k tó r y c h p o d cz a s r e w o lu c ji s p o łe c z n e j p o ś m ie r c i M ie sz k a I I z d o b y c z e k o ś c io ła w P o ls c e m o g ły u le c p r a w ie z u p e łn e m u z n is z c z e n iu .

T y m z d a n io m T a s z y c k ie g o tr ze b a z a rz u c ić , ż e z o s ta ły s f o r m u ło w a n e ta k , ja k s ię fo r m u łu je d o s k o n a le u d o k u m e n to w a n e te z y . T y m c z a s e m są o n e t y lk o h ip o te z a m i. Co d o sz y b k o ś c i i z a s ię g u p r z e m ia n id e o lo g ic z n y c h , z a c h o d z ą c y c h w P o ls c e p ie r w s z y c h P ia s t ó w w z w ią z k u z w p r o w a d z e n ie m c h r z e ś c ija ń s tw a , p o g lą d y są ró żn e. N a jn o w s z a p ra ca , p o r u s z a ją c a to z a g a d n i e n i e 2, z a jm u je s ta n o w is k o „ b e z sp o r n y c h p o s tę p ó w n o w e j w ia r y “ ju ż w p ie r w s z y m t r z y d z ie s t o ­ le c iu . T a k c z y in a c z e j, n a le ż y — o d w r o tn ie , n iż to u c z y n ił T a s z y c k i — p r z y ­ ją ć , ż e d la p ie r w s z y c h m is ji, z w ła s z c z a d la d u c h o w n y c h lo ta r y ń s k ic h , n ie m ie c ­ k ic h i w ło s k ic h , sp r a w a ję z y k a z r o z u m ia łe g o d la n e o f it ó w m u s i a ł a b y ć i b y ła k w e s t ią n ie m a łe j w a g i, n a w e t w w ą s k im p o c z ą tk o w o z a s ię g u d w o r u k s ią ż ę c e g o i n a jw a ż n ie js z y c h o ś r o d k ó w p a ń s tw o w y c h . W ia d o m o , ż e r o z w ią ­ z y w a ła ją w p e w n e j m ie r z e o b e c n o ść ta k ż e c z e s k ie g o d u c h o w ie ń s tw a . L ic z n e c z e c h iz m y w p o ls k ie j te r m in o lo g ii k o ś c ie ln e j i r e lig ij n e j s ą T a s z y c k ie m u b a r ­ d zo d o b r z e z n a n e . P o za ty m w a r to p r z y p o m n ie ć , że m n is i, sp o s o b ią c y s ię d o m is j i n a p ó łn o c y , s p e c ja ln ie i z w ie lk im n a k ła d e m p r a c y u c z y li s ię ję z y k a „ s ło ­ w ia ń s k ie g o “. Ś w ia d e c t w a B r u n o n a z K w e r f u r t u 3 i P io tr a D a m i a - n i e g o 4 Ż y w o t ś w . R o m u a l d a są te g o d o w o d e m d la p ie r w s z e j p o ł. X I w ie k u . D la d r u g ie j n ie o b o ję tn e in fo r m a c je p o d a ją ż y w o to p is a r z e O tto n a z B a m b e r g u 5. N ie id z ie o to, c z y s c l a v o n i c a l i n g u a b y ł to ję z y k P o la n , c z y r a c z e j C z e c h ó w i ja k w y g lą d a ła n a u k a te g o ję z y k a ; fa k te m je s t, ż e ła c iń s c y p r z e d s t a w ic ie le k o ś c io ła w y r a ź n ie lic z y li s ię z m o w ą p o g a n , k tó r y c h m ie li n a w r a c a ć . D o w o ­ d z ą te g o z r e sz tą a n a lo g ie z in n y c h te r e n ó w . N ie z a p o m in a ją c o w s z e lk ic h r ó ż ­ n ic a c h m o m e n tu h is to r y c z n e g o , w a r to m ie ć n a u w a d z e , ja k w ie lk ie z n a c z e n ie o d g r y w a ła z n a jo m o ś ć ję z y k a m ie js c o w e g o w d łu g o tr w a ły c h z a b ie g a c h o k o ło c h r y s tia n iz a c ji L it w y i Ż m u d zi, co d o b itn ie p o ś w ia d c z a c a ły p o c z e t ź r ó d e ł ju ż z p ie r w s z y c h d z ie s ię c io le c i X I V w ie k u 6. 2 T. G r u d z i ń s k i , U w a g i o g e n e z i e r e w o l u c j i w P o l s c e z a K a z i m i e r z a O d n o w i c i e l a . T o r u ń 1953, z w ła s z c z a s. 54, 57 i n . Z a p i s k i T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o w T o r u n i u . T. 18, z. 1— 4. P o d w a ż a to z k o le i r e c e n z ja J u ­ liu s z a B a r d a c h a . K w a r t a l n i k H i s t o r y c z n y , L X , 1953, nr 4, z w ła s z c z a s. 210— 211. 3 V i t a q u i n q u e f r a t r u m . M o n u m e n t a P o l o n i a e H i s t o r i c a [ = М Р Н ]. T. 1, s. 397, 405, 409, 410, 412. — P o r. S . Z a k r z e w s k i , B o l e s ł a w C h r o b r y W i e l k i . L w ó w 1925, s. 399, p rzy p . 7. 4 Ż y w o t ś w . R o m u a l d a . M P H . T. 1, s. 329. 5 M P H . T. 2, s. 32, 128. 8 Z ob. W . A b r a h a m , P o l s k a a c h r z e s t L i t w y . P o l s k a i L i t w a w d z i e j o w y m s t o s u n k u . W a r sz a w a 1914, s. 18 i n. — P or. J. F i j a - ł e k , K o ś c i ó ł r z y m s k o - k a t o l i c k i n a L i t w i e , T a m ż e .

R E C E N Z J E

₆₁₉

T a k ie s a m e u w a r u n k o w a n ia is t n ia ły b a r d z o w c z e ś n ie . W e r b u n e k P o la ­ k ó w , m ę ż c z y z n i k o b ie t, d o sta n u d u c h o w n e g o j e s t fa k te m p o ś w ia d c z o n y m ju ż p r z ez ź ró d ło z c z a s ó w C h r o b r e g o 7 i n ie je d n o k r o tn ie p o d n o s z o n y m p r z e z l i t e ­ r a tu r ę n a u k o w ą 8. W sp o m n ia n o ju ż o n a u c e ję z y k a „ m ie js c o w e g o “ p r z ez p ie r w ­ s z y c h k r z e w ic ie li c h r z e ś c ija ń s tw a . D ą ż n o ś ć d o u tr w a le n ia u n a s z d o b y c z y k o ś ­ cio ła i „ c h ę ć p o z y s k a n ia z w o le n n ik ó w w c a ły m s p o łe c z e ń s t w ie “ j e s t ta k sta ra , ja k n a js ta r s z a k a p lic a w z n ie s io n a z a M ie s z k a I. W ty m ś w ie t le sp o só b o p r a c o ­ w a n ia p r z ez T a s z y c k ie g o k o n c e p c ji p ó ź n e g o p o w s ta n ia w a r u n k ó w d o r o z w o ju i ś w ia d o m e j k u lty w a c j i ję z y k a p o ls k ie g o w y d a j e s ię n ie p r z e k o n y w a ją c y . W y z n a c z e n ie t y c h w a r u n k ó w n a c za s n ie z b y t o d le g ły od s c h y łk u w . X I I I (s. V) o p ie r a s ię n a z n a n y c h z a r z ą d z e n ia c h sy n o d u łę c z y c k ie g o , u c h w a lo n y c h za sp r a w ą J a k u b a Ś w in k i w r. 1285, k tó r e są ju ż p e w n y m d o w o d e m is tn ie n ia p r z y n a jm n ie j k ilk u r u d y m e n ta r n y c h t e k s t ó w m o d lite w n y c h w ję z y k u p o l­ sk im . S z a c u n e k d la ź r ó d e ł z a le c a łb y p r z e k r e ś lić c h a r a k te r y s ty k ę p ie r w s z y c h la t d z ia ła ln o ś c i k o ś c io ła w P o ls c e i, w m ie j s c e u w a g o b r a k u z a in te r e s o w a n ia p ie r w s z y c h d u c h o w n y c h j ę z y k ie m n a w r a c a n e g o lu d u , w s t a w ić i g n o r a m u s . T o je d n a k b u d z i p r o te s t. W o ln o z a p r o p o n o w a ć in n e r o z w ią z a n ie : z a s tą p ie n ie h ip o ­ te z T a s z y c k ie g o h ip o te z a m i b a r d z ie j — ja k s ię z d a je — p r a w d o p o d o b n y m i, k tó r e w s tr e s z c z e n iu b r z m ia ły b y : ju ż p r z y k r z e w ie n iu c h r z e ś c ija ń s tw a w P o l ­ s c e za p ie r w s z y c h P ia s t ó w u w z g lę d n ia n o ję z y k m ie js c o w y , c z e g o d o w o d z ą w z m ia n k i w s p ó łc z e s n y c h ż y w o to p is a r z y . P r z y p u s z c z a ln ie u ło ż o n o w n im ta k ż e p o d s ta w o w e m o d litw y ; w k a ż d y m w y p a d k u k a z a n o i n a u c z a n o n a jp r o s ts z y c h za sa d k a te c h iz m u Ż a d e n z t y c h te k s t ó w n ie j e s t z n a n y , w o g ó le n ie w ia d o m o , k ie d y je p o ra z p ie r w s z y sp is a n o . J e s t je d n a k m o ż liw e , ż e ju ż p rzed r. 1285 7 M P H . T. 6, s. 410. 8 W y s ta r c z y T. W o j c i e c h o w s k i , S z k i c e h i s t o r y c z n e j e d e n a s t e g o w i e k u . W yd. 3. W a r s z a w a 1951, s. 35, 39, 40, 42. — M. F r i e d b e r g, K u l t u r a p o l s k a a n i e m i e c k a . T. 2. P o z n a ń 1946, s. 45 i n . 9. P o r w y w o d y ta k ie g o e r u d y ty ja k J. F i j a ł e k, B o g u r o d z i c a . P a m i ę t ­ n i k L i t e r a c k i , II, 1903.

620

R zecz w ty m , ż e z t e g o m a te r ia łu , k tó r y p r z y to c z y ł T a s z y c k i, n a le ż a ło b y w y c ią g n ą ć w n io s e k c a łk ie m o d m ie n n y : S t a n is ła w o w i H o z ju s z o w i b o w ie m , B e ­ n e d y k to w i I z d b ie ń s k ie m u i k a p itu le k r a k o w s k ie j ja k o p r z e c iw n ik o m p o l­ s z c z y z n y m o ż n a p r z e c iw s ta w ić S a m u e la M a c ie jo w s k ie g o , P io tr a M y s z k o w s k ie g o , A n d r z e ja Z e b r z y d o w s k ie g o i J a k u b a U c h a ń s k ie g o ja k o je j z w o le n n ik ó w , a w k a ż d y m r a z ie ja k o lu d z i u ż y w a ją c y c h ję z y k a p o ls k ie g o n a r ó w n i z ła c in ą .

S i t v e n i a v e r b o — s t a t y s t y c z n ie p r a w d a le ż a ła b y w ię c p o śro d k u . N a d o b ite k

tr ze b a n a d m ie n ić , iż — w b r e w m n ie m a n iu k a p itu ły k r a k o w s k ie j, k tó r e a u to r c y t u j e ja k o m ia r o d a jn e — m o w a d o k r ó lo w e j w ję z y k u p o ls k im b y ł a w y g ł o ­ sz o n a i s ły s z a n a . N a w e t d w ie , a to w r. 1512 do B a r b a r y Z a p o ly a . P ie r w s z ą w y ­ g ło s ił sam p rym as Jan Ł a s k i 11, drugą — w im ie n iu ch o reg o b isk u p a k ra ­ k o w sk ie g o , J an a K o n a rsk ieg o — M a ciej D r z e w i c k i 12, w ó w c z a s b isk u p p r z e ­ m y sk i. K rótka o ra cja K o n a r sk ie g o -D r ze w ick ie g o je s t n a jsta rszą z n a n ą (p rzy­ n a jm n ie j B r ü c k n e r o w i) m o w ą p o lsk ą , z a s łu g u je w ię c n a u w a g ę . M o żn a o d e b r a ć w a r to ś ć d o w o d o w ą i d w o m in n y m fa k to m p o d a n y m p r z ez T a s z y c k ie g o d la ilu s tr a c ji je g o te zy . A u to r p isz e : „ P r z y ta k im (n ie p r z y ja z ­ n y m ] d o ję z y k a n a r o d o w e g o k ó ł d u c h o w n y c h n a s t a w ie n iu z g o ła n ie d z iw i, ż e ła c iń s k ą p r z e m o w ą w it a ł w r. 1515 U n iw e r s y t e t K r a k o w s k i k a n c le r z a k o r o n ­ n e g o , K rz y s z to fa S z y d ło w ie c k ie g o “ [...]. N ie d z iw i, le c z n a p e w n o z in n e j p r z y ­ c z y n y . W ty m c z a s ie w c a łe j E u r o p ie n ie p o d o b n a w s k a z a ć w y ż s z e j uczelnii, k tó r e j o fic ja ln y m ję z y k ie m n ie b y ła b y ła c in a . R ó w n ie ż p r z y to c z e n ie w y p a d k u z M a c ie jo w s k im w y d a j e s ię n a ty m m ie js c u n ie t r a f n e . T o, ż e p o d c z a s p o ­ g r z e b u s w e g o m o n a r c h y p r z e m a w ia ł o n p o p o lsk u , n ie s t a w ia go c h y b a w r z ę ­ d z ie p r z e c iw n ik ó w p o ls z c z y z n y . O r z e c h o w s k i , b ę d ą c y ź ró d łe m te j w i a ­ d o m o ś c i 13 p is z e w p r o s t, ż e „ S a m u e l i i t a tunc. f u e r a t V isu m , u t P o l o n u m R e g e m 10 T. L e h r - S p ł a w i ń s k i , U w a g i o j ę z y k u „ B o g u r o d z i c y “ . P r a c e H i s t o r y c z n o l i t e r a c k i e . K s ię g a z b io r o w a k u c zc i I g n a c e g o C h r z a n o w ­ s k ie g o . K r a k ó w 1936. 11 A c t a T o m i c i a n a . T. 2, s. 2. 12 Zob.: T a m ż e . T. 3, s. 330. — A . P r z e ź d z i e c k i , J a g i e l l o n k i p o l s k i e . T. 1. K rak ów 1868, s. 12— 13. — A . B r ü c k n e r , Z r ę k o p i s ó w p e te r s b u r s k ic h . 3: P o w ie ś c i. P r a c e F i l o l o g i c z n e , V , 1899, s. 391— 392. 13 S . O r z e c h o w s k i , A n n a l e s . W y d a ł T. D z i a ł y ń s k i , P o z n a ń 1854, s. 17.

R Ë C E N Z JË

₆₂₁

a p u d P o lo n o s s e r m o n e l a u d a r e t P o l o n o “ . T o w y s t ą p ie n ie M a c ie jo w s k ie g o r z e ­

c z y w iś c ie k r y ty k o w a n o (n ie w ia d o m o k to ), le c z z te g o p o w o d u , ż e je g o p r z e ­ m o w a n ie lic z y ła s ię z o b e c n o ś c ią c u d z o z ie m c ó w b io r ą c y c h u d z ia ł w u r o c z y s ­ to ś c ia c h a n ie z n a ją c y c h ję z y k a p o ls k ie g o („ Q u a i n r e i l l u d ta r n e n f u i t m o l e -

s t u m , q u o d P o l o n i c e S a m u e l v e r b a f e c i t, q u a s i ea o r a t i o a d so lo s P o lo n o s , n e c e t i a m a d a l ie n o s q u i a d e r a n t p e r t i n e r e t “ [...] 14.

W ś w ie t le t y c h u w a g k o n ie c z n o ś ć in n e g o d o b o ru i u s t a w ie n ia fa k tó w , k tó r e b y ilu s t r o w a ły s łu s z n ą p o za ty m te z ę T a s z y c k ie g o , s ta je s ię n ie z a p r z e c z a ln a . P r a w d ą je s t, ż e ju ż w p ie r w s z e j p oł. X V I w . p o g lą d y p r z e d s ta w ic ie li k le r u na u ż y w a n ie ję z y k a n a r o d o w e g o b y ły r o z b ie ż n e . W p a r z e z ty m s z ły c z ę sto o d m ie n n e te n d e n c je p o lity c z n e n a w e t w z a k r e s ie p o lity k i k o ś c ie ln e j: H o zju sz i Iz d b ie ń s k i, a M a c ie jo w s k i i U c h a ń s k i — j e ś li p o z o sta ć p r z y w y ż s z y c h d u c h o w ­ n y c h — to n ie to sa m o . D a le j. W u ję c iu T a s z y c k ie g o te r e n w a lk i o j ę z y k p o ls k i to p r a w ie w y łą ­ c z n ie w n ę t r z e d a w n e g o p a ń s tw a p o ls k ie g o , o b r o ń c y i p r o p a g a to r z y p o lsz c z y z n y to r o d o w ic i P o la c y o raz p a r u c u d z o z ie m c ó w d o b r z e „ w m ie s z k a n y c h “ i s p o lo ­ n iz o w a n y c h , a d r e s a c i ic h w y s t ą p ie ń to (z w y j ą t k ie m p r z e w id y w a n y c h o d b io r­ c ó w d z ie ła S z y m o n a S ta r o w o ls k ie g o ) ich z io m k o w ie . T a k ie u ję c ie m a d w a n a ­ stę p s tw a . N a jp ie r w — u w y p u k la n ie d o s ta te c z n o ś ć in fo r m a c ji a u to r a o s p o łe c z ­ n y c h i p o lity c z n y c h u w a r u n k o w a n ia c h s to s u n k u d o ję z y k a n a r o d o w e g o . K ie d y b o w ie m c z y t e ln ik d o r o z u m ie w a się, ż e P o la c y w e w ła s n y m k r a ju w a lc z ą o sw ó j j ę z y k i P o la c y g o z w a lc z a ją — n ie z n a jd u je n a le ż y te j sz e rsz e j s p e c y f i­ k a c ji t e g o z a d z iw ia ją c e g o d z iś z ja w is k a . P o w tó r e — u b o ż y w s t ę p o b a rd zo w a ż n y r o z d z ia ł. C h o d z i o sp r a w ę p o ls z c z y z n y n a p e r y fe r ia c h R z e c z y p o sp o lite j, s p e c ja ln ie w m ia s ta c h n a p o g r a n ic z u z a c h o d n im i p ó łn o c n y m . D łu g im p a sem , od R y g i p r z ez K r ó le w ie c i G d a ń sk p o W r o c ła w , c ią g n ą ł się fr o n t ję z y k a p o l­ sk ieg o . I lo ś ć r o z m a ity c h d o k u m e n tó w sto s u n k u d o m o w y p o ls k ie j m ie s z ­ c z a ń s tw a n ie m ie c k ie g o , k tó r e p r z e w a ż a ło w w y m ie n io n y c h o śr o d k a ch , je st n a d z w y c z a jn a . N a p is a n o ta m i w y d a n o b e z p o r ó w n a n ia w ię c e j g r a m a ty k i p o d ­ r ę c z n ik ó w d o n a u k i ję z y k a p o ls k ie g o , n iż g d z ie k o lw ie k w g łę b i k r a ju . P r z y ­ c z y n y te g o d łu g o tr w a łe g o z ja w is k a są z ło ż o n e . D e c y d o w a ły w a r u n k i p o lity c z n e , g o sp o d a r c z e s to s u n k i z P o ls k ą i w z w ią z k u z n im i w z g lę d y u ty lita r n e . N a t a k im te r e n ie d z ia ła li p r o p a g a to r z y m o w y p o ls k ie j — g łó w n ie n a u ­ c z y c ie le s z k ó ł i k a z n o d z ie je , z a r ó w n o P o la c y ja k i N ie m c y — i o sta te c z n ie , o b o k z a le c e ń je j u ż y te c z n o ś c i n ie b r a k p r o p a g o w a n ia jej p ię k n a e x p r e s s i s v e r b i s . N ie ła t w a i z b ie g ie m c z a s u z r ó ż n y c h p o w o d ó w c o ra z tr u d n ie js z a p r a ca ty c h lu d z i g o d n a j e s t o so b n e g o r o z d z ia łu w k s ią ż c e T a sz y c k ie g o . A u to r p o p r z e ­ sta ł n a z w ię z łe j in fo r m a c ji o n a u c e ję z y k a p o ls k ie g o w lu te r a ń s k ic h g im n a ­ z ja ch G d a ń s k a i T o r u n ia (s. L I I I I — L IV ), co j e s t is to tn e , a le s ta n o w c z o n ie z a ­ d a w a la . C y to w a n ą w p r z y p is a c h p r a c ę P n i e w s k i e g o n a le ż a ło w y e k s p lo ­ a to w a ć p e łn ie j. D la te r e n u Ś lą s k a m o ż n a p o s łu ż y ć się ta k o b fity m z e s ta w ie ­ n iem , j a k ie o g ło s ił D o b r o w o l s k i 15. P a r a le la P o m o rz e — Ś lą s k j e s t o g r o m ­ n ie in te r e s u ją c a .

14 T a m ż e .

15 K . D o b r o w o l s k i , U w a g i w s t ę p n e o p i ś m i e n n i c t w i e p o l s k i m n a Ś l ą ­

sk u. W to m ie : L i s t y J ó z e f a L o m p y d o J. I. K r a s z e w s k i e g o z l a t 1860— 1862. K a to w ic e 1931.

622

N a s. L.X V II p is z e T a sz y c k i: „ O k r es c z a s ó w s a s k ic h (1697— 1764) p o g łę b ił j ę z y k o w ą a n a r c h ię i s p o w o d o w a ł, ż e s ię z u p e łn ie p r z e s ta n o lo s e m p o ls z c z y z n y in te r e s o w a ć . J e s t r z e c z ą n a d w y r a z z n a m ie n n ą b r a k j a k ic h k o lw ie k n a te n t e m a t w y p o w ie d z i p r z e z p ie r w s z y c h b e z m a ła la t p ię ć d z ie s ią t w . X V III . A n i s ię j e d e n w ty m c z a s ie n ie p o d n ió s ł g ło s, k tó r y b y s ię za ję z y k ie m p o ls k im u ją ł, n a je g o n ie d o lę w s k a z a ł i d o n a p r a w y w e z w a ł“. O s ta tn ie k a te g o r y c z n e tw ie r d z e n ia w y p a d n ie a u to r o w i z m ie n ić . W d z ie le B e d n a r s k i e g o 16, w y m ie n io n y m p r z ez T a s z y c k ie g o w B i b l i o g r a f i i , z n a j ­ d u je s ię c y ta t z R e s p u b l i c a e l o q u e n t i a e p o l o n a e A le k s a n d r a S m a r z e w - s к i e g o z r. 1700, p a s u ją c y te g o S a n d o m ie r z a n in a n a o b r o ń c ę p o ls z c z y z n y n a p e w n o s łu s z n ie j, a n iż e li p r z y p a d k o w a u w a g a o ję z y k u p o ls k im c z y n i t o z P o - w o d o w s k i m , k tó r e g o T a s z y c k i u w z g lę d n ia , a k tó r y d o o b r o ń c ó w c z y p r o p a ­ g a to r ó w ję z y k a p o ls k ie g o b y n a jm n ie j n ie n a le ż a ł. Z e śr o d k a c z a s ó w s a s k ic h p o c h o d z i o r y g in a ln a w s t a w k a d o p r z e k ła d u D i a n e i L o r e d a n a , p ió r a a n o ­ n im a , b r o n ią c a g o d n o ś c i i c z y s to ś c i ję z y k a n a r o d o w e g o , c h o ć — w b r e w in t e n ­ c ji — n ie w o ln a od w y r a z ó w o b c y c h 17. Z a te m b y ły g ło s y u jm u ją c e s ię za m o w ą p o ls k ą ta k ż e w p ie r w s z y m p ię ć d z ie s ię c io le c iu p a n o w a n ia S a s ó w . S k r u p u la t­ n ie j s z e p o s z u k iw a n ia m o g ą u ja w n ić w ię c e j p o d o b n y c h w y p o w ie d z i z te g o o k r e su . N ie k tó r e in n e m ie js c a w e w s t ę p ie n ie p o tr z e b u ją r o z tr z ą s a ń ta k o b s z e r ­ n y c h . P r z y in te r p r e to w a n iu g e n e z y u c h w a ł s y n o d a ln y c h X I I I i X I V w . — w s p r a w ie m o d lit w p o ls k ic h i n ie o d z o w n o ś c i w ła d a n ia ję z y k ie m p o ls k im p r z e z n a u c z y c ie li s z k ó ł p a r a fia ln y c h — n a le ż y m ie ć n a u w a d z e , ż e j e s t to o k r e s k o lo n iz a c ji n ie m ie c k ie j, w n o s z ą c e j d o P o ls k i d u ż o ż y w io łu o b c e g o , k tó r y o b s a ­ d z a ł ta k ż e sz k o ły . W śró d w a ż n ie js z y c h z a b y tk ó w ś r e d n io w ie c z n y c h (s. X I I I ) w in n o z n a le ź ć s ię m ie j s c e n a z a b y te k ta k r e w e la c y j n y , ja k s ta r y p r z e k ła d L e g e n d y z ł o t e j , z n a n y d z iś ty lk o fr a g m e n ta r y c z n ie 18. C o do S a r b ie w s k ie g o (s. X I X ), w ia d o m o , ż e p o z o s ta w ił on p o so b ie d u ż y z b ió r k a z a ń p o ls k ic h , k tó r y z a g i n ą ł 10. N a t e m a t p o c h o d z e n ia i p o w s ta n ia p o l­ s k ie g o ję z y k a lite r a c k ie g o n a le ż a ło b y — o b o k p r a c a u to r a i M i l e w s k i e g o (s. X X X I I I ) — w y m ie n ić n a jw a ż n ie js z e p u b lik a c je in n y c h b a d a c z y te g o ż y w o d y s k u t o w a n e g o p r o b le m u , z a jm u ją c y c h o d m ie n n e s ta n o w is k o . R o z u m ie n ie tz w . m a k a r o n iz o w a n ia (s. L I X — L X ) n ie je s t p o p ra w n e . C a r ­ m e n m a c a r o n i c u m J a n a K o c h a n o w s k i e g o n i e z a w ie r a m a k a r o n iz o w a ­ n ia „ s p e c ja ln e g o , s z tu c z n e g o “, le c z ja k n a jb a r d z ie j w ła ś c iw e . To, co T a sz y c k i u w a ż a za m a k a r o n iz o w a n ie , je s t m e la n ż e m , m ie s z a n in ą j ę z y k o w ą 20. D o k ła d -16 S. В e d n a r s к i, U p a d e k i o d r o d z e n i e s z k ó l j e z u i c k i c h w P o ls ce . S t u ­ d iu m z d z ie jó w k u ltu r y i s z k o ln ic tw a p o ls k ie g o . K r a k ó w 1933, s. 209. 17 Z ob. M . D y n o w s k a , J a n F r a n c i s z e k L o r e d a n o i p o l s k i t l u m a c z - a n o - n i m „ D i a n e i “. A r c h i w u m d o d z i e j ó w l i t e r a t u r y i o ś w i a t y w P o 1 s с e. T. 14, s. 321— 322. 18 J. J a n ó w , R e s z t k i b i b l i o t e k i k r ó l o w e j J a d w i g i . S p r a w o z d a n i a z c z y n n o ś c i i p o s i e d z e ń P A U . K r a k ó w 1948, n r 7. 19 W . P i ą t к i e w i с z, K a z n o d z i e j s k a d z i a ł a l n o ś ć S a r b i e w s k i e g o . P r z e ­ g l ą d P o w s z e c h n y , 1891, s. 380 i n.

RECEÏSTZJË

₆₂₃

Z a u w a ż o n e w e w s t ę p ie p o m y łk i r z e c z o w e s ą w c a le lic z n e . D a ty u r o d z in M ik o ła ja H u s s o w s k ie g o , n ie z n a n e j d o k ła d n ie , n ie m o ż n a z b liż a ć t y lk o d o r. 1475 (s. X V I I I ), a le tr z e b a je j sz u k a ć w c a ły m d z ie s ię c io le c iu 1475— 1485. R o k 1532, ja k o d a tę ś m ie r c i H u s s o w s k ie g o , p o d a n o m y ln ie , p o n ie w a ż a u to r P i e ś n i 0 ż u b r z e ż y ł je s z c z e w r o k u 1533. M ie c h o w ita z m a r ł w r. 1523, n ie 1522 (s. X V III ). S t e f a n B a to r y p a n o w a ł o d r. 1576, n ie 1575 (s. L V III). C z a s p o w s t a ­ n ia C a r m e n m a c a r o n i c u m J a n a K o c h a n o w s k i e g o p o d a n y n a „ok. 1570“ (s. X L ) n ie j e s t u s ta lo n y n a w e t w p r z y b liż e n iu ; u w z g lę d n ia s ię d a ty ,1558, o k o ło 1568 i 1579. I n fo r m a c ja o w y d a n iu O r l a n d a s z a l o n e g o w p r z e k ła d z ie P io ­ tr a K o c h a n o w s k i e g o d o p ie r o z p o c z ą tk ie m X X w . (s. L X I I) j e s t n i e ­ d o k ła d n a o t y le , ż e p o ło w ę tłu m a c z e n ia o g ło s ił P r z y b y l s k i w r. 1799 (p o ­ p r a w n ie s. 366, p rzy p . 11). S a t y r y O p a l i ń s k i e g o u k a z a ły się w r. 1650, n ie 1652 (s. L X I V i L X I X , p o p r a w n ie s. 244). R o z d z ia ł o ję z y k u p o ls k im z n a jd u je s ię n ie w p ie r w s z y m (s. L X V II), a le w c z w a r ty m to m ie N o w y c h A t e n (por. s. 268), w y d a n y m w 1756 r. (p ie r w s z y w r o k u 1745). K ito w ic z z m a r ł w r. 1804, n ie w 1780 (s. L X V III ).

Z e s t a w ie n ie s a m y c h te k s t ó w w y b r a n y c h z 76 r o z m a ity c h ź r ó d e ł w y p e łn ia 376 s tr o n k s ią ż k i. P o d a n e są tu 82 g ło s y p ió r a 56 a u to r ó w . R o d za j i r o z m ia r y t e k s t ó w s ą b a r d z o ró żn e: od o b s z e r n y c h p ra c , n a p is a n y c h s p e c ja ln ie w c e lu o b r o n y i p r o p a g o w a n ia ję z y k a p o ls k ie g o (np. poz.: I, X L V II), d o k r ó tk ic h u w a g 1 w r ę c z p r z y p a d k o w y c h n a p o rp k n ie ń . W ię k sz a ic h c zę ść to d e d y k a c je i o d e z w y d o c z y t e ln ik ó w , p ió r a a u to r a lu b w y d a w c y , p e łn ią c e ta k ż e r o lę r e k la m y d z ie ła . A s u m p t d o w y p o w ie d z e n ia s ię w s p r a w ie m o w y p o ls k ie j d a ł w lic z n y c h w y ­ p a d k a c h fa k t, iż o g ła s z a n e d z ie ło b y ło p r z e k ła d e m z ję z y k a o b ceg o .

C a ły m a t e r ia ł j e s t u ło ż o n y w z a s a d z ie w e d łu g c h r o n o lo g ic z n e j k o le jn o ś c i w y p o w ia d a n ia s ię a u to r ó w , a le k ilk a k r o tn ie a w r ó ż n y m c z a s ie p o c z y n io n e u w a g i te g o s a m e g o a u to r a (np. H . W ie to r a 1521— 1542, M. R e ja 1557— 1574, J. J a n u s z o w s k ie g o 1594— 1605) n a s tę p u ją b e z p o ś r e d n io p o so b ie . W d w ó c h m ie j ­ sc a c h u k ła d w y m a g a łb y p o p r a w ie n ia . U c h w a ły s e jm o w e z la t 1562— 1565, o p r z e ło ż e n iu s ta tu tó w n a ję z y k p o ls k i, n a le ż y w y łą c z y ć sp o d n a z w is k a S t a ­ n is ła w a S a r n ic k ie g o („ ż y w a p a g in a “ , s. 194— 195) i w u k ła d z ie m a te r ia łu c o fn ą ć w s te c z z g o d n ie z c h r o n o lo g ią , b o w ie m u c h w a ły t e b y ły d r u k o w a n e w c z e ś n ie j w K o n s t y t u c j a c h i p r z y w i l e j a c h . . . z r. 1579 (w lite r a tu r z e n a u k o w e j o d s y ła s ię n a jc z ę ś c ie j d o ic h p r z e d r u k u w V o l u m i n a le g u m ) . O p ró cz te g o , w o ln o w ą t p ić w s łu s z n o ś ć o d d z ie le n ia d e d y k a c ji D w o r z a n i n a G ó r n i c k i e g o (s. 106— 108) od fr a g m e n tu p ie r w s z e j k s ię g i te g o d z ie ła , o d d z ie le n ia p r z y ty m p r z ez u tw ó r in n e g o a u to r a , p ó ź n ie js z y o 13 la t. O z a m ie s z c z e n ie n ie k tó r y c h p o z y c ji i ic h o z n a c z e n ie m o ż n a b y s ię z w y ­ d a w c ą sp r z e c z a ć . U w a g a J a n a S a n d e c k i e g o (poz. III) — w p r z e d m o w ie d o Ż y w o t a P a n a J e z u K r y s t a z r. 1522 o ty m , ż e „ E lżb ie ta , k r ó le w n a p o ls k a , a p o - ty m k s ię ż n a le g n ic k a [...] d la p o s p o lite g o d o b r e g o i d la r o z m n o ż e n ia p is m a p o ls k ie g o , w k tó r y m s ie o s o b liw ie k o c h a ła [...] te n n in ie js z y ż y w o t P a n a J e z u ­ s ó w w y p is a ć d a ła “ — w y d a j e s ię o d p o w ie d n ia ty lk o d o w z m ia n k o w a n ia w e w s t ę p ie (s. L IV ). D e d y k a c ja P s a ł t e r z a J a n a K o c h a n o w s k i e g o (p oz. X V II) je s t, p o z a s w y m a s p e k te m p a n e g ir y c z n y m , w ła ś c iw ie w y r a z e m s a m o - w ie d z y p o e t y c k ie j i ś w ia d o m o ś c i tr iu m fu p o ls k ie j p o e z ji, n ie z a ś b e z p o ś r e d

-624

n ią p o c h w a łą c z y o b r o n ą ję z y k a p o lsk ie g o . U s u n ię c ia w y m a g a p o z y c ja X X X . K r ó tk ą u w a g ę H ie r o n im a P o w o d o w s k i e g o : „ k tó r y c h s łó w iż n a s z y m p o ls k im ję z y k ie m (k tó r y s ie w ię c e j k u c h n ią n iż d y j a le k t y k ą b a w ił) w ła ś n ie w y ło ż y ć n ie m o ż e m y “ — tr u d n o p o c z y ta ć za d o w ó d s y m p a tii d o p o ls z c z y z n y , ła t w ie j z a ś d o p a tr z e ć s ię tu ir o n ii. W ia d o m o s k ą d in ą d , ż e P o w o d o w s k i b y ł z w o le n n ik ie m ła c in y . S p o só b k o r r e k t u r y p r a w z a k r ó l a Z y g m u n t a s p i s a n y c h z r. 1532 (s. 192— 193), z a c z e r p n ię ty z d z ie ła S a r n ic k ie g o , a n i s ło w e m n ie w s p o ­ m in a , ż e c h o d z i o p r a c ę n a d s ta tu ta m i n a p is a n y m i p o p o ls k u ; w r z e c z y w is to ś c i te ż id z ie ty lk o o u je d n o lic e n ie p r a w K r ó le s tw a . J a k w y d a w c y d o s k o n a le w ia ­ d o m o , sp r a w a p r z e k ła d u p r a w i s ta tu tó w n a ję z y k p o ls k i w y p ły n ę ła n a s e j ­ m a c h d o p ie r o k ilk a d z ie s ią t la t p ó ź n ie j. F r a g m e n t R o z m ó w A r t a k s e s a i E w a n d r a S ta n is ła w a H e r a k liu s z a L u b o m i r s k i e g o (poz. X L I I I ), z k r ó c iu tk ą u w a g ą k r y ty c z n ą o „ m a k a r o n iz m a c h n ie p o tr z e b n y c h “, r ó w n ie ż n ie z u p e łn ie p r z y s ta je d o c a ło ś c i p u b lik a c ji. U m ie s z c z e n ie w ś r ó d o b r o ń c ó w p o ls z c z y z n y B e n e d y k ta C h m i e l o w s k i e g o (k tó r e g o o p in ie o n ie j sa m T a s z y c k i n a z w a ł „ g o r sz ą cy m p r z y k ła d e m b e z m y ś ln e g o i n ie w o ln ic z e g o h o łd o w a n ia z ły m o b y c z a jo m , ja k ie s ię od la t p r z e s z ło stu d o ję z y k a p o ls k ie g o w d a r ły i je g o w a r to ś ć z n is z c z y ły “ ; s. L X V II) b u d z i p o p r o stu z d u m ie n ie .

A m b ic ją w y d a w c y — o c z y m sa m n ie w s p o m n ia ł — b y ło , a b y t e k s t y p o l­ s k ie r e p r o d u k o w a ć w e d łu g o r y g in a łó w ich p ie r w s z y c h e d y c ji. W p r a k ty c e o z n a c z a ło to p o d ję c ie tr u d u d o c ie r a n ia d o d r u k ó w n ie r a z r z a d k ic h , ja k o w a H i s t o r y j a ż a ł o s n a S ta n is ła w a M u r z y n o w s k i e g o (1551) lu b N a u k a o p r a w ­ d z i w e j i f a ł s z y w e j p o k u c i e W a w r z y ń c a z P r z a s n y s z a (1559). S ie d e m p o z y c ji (V III, X I X 2, X X I V , X X V , X X X I I , X X X I X , X L ) je s t tłu m a c z e n ie m z ła c in y , k tó r e g o d o k o n a ł M ie c z y s ła w B r o ż e k p r z e w a ż n ie r ó w n ie ż n a p o d ­ s t a w ie p ie r w o d r u k ó w , a w o g ó le ty lk o w s z e ś c iu w y p a d k a c h (I, V I II, X I V 2, X X V I I I 2, X L I V , L IV ) p o p r z e s ta ł T a s z y c k i n a p r z e d r u k a c h w z g lę d n ie w y d a n ia c h z c z a s ó w n o w s z y c h . C o d o in fo r m a c ji b ib lio g r a fic z n y c h o p ro ­ w e n ie n c j i te k s tó w , tr ze b a w y t k n ą ć o c z y w is ty l a p s u s p r z y f r a g m e n c ie S z t u k i r y m o t w ó r c z e j D m o c h o w s k i e g o . T a s z y c k i p o d a je (s. 365), ż e k o r z y s ta ł z w y d a n ia 1788 r., p o d c z a s g d y t e k s t p o c h o d z i z e d y c ji p o ś m ie r tn e j (1826) d z ie ł D m o c h o w s k ie g o i — z m ie n io n y je s z c z e za ż y c ia a u to r a , m o ż e p o c z ę ś c i p r z e z sy n a , F r a n c is z k a S a le z e g o — r ó żn i s ię z n a c z n ie od w e r s j i p ie r ­ w o tn e j 21. S a m a r e p r o d u k c ja te k s t ó w w n ie k tó r y c h m ie js c a c h n a s tr ę c z a sp o so b n o ść d o k o r e k ty . P r z y n a jm n ie j w ty c h d z ie w ię t n a s t u fr a g m e n ta c h , k tó r e r e c e n z e n t p o r ó w n a ł z ic h ź r ó d ła m i, z a u w a ż o n o p e w n e u c h y b ie n ia i ró ż n ic e. O to on e: p oz. X I I , w in n o b y ć „ N a ja ś n ie js z e m u “ (s. 62), „ m o że s i e ju ż [...] p o r ó w n a ć “ (s. 63; w z w ią z k u z ty m z m ie n ić p rzy p . 10), „ n ie o d d z ie la ją “ (s. 64), „ n ie je st t a k d o s ta te c z n ie “ (s. 65); p oz. X I V , w in n o b y ć : „ p r o sta k ie m i d o m o w e m z ie ­ m ia n in e m “ (s. 86), „ k tó r e p o ls k ie m ję z y k ie m n ig d y p r z ed tem ...“ (s. 87); poz. X V I, w in n o b y ć: „ A b o w ie m n a s z P o la k “ (s. 91), „ k tó r e ta k b a r zo c z ło w ie k o w i n ie p r z y s to i“ (s. 92), „co s i e r z e k ło “ , „ b y s i e je s z c z e z e s z ła “ (s. 93), „ słu ży u s z o m p o ls k im “ , „ a b o w ie m to p o s p o lite m n im a n ie “ , „ sta r a d a w n y c h “ (s. 97), „ g łu p ie s w o je w y d w a r z a n ie “ (s. 98); p oz. X X I , w in n o b yć: „ b ęd zie li je d n y m c z ł o w i e k i e m z p o s p ó ls tw a “, „a r ó w n ie s ie z n im ta k s ta n ie “ (s. 120),

R E C E N Z JE

₆₂₅

P o z o s ta je k o m e n ta r z . Z g o d n ie z z a ło ż e n ia m i w y d a w c y (s. L X X X V I I ) j e s t on z w ię z ły z a r ó w n o p r z y o b ja ś n ia n iu r e a lió w , ja k z j a w is k ję z y k o w y c h . N i e ­ m n ie j, d o k ła d n ie js z e r o z e jr z e n ie s ię w n im n a s tr ę c z a k ilk a u w a g k r y t y c z ­ n y c h . O b ie w y m ie n io n e „ w a r s tw y “ k o m e n ta r z a z o s ta ły o p r a c o w a n e n a in n e j z a sa d z ie . P r z y k o m e n ta r z u r z e c z o w y m w y d a w c a p o s łu ż y ł s ię s y s te m e m o d ­ s y ła c z y , k tó r e o d d a n e g o m ie js c a w te k ś c ie p ó ź n ie js z y m o d w o łu ją c z y te ln ik a d o p r z y p is u n a t e n sa m te m a t, p r z y k tó r y m ś z te k s t ó w p o p r z e d n ic h , g d z ie p r z y p is t a k i z o s ta ł ju ż r a z z a s to s o w a n y . T a s z y c k i o p e r u je ty m s y s te m e m k o n ­ s e k w e n t n ie , z n ie lic z n y m i o d c h y le n ia m i (np . s. 89, p r z y p . 17, a s. 11, p r zy p . 22; s. 164— 165, p rzy p . 11, a s. 134, p r z y p . 15; s. 278— 279, p rzy p . 32, a s. 256, p r z y p . 19). N a to m ia s t u k ła d p r z y p is ó w ję z y k o w y c h j e s t z n a c z n ie m n ie j p r e c y z y jn y . K o m e n ta r z e u s t a w ic z n ie s ię p o w ta r z a ją . N a p r z y k ła d , te r m in „ im p r e s so r “ o b ja ś n io n o w e d łu g n o ta te k r e c e n z e n ta sz e ś ć r a z y ; „ s ło w ie ń s k i“ (w z n a c z e n iu — s ło w ia ń s k i), „ w s z a k ó ż “ (w s z a k ż e , p r z e c ie ż ), „ z a w ż d y “ (z a w sz e ), „ n a k ła d “ (ja k o w y d a t e k , k o szt) — p o d z ie s ię ć r a zy ; „ g r u b y “ (w z n a c z e n iu — p r o ­ s ty , s u r o w y n ie o k r z e s a n y itp.) d z ie s ię ć ra zy ; „ s n a d n ie “ (ła tw o ) c z te r n a ś c ie r a zy ; „ a c z “ (c h o c ia ż ) — o s ie m n a ś c ie r a zy .

626

T a k ie p r z y k ła d y m o ż n a b y z n a c z n ie p o m n o ż y ć . R o z m ie s z c z e n ie id e n t y c z ­ n y c h p r z y p is ó w n ie d o w o d z i, ż e b y w y d a w c a p o s łu g iw a ł s ię ja k ą ś m e to d ą r z e ­ c z y w iś c ie u ła t w ia j ą c ą le k tu r ę ; n ie d a s ię w s k a z a ć o k r e ś lo n e g o q u a n t u m s tr o ­ n ic , p o k tó r y m z r e g u ły n a s tę p o w a ło b y p o w tó r z e n ie p r z y p is u . N ie j e d n o k r o t ­ n ie lit e r a ln ie id e n ty c z n e lu b p r a w ie id e n ty c z n e k o m e n ta r z e le ż ą b a r d z o b lis k o s ie b ie . O to p r z y k ła d y : s. 10, p rzy p . 4 — s. 13, 15, 19; s. 10, p r z y p . 7 — s. 14, 15, 19, 20; s. 19, p r z y p . 2 — s. 21; s. 28, p rz y p . 52 — s. 31; s. 31, p r z y p . 14 — s. 32; s. 31, p rz y p . 24 — s. 32; s. 38, p r z y p . 76 — s. 40; s. 40, p r z y p . 28 — s. 41; s. 55, p rzy p . 31 — ta m ż e , p r zy p . 36; s. 68, p rzy p . 33 — s. 72, 77, 79, 83; s. 70, p rzy p . 63 — s. 71; s. 75, p r z y p . 37 — s. 76, 78; s. 108, p r z y p . 26 — s. 109; s. 151, p r z y p . 67 — ta m ż e , p r z y p . 69; s. 156, p rzy p . 53 — s. 157; s. 163, p r z y p . 10 — s. 165; s. 331, p r z y p . 5 — ta m ż e , p r z y p . 6.

D o te g o b a r d z o n ie k o m p le tn e g o w y k a z u m o ż n a d o łą c z y ć c z ę s te a b lis k o s ie b ie p o ło ż o n e o b ja ś n ie n ia w y r a z ó w p o c h o d n y c h i p o k r e w n y c h ju ż s k o m e n ­ to w a n y c h , w r o d z a ju : „ ła c n y “ — „ ła c n o “ — „ u ła c n ie n ie “ (s. 225, p r z y p . 58, 61 i 71). W y b r a n e w y p a d k i: s. 10, p r z y p . 8 — s. 11, p r z y p . 20; s. 21, p r z y p . 28 — s. 23, p r z y p . 22; s. 27, p r z y p . 30 — ta m że , p rzy p . 33; s. 35, p rzy p . 37 — ta m ż e , p rzy p . 42; s. 78, p r z y p . 39 — ta m ż e , p rzy p . 41; s. 79, p r z y p . 12 — ta m ż e , p rz y p . 13; s. 81, p rzy p . 46 — ta m ż e , p rzy p . 49; s. 92, p r z y p . 32 — s. 93, p r zy p . 46; s. 117, p rzy p . 36 — ta m ż e , p r z y p . 38; s. 118, p rzy p . 49 — s. 119, p r z y p . 64; s. 158, p rz y p . 87 — s. 159, p r z y p . 96; s. 163, p rzy p . 5 — ta m ż e , p r z y p . 7; s. 222, p r z y p . 37 — ta m ż e , p r z y p . 39; s. 282, p r z y p . 54 — ta m ż e , p r z y p . 55; s. 282, p rgyp . 59 — s. 283, p r z y p . 64; s. 316, p r zy p . 260 — ta m że , p r z y p . 262; s. 318, p r z y p . 13 — ta m że , p r z y p . 15; s. 319, p rzy p . 24 — s. 321, p r zy p . 2; s. 327, p r z y p . 16 — ta m ż e , p r z y p . 21. K a ż d y o d s y ła c z d z ia ła a la r m u ją c o n a u w a ż n e g o c z y te ln ik a , ty m c z a s e m ra z p o ra z n a p o ty k a s ię p r z y p is, k tó r y — im d a le j w t e k s t k s ią ż k i — s p o k o jn ie m o ż n a u z n a ć z a z b ę d n y . Z te g o sp o so b u p o d a w a n ia tr e ś c i n a le ż y z re z y g n o w a ć . S y s te m o d s y ła n ia d o raz p o d a n e g o o b ja ś n ie n ia — w k o m e n ta r z u ję z y k o w y m , g d z ie m ie ś c i s ię z r e g u ły p o p a r ę s łó w — b y łb y r ó w n ie ż n ie e k o n o m ic z n y . T rzeb a p o p r o stu w ię c e j z a u fa ć in t e lig e n c ji i p a m ię c i o d b io rcy .

U s u n ię c ie z b y te c z n e g o m a te r ia łu p r z y p is o w e g o o d c ią ż y ło b y i k o m e n ta to r a , i c z y te ln ik a . P o za ty m b y ło b y p o ż y te c z n e z w ię k s z e n ie p o c z tu ty c h w y r a z ó w i fo rm , k tó r e w y d a w c a s łu s z n ie u z n a ł za n ie w y m a g a j ą c e o b ja ś n ie ń , a j e d y ­ n ie u w a g i o g ó ln e j (s. L X X X V I ). W a r to b y je s z c z e o b ją ć u w a g ą o g ó ln ą ta k c z ę s te w sta r s z y c h z a b y tk a c h fo r m y , ja k „ ty “ , „ im p r y m o w a n y “, „ w y r o b io n y “ , „ o s o b liw y “ itp . (w s z y s tk o w m ia n ., b ie rn . 1. m n . — ja k o : te, im p r y m o w a n e itd .), k tó r e n ie tr u d n o o d c z y ta ć , p o n ie w a ż le k c ję n a r z u c a r z e c z o w n ik , k tó r e m u słu ż ą , i c z a s o w n ik . P o d o b n ie z n a n e są fo r m y m ia n ., b ie r n ., n a r z . 1. m n .: „ p a n y “ , „ d o k - to r y “, „ p r z o d k i“ itp . T o w s z y s tk o k o m e n ta to r z r e g u ły p o w ta r z a ł w d z is ie j ­ sz e j p o s ta c i, ja k np . w p rzy p . 74, n a s. 52: „ m o n a r c h y , p a t r y j a r c h y , k r ó l e , p a p i e ż e , m o n a r c h ó w , p a tr ia r c h ó w , k r ó ló w , p a p ie ż y “ — co n ie je s t n ie o d z o w n e . W y s ta r c z y ło b y je d n o o g ó ln e o b j a ś n ie n ie w u w a g a c h w y d a w c y . T a k sa m o p r z y c z ę s ty m „ in s z y “, „ n a s z y “ ( in s i- in n i, n a si). Z p o je d y n c z y c h p r z y p is ó w m o ż n a b e z u s z c z e r b k u d la r o z u m ie n ia t e k s t u u s u n ą ć n a s tę p u ją c e : s. 38, p rzy p . 83; s. 45, p rzy p . 42; s. 247— 248, p r z y p . 14; s. 271, p rzyp . 51 — o r a z d r u g i c z ło n p r zy p . 58 n a s. 118, c zy te ż p r zy p . 28 n a s. 125.