Sprawozdanie z działalności naukowobadawczej IBL PAN za rok 1955

Irena Kucharska

Sprawozdanie z działalności

naukowobadawczej IBL PAN za rok

1955

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 47/2, 611-636

SPRAWOZDANIE Z DZIAŁALNOŚCI NAUKOWOBADAWCZEJ IBL PAN ZA ROK 1955

i

Prace naukowobadawcze Instytutu Badań Literackich w ciągu r. 1955 cechowała pewna próba poszerzenia przełomu metodologicznego w stosunku do interpretacji dzieła literackiego — analizowanego w sposób znacznie szer­ szy niż dotychczas, od strony jego ideowo-artystycznej pełni. Konieczność tej przemiany zarysowywała się już od dłuższego czasu, natom iast w roku sprawozdawczym szczególnie niektóre referaty wygłoszone na Sesji Mickie­ wiczowskiej oraz niektóre prace Kazimierza Budzyka ukazały znaczenie bliższego zajęcia się problematyką wersyfikacji, stylistyki, metaforyki, gatun­ ków literackich i in. — jako koniecznym ogniwem służącym właściwej inter­ pretacji zjawisk literackich, a co za tym idzie — w łaściwej ocenie prawidło­ wości ich przemian. Do podobnego ujęcia zmierza podsumowanie kilkulet­ nich badań nad Fredrą, dokonane w obszernym w stępie Kazimierza Wyki do krytycznego wydania pism tego poety.

Potrzeba wzm ocnienia podbudowy teoretyczno- i artystycznoliterackiej dla badań historycznoliterackich rysuje się zupełnie jasno. Fakt ten niew ąt­ pliw ie przyczynia się do opóźnienia prac historycznoliterackich, zaległości bowiem w dziedzinie wymienionej podbudowy są dosyć znaczne. Szczególnie wyraźnie ujawnia się to w zakresie badań dotyczących metodologii i teorii literatury, gdzie prace Henryka Markiewicza stanowią jeden z nielicznych wyjątków.

Krystalizacja zapoczątkowanych przemian jest niew ątpliw ie podstawowym zadaniem m etodologicznym w dyscyplinie, którą reprezentuje IBL. Tryb prac prowadzonych w ubiegłym roku wykluczał możliwość szerokiej dyskusji teoretycznej — nie tylko wewnętrznej, ale także obejmującej zainteresowa­ nych spoza Instytutu, dyskusji, która umożliwiłaby w yjaśnienie przynajmniej niektórych niezmiernie trudnych problemów. IBL jedynie zainicjował takie dyskusje (np. dyskusja o liberalizmie, która w dalszym toku przekształciła się w dyskusję o sytuacji w humanistyce w Polsce).

Brak rzeczowych i teoretycznych, kolektywnych rozważań był w roku sprawozdawczym istotnym mankamentem pracy naukowej IBL, dlatego też zostały one przewidziane w najbliższej perspektywie, już z początkiem r. 1956 (jako pierwsza — dyskusja nad pracą H. Markiewicza o problemach realizmu i naturalizmu), tylko bowiem dyskusje robocze prowadzone wśród pracowników nauki mogą doprowadzić do istotnego przełomu metodologicz­ nego. Ogólnie jednak stwierdzić można, iż fakt ciążenia ku problematyce teo­

retycznej — aczkolwiek jeszcze nie sprecyzowanej i nie omówionej szczegóło­ wo — świadczy o postępującym rozwoju kadry naukowobadawczej IBL.

*

Plan naukowobadawczy Instytutu Badań Literackich na rok 1955 prze­ w idyw ał w zasadzie dwa odrębne piony działalności. Jeden z nich obej­ m ował określone (w pew nym sensie wydzielone) zadania o charakterze spo­ łecznie „użytkowym “, związane z ogólnokrajowymi imprezami naukow o-kul- turalnym i, drugi — długofalowe prace typu interpretacyjnego i dokumenta- cyjno-źródłoznawczego, zmierzające do syntetycznych uogólnień problemów historii literatury polskiej.

W końcu r. 1955 IBL opracował na zlecenie Polskiej Akademii Nauk w ytyczne do badań szczególnie ważnych dla kultury polskiej (w zakresie historii i teorii literatury) na najbliższe pięciolecie, co stało się okazją do przeanalizowania pracy IPL w ciągu ostatnich trzech lat. Analiza ta objęła w ięc także rok 1955. Doświadczenia ostatnich lat pracy pozwoliły na dalsze uściślenie planowania, przyczyniły się do bardziej precyzyjnego ustalania tem atyki badań i do konkretyzowania metod pracy. Rok 1955 przyniósł w tej dziedzinie nowe wnioski, był to bowiem okres, kiedy „akcyjność“ pracy zaważyła w dużej m ierze na normalnym toku działalności Instytutu.

Wyodrębni-one w planie na rok 1955 zadania IBL objęły: a) prace przy­ gotowawcze do uniw ersyteckiego podręcznika historii literatury polskiej; b) prace zw iązane z obchodem setnej rocznicy śmierci Adama Mickiewicza; c) studia nad literaturą polską ostatnich lat dziesięciu.

Spośród trzech w ym ienionych zadań jedynie pierwsze mogło być prze­ prowadzone w normalnym trybie pracy naukowobadawczej, pracy, której plan mógł być dostosowany do istniejących możliwości, uzależnionych od roz­ woju nauki, od dorobku Instytutu, a wreszcie od liczby pracowników i stop­ nia ich przygotowania. Dwa pozostałe zadania, których terminy narzucone były przez warunki obiektywne, mimo że ich realizacja przeprowadzana była od dłuższego czasu, w praktyce nabrały charakteru „akcyjnego“ (tak np. n asi­ lenie pracy związanej z Sesją M ickiewiczowską przypadło na rok sprawo­ zdawczy głów nie w skutek trudności organizacyjnych i personalnych).

Ta sytuacja sprawiła, że przy nielicznej kadrze naukowobadawczej Insty­ tutu, przy konieczności nieprzerwanej, od blisko dwu lat kontynuowanej m o­ bilizacji sił wokół zadań nie w ypływ ających ściśle z trybu pracy Instytutu — niew ykonalne okazało się w ypełnienie zamierzeń związanych z przygotowa­ niami do podręcznika uniwersyteckiego. Także trwający od paru lat brak pełnej obsady w kierow nictw ie IBL- (np. brak sekretarza naukowego) przy­ czynił się do przedstawionego stanu rzeczy. ~

Prace nad podręcznikiem nie znalazły dobitnego wyrazu w planie na rok 1955. Plan przew idyw ał w tej dziedzinie wyłącznie opracowanie, w ew nętrz­ ne przedyskutowanie i opublikowanie tez do czterech tomów — o litera­ turze: staropolskiej, okresu Oświecenia, pozytywizm u i realizmu krytycz­ nego oraz doby imperializmu.

Projekty te nie zostały zrealizowane. Próby wykonania planu w tym zakresie doprowadziły do dyskusji nad metodą realizacji przygotowań do podręcznika, która to dyskusja wykazała niesłuszność sztywnego programu,

przewidującego dla wszystkich tomów najprzód opracowanie tez, a następnie zbieranie m ateriałów i dalsze prace przygotowawcze. Doświadczenie dowiodło, że program ten musi być uzależniony od stopnia zaawansowania badań nad danym okresem oraz od stopnia przygotowania pracowników nauki. Ciągłe trudności kadrowe, już nie tylko w IBL, ale na terenie całej polonistyki — plan przygotowań do podręcznika przewidział bowiem wciągnięcie zarówno pracowników uniwersyteckich, jak i polonistów nie związanych z instytucjami naukowym i — konieczność skupienia znacznej liczby samodzielnych pracow­ ników naukowych przy pracach mickiewiczowskich, duża ilość prac organi­ zacyjnych i w reszcie owa rocznicowa „akcyjność“, angażująca np. IBL w do­ datkowe czynności związane z obchodem Roku M ickiewiczowskiego, a zu­ pełnie nie sprzyjająca powstawaniu planowanych na Sesję Mickiewiczowską prac naukowych (obsługa gości zagranicznych, wyjazdy itp.) — wszystko to sprawiło, że przygotowania do podręcznika posunęły się naprzód w tempie o w iele słabszym, aniżeli to przewidywano na rok 1955.

N iezależnie jednak od opisanej sytuacji ogólnej — zanotować można kon­ kretne osiągnięcia w zakresie przygotowań do tomu historii literatury staro­ polskiej.

Dział Historii Literatury Staropolskiej skupił swoją działalność w r. 1955 w przeważającej mierze w okół podręcznika. Prace przygotowawcze do tomu historii literatury staropolskiej dzielą się na dwie grupy: pierwsza obejmuje prace opublikowane lub złożone do druku, druga — prace materiałowe, przeznaczone do wewnętrznego wykorzystania.

Opublikowany w połowie 1955 r. tom prac K. Budzyka pt. Szkice i m a ­

teriały do dziejów literatury staropolskiej zawiera m. in. cztery pozycje

0 szczególnym znaczeniu dla przyszłego podręcznika. Szkic o literaturze pol­ skiego średniowiecza jest pierwszą i jedyną po wojnie próbą nowatorskiej syntezy polskiej literatury średniowiecznej, studium Główne kierunki rozw oju

literatury polskiej okresu Odrodzenia na tle niektórych dziedzin kultury przy­

nosi nowe ujęcie syntezy kultury polskiego Odrodzenia (ze szczególnym uwzględnieniem literatury), dokonane w oparciu o dorobek Sesji Odrodze­ nia PAN oraz o własne studia autora. Szkice o poglądach społecznych Bier­ nata z Lublina oraz o życiu i twórczości Wacława Potockiego przynoszą ma­ teriał do bezpośredniego wykorzystania w podręczniku.

Złożone do druku tegoż autora studia z zakresu księgoznawstwa oraz poetyki i w ersyfikacji staropolskiej stanowią podbudowę teoretycznoliteraeką pod najistotniejsze historycznoliterackie partie 1 tomu podręcznika.

Druga złożona do druku książka z dziedziny literatury staropolskiej za­ wiera prace (Cz. Hem asa, J. Pelca, J. Ziomka i in.) o charakterze przyczyn­ ków erudycyjnych wyjaśniających wybrane zagadnienia z dziejów kultury 1 literatury staropolskiej.

Odrębną pozycję stanowi praca Cz. Pilichowskiego na temat stosunków kulturalnych i literackich polsko-czeskich w okresie staropolskim. Wstępne w yniki tej rozległej rozprawy będą mogły być wykorzystane na długo przed jej ukończeniem.

Powyższe rozprawy i studia stwarzają dla podręcznika historii literatury staropolskiej nową i pomyślniejszą sytuację; prowadzą one nie tylko do iloś­ ciowego pomnożenia wiedzy, ale i do ramowego wypełnienia poważnej luki,

jaką był brak prac poruszających zagadnienia wersyfikacji i poetyki staro­ polskiej. Prace tego typu domagają się kontynuacji celem uzupełnienia pod tym względem naszej wiedzy, zwłaszcza w zakresie literatury XVII wieku.

Drugą grupę prac przygotowujących podręcznikową syntezę dziejów literatury staropolskiej stanowią rozprawy o charakterze m ateriałów robo­ czych, przeznaczonych do wykorzystania wewnętrznego, oraz szkice biogra­ ficzne poświęcone przede w szystkim mniej opracowanym pisarzom od po­ czątku XVI do końca XVII wieku.

Do 1 tomu podręcznika przygotowane zostały ponadto tezy w pierwszej redakcji — przez B. Nadolskiego, R. Pollaka, K. Budzyka i J. Ziomka.

Szkice, o których była mowa wyżej, zgromadziły materiał do szczegóło­ wego rozwinięcia tez w ich drugiej redakcji.

Prace przygotowawcze nad realizacją 1 tomu podręcznika uniw ersytec­ kiego zostały w ięc znacznie zaawansowane. Nie rozwiązuje to jednak ogól­ nej, nader trudnej sytuacji, nie zarysowuje się bowiem jeszcze m ożliwość napisania nawet tej części podręcznika. Ogromnie angażujący proces pisania wymaga odciążenia autorów — zarówno tego, jak i pozostałych tomów — od licznych, naukowych i organizacyjnych, zajęć pobocznych, co przy kry­ zysie personalnym panującym w polonistyce jest obecnie niemal nieosiągalne. W związku z przygotowywaniem części podręcznika poświęconej litera­ turze Oświecenia odbyła się w lutym 1955 konferencja robocza przy udziale przedstaw icieli Działu Historii Literatury Okresu Oświecenia IBL. Dyskusja doprowadziła do zm iany pierwotnego planu opracowania tez dla całego tomu. Stan w iedzy o polskim Oświeceniu wymaga raczej przygotowania kilku szki­ ców teoretycznych, analizujących niektóre podstawowe i dotychczas sporne problemy okresu — jak np. sprawa periodyzacji, zagadnienie sentymentalizm u i in. — lub też dających próbne syntezy. Robocza sesja oświeceniowa pośw ię­ cona twórczości Ignacego Krasickiego, która odbyła się w e W rocławiu w paź­ dzierniku 1955, przyczyniła się do rozszerzenia bazy materiałowej podręczni­ ka, system atyzując dotychczasowe osiągnięcia i wzbogacając wiedzę w tej dziedzinie o nowe szczegóły.

Prace nad tomem 4 podręcznika (literatury okresu pozytywizm u i realiz­ mu krytycznego) zostały zaaw ansowane znacznie bardziej niż przygotowania do tomu 2, a w m niejszym stopniu niż przygotowania do tomu 1. W tym zakresie prace przebiegały w zasadzie zgodnie z planem. Z 12 zaplanowanych pomocniczych szkiców m ateriałowych w ykonano całkow icie 5, pozostałe zosta­ ną ukończone z niew ielkim opóźnieniem. Przesunięcie terminu zostało uwa­ runkowane przeważnie poszerzeniem zakresu pracy. Plany w stosunku do tomu 4 już z początkiem r. 1955 nie przew idyw ały przygotowywania tez, ale — grom adzenie m ateriału podręcznikowego poprzez szkice pomocnicze, dotyczące przede w szystkim twórczości nie opracowanych pisarzy okresu.

W toku prac przygotowawczych do tomu 4 rozpoczęto opracowywanie do publikacji tomów skupiających rozpraw7y bezpośrednio z tych prac wyrosłe. W styczniu 1956 został przekazany do wydaw nictw a tom 1, zawierający m. in. takie studia, jak: H. Markiewicza P o z y t y w iz m a realizm krytyczny, S. Sandlera — o publicystyce Świętochowskiego, A. Brodzkiej — o roku 1905 w twórczości Konopnickiej, M. Puchalskiej — o roku 1,905 w twórczości Orkana.

Przygotowania do tomów 3 (literatura okresu romantyzmu) i 5 (litera­ tura okresu imperializmu) nie zostały w r. 1955 podjęte.

Drugim naczelnym zadaniem IBL w okresie sprawozdawczym było przy­ gotowanie referatów na Sesję Mickiewiczowską i udział zarówno w pracach przygotowawczych do sesji, jak i w niej samej. M ickiewiczowska Sesja Historyków Literatury i Języka była trzecią z kolei konferencją zorganizo­ w aną przez Kom isję Naukową Komitetu Obchodu Roku M ickiewiczowskiego Polskiej Akademii Nauk, i siłą faktu — ze względu na problematykę tej sesji —• największy ciężar prac spoczął tu na pracownikach Instytutu Badań Literackich. Przedstawiciele IBL sprawowali kierownictwo nad pracami organizacyjno-naukowym i Sekcji Historii Literatury i Języka (działającej w ramach Komisji Naukowej Obchodu Roku Mickiewiczowskiego), a także przeprowadzili w pełnym zakresie obsługę organizacyjno-naukową sesji.

Plan prac naukowobadawczych Sesji Historyków Literatury i Języka, ustalony przez kierownictwo sekcji przy współudziale IBL, pomyślany został szeroko, obejmował bowiem — obok problemów historycznoliterackich, języ­ kowych i edytorskich — także zagadnienia sięgające do ogólnej problematy­ ki filozofii czy historiografii, a ponadto zagadnienia bardziej szczegółowe, dotyczące źródeł inspiracji Mickiewicza w oparciu o analizę jego zaintere­ sowań i in.

W toku przygotowań do sesji przewidziane zostało także opracowanie pro­ blem atyki romantyzmu europejskiego oraz referat o T r y b u n i e L u ­ d ó w . W praktyce roboczej realizacja tych postulatów nie doszła do skutku. Do pracy badawczej nad epoką nie udało się w dostatecznej mierze wciągnąć neofilologów. Zabrakło również autora, który na podstawie dostatecznego przygotowania historycznego oraz historycznoliterackiego byłby w stanie w stosunkowo krótkim czasie opracować referat o tak ważnym i złożonym zjaw isku literackim i społeczno-politycznym jak M ickiewiczowska T r y b u ­ n a L u d ó w .

W rezultacie na sesji, która odbyła się w dniach 5—8 grudnia 1955, w y ­ głoszono 31 referatów, w czym 13 autorstwa pracowników IBL. Wśród tych 13 prac przeważały referaty historycznoliterackie w zakresie interpretacji naj­ w ażniejszych dzieł Mickiewicza: 1) Filomatyzm Mickiewicza (A. Witkowska), 2) Podsta w owe cechy Mickiewiczowskiej ballady (M. Żmigrodzka), 3) Tragizm

„Konrada Wallenroda“ (M. Janion), 4) „Dzia dy“ drezdeńskie (S. Treugutt),

5) „Reduta Ordona“ (S. Sandler), 6) O formie p ra w d ziw e j „Pana Tadeusza“ (K. Wyka), 7) Katechizm pielg rzym stw a polskiego (Z. Stefanowska).

Następujące referaty dotyczyły edytorstwa: 1) Pisownia autoryzowanych

w y d a ń dzieł Mickiewicza od r. 1829 jako wskaźnik tekstologiczny (K. Górski),

2) Mickiewicz w dziejach ję zyka polskiego (Z. Klemensiewicz), 3) Mickiewicz

a tradycje stylistyczne (M. R. Mayenowa), 4) Mickiewicz a polskie tradycje w ersyfikacyjne (M. Dłuska), 5) Słownictwo i frazeologia w publicystyce Mic­ kiewicza (F. Pepłowski).

Referat o tematyce ogólnej, pt. O ludowości Mickiewicza, wygłosił J. Krzyżanowski.

Badania w zakresie języka artystycznego zostały zaplanowane i zrealizo­ w ane całkow icie siłami IBL.

i Języka ukazały się trzy publikacje (tzw. „błyskawice“) autorstwa pracow­ ników IBL: K. Wyki O formie p r a w d z iw e j „Pana Tadeusza“, Z. Stefanow - skiej Katechizm p ie lgrzy m stw a polskiego, M. Dłuskiej O w ersyfik acji Mic­

kiewicza.

Pracownicy IBL w spółdziałali także z historykami i historykami sztuki w zakresie ustalania ich planów naukowych łączących się z Rokiem Mickie­ wiczowskim, wykonali szereg zleceń recenzyjnych i artykułów popularnonau­ kowych związanych z tą samą uroczystością, współpracowali przy układaniu scenariusza w ystaw y m ickiewiczowskiej w Muzeum Mickiewicza, uczestniczyli w pracach Kom itetu Redakcyjnego wydania Dzieł M ickiewicza itp.

Zadanie podjęte przez IBL z okazji Roku M ickiewiczowskiego zostało w zasadzie wykonane. Ocena merytoryczna tego wykonania będzie w pełni możliwa dopiero po ukończeniu w szystkich podjętych prac, w większości przed­ stawionych na sesji w sposób fragmentaryczny. Obecnie stwierdzić można, że w toku przygotowań do sesji największy postęp naukowy przyniosły prace z pogranicza języka, stylu i wersyfikacji.

Referaty językoznawcze wygłoszone na sesji i dyskusje nad nimi po­ twierdziły raz jeszcze doświadczenia, znacznie wyprzedzające przygotowanie Sesji M ickiewiczowskiej, dowodzące słuszności powiązania badań językoznaw­ czych z historjrcznoliterackimi. Ujęcie problematyki języka i słownictwa M ickiewicza w aspekcie tradycji narodowej, szczególnie w stosunku do Oświecenia i pseudoklasycyzm u, ułatw ia drogę interpretatorowi, um ożliwia­ jąc mu bardziej precyzyjne odzwierciedlenie wyrazu artystycznego danego utworu.

W programie sesji znalazła także swoje m iejsce problematyka artystycz­ na. Po raz pierwszy w m ickiewiczologii przeprowadzona została analiza for­ my, stylistyki i słow nictw a Pana Tadeusza, analiza pojęta jako niezbędny pośredni etap badawczy na drodze do w łaściwej interpretacji utworu, do oceny jego realizmu.

Dobór wygłoszonych na sesji prac historycznoliterackich okazał się pod pewnym i względam i fragmentaryczny. Sytuacja ta tłumaczy się warunkami obiektywnym i, szybkim tem pem pracy i roboczą formą przedstawionych referatów, a także bardzo szerokim programem sesji. Brak. czasu nie po­ zw olił również na przeprowadzenie szczegółowej dyskusji wewnętrznej nad referatami ani na bliższą wym ianę doświadczeń i osiągnięć z historykami i historykami sztuki. Odbyła się w łaściw ie tylko jedna dyskusja robocza — w Krakowie, w październiku 1955, a w ięc na krótko przed sesją. Prace nad w szystkim i przedstawionymi tekstam i będą w r. 1956 kontynuowane przez autorów i w tym okresie odbędą się dyskusje wewnętrzne, na które nie starczyło czasu w związku ze sztywnym terminem sesji.

Sam przebieg sesji w ykazał skutki przedstawiania referatów historycz­ noliterackich w nie ukończonej formie. N ie zarysowały one bowiem w św ia­ domości słuchaczy stosunku do nie zmienionych w swoim głównym trzonie tez dotyczących ogólnej dynamiki romantyzmu polskiego, wyłożonych w książ­ ce S. Żółkiewskiego Spór o Mickiewicza. Istotne osiągnięcia referatów nie zostały podczas sesji w e w łaściw y sposób podjęte w dyskusji, która była pewnym m askowaniem prawdziwej koncepcji przedstawionych na sesji prac kadry Instytutu Badań Literackich — koncepcji rozszerzającej, inaczej

ustawiającej, ale w swym zasadniczym założeniu opartej na propozycjach interpretacyjnych pracy Żółkiewskiego.

W rezultacie nie została na sesji przeprowadzona dyskusja ideologiczno- teoretyczna o romantyzmie. Nie podjęto również odpowiednich kroków zmie­ rzających do racjonalnego rozpowszechnienia wyników naukowych sesji; szybkie tempo pracy nie pozwoliło bowiem na zaplanowanie publikacji popu­ laryzatorskich, które wyprzedziłyby publikacje materiałów z sesji, a jedno­ cześnie rozpowszechniły wśród szerokiego grona odbiorców — w sposób dla nich dostępny — w yniki nowych badań w zakresie mickiewiczologii.

Trzecie podstawowe zadanie IBL w roku sprawozdawczym polegało na kontynuacji badań nad literaturą lat 1944—1954, związanych z D ziesięciole­ ciem Polski Ludowej. Realizacja tego zadania napotykała nadal znaczne trud­ ności. W zaplanowanej serii S t u d i ó w n a d P o l s k ą L i t e r a t u r ą W s p ó ł c z e s n ą opublikowano jedynie prace wykonane w r. 1954, przy­ gotowywane bowiem nowe pozycje spotkały się z wieloma zastrzeżeniami n a­ tury ogólnometodologicznej. Poziom tych prac ujawnił typowe niedomaga­ nia, charakterystyczne dla wszystkich zakresów wiedzy o współczesności, a polegające przede wszystkim na niedowładzie teoretycznym.

W związku z tą sytuacją przeprowadzono szereg dyskusji — zarówno wewnętrznych, jak w w ydaw nictw ie oraz w Polskiej Akademii Nauk — na temat charakteru serii, której konieczność kontynuowania nie podlegała za­ strzeżeniom. W dyskusjach tych stwierdzono, że dla uzyskania bardziej nauko­ w ego poziomu serii niezbędne jest doszkolenie skupionej w IBL młodej kadry badaczy nad współczesnością. Dlatego też określony na najbliższe pięciolecie zakres pracy Działu Literatury Współczesnej IBL objął poszerzenie badań nad literaturą dwudziestolecia międzywojennego i Polski Ludowej, pogłębie­ nie poszukiwań źródłowych w tej dziedzinie oraz przeprowadzenie studiów nad tradycją ideową, nurtami postępowymi i tradycją literacką pierwszej połowy X X wieku.

Realizacja tego programu musi spowodować na pewien okres znaczne zm niejszenie efektywnej wydajności pracy działu w sensie publikacji książko­ wych, dlatego też, aby nie przerywać całkowicie seryjnego wydawnictwa o literaturze Polski Ludowej, należy serię tę oprzeć na współpracownikach spoza Instytutu, przynajmniej do momentu, kiedy Dział Literatury W spółczes­ nej będzie mógł podjąć się samodzielnego przygotowywania publikacji z za­ kresu najnowszej literatury polskiej. Lepsze przygotowanie autorów pozwoli im na pisanie — w sposób inny niż dotychczas sproblematyzowanych — prac typu esejów i na spełnienie właściwego naukowego zadania serii, które polega na walce o nową literaturę.

Wymienione podstawowe zadania Instytutu rzutowały w pewnej mierze na całość jego prac, co w roku sprawozdawczym nie było objawem pozytyw­ nym, ponieważ niejednokrotnie cierpiały na tym planowe, długofalowe prace naukowobadawcze prowadzone w poszczególnych działach, a co za tym idzie — także zdobywanie kwalifikacji naukowych przez młodszych pracow­ ników IBL.

Wydaje się jednak, że w r. 1955 sprawa „akcyjności“ działania została przezwyciężona. Mobilizacja sił wokół badań nad twórczością M ickiewicza pozwoli na system atyczną pracę, która powinna doprowadzić w ciągu r. 1956

do ukończenia studiów o Mickiewiczu, znacznie posuwających naprzód w iedzę 0 poecie, stanowiących przy tym istotny wkład do tomu 3 podręcznika uni­ wersyteckiego. Prace nad literaturą współczesną przybrały już w r. 1955 bar­ dziej określony charakter i w tym sensie będą kontynuowane w latach na­ stępnych.

Tak w ięc zasadniczym zadaniem IBL na najbliższy okres pozostaje opra­ cowanie podręcznika uniw ersyteckiego poprzez kontynuow anie badań dotyczą­ cych periodyzacji literatury polskiej, pogłębienie analizy w zakresie proble­ m atyki teoretycznej i artystycznej zjawisk literackich, skoncentrowanie w y ­ siłków nad opracowaniem zarysów monograficznych czołowych pisarzy p ol­ skich i w zm ożenie prac nad literaturą dwudziestolecia m iędzywojennego 1 literaturą Polski Ludowej.

*

Praca w działach naukowobadawczych Instytutu Badań Literackich prze­ biegała w ciągu r. 1955 w zasadzie zgodnie z planem. Stanowi to znaczny postęp w porównaniu z latami ubiegłym i, zarówno bowiem coraz bardziej precyzyjne staje się ogólne planowanie w IBL, jak również coraz bardziej norm alizuje się zw ykły tryb pracy działów. Postęp ten pozwala przypuszczać, że główne zadania badawcze Instytutu w najbliższej przyszłości uzyskają wydatne oparcie w coraz sprawniejszej pracy działów.

Prace Działu Historii Literatury Staropolskiej skupiły się w znacznej mierze, jak o tym już była mowa wyżej, w okół przygotowań do 1 tomu u ni­ wersyteckiego podręcznika historii literatury polskiej. Prowadzone były prace w stępne nad renesansową częścią podręcznika oraz zbieranie w trybie prac zleconych materiałów, które umożliwią powstanie pełnej staropolskiej części podręcznika.

Drugą dyrektywę prac działu stanowiło szkolenie pomocniczych sił naukowych w zakresie m arksistowskiej teorii literatury i estetyki, w pełni realizowane od października 1955 poprzez udział pracowników działu w zaję­ ciach Katedry Teorii Literatury przy U niwersytecie Warszawskim — w w y ­ miarze 4 godzin tygodniowo. Szkolenie obejmuje: stylistykę, składnię języka polskiego, sem inarium składni i stylistyki, seminarium wersyfikacji.

W ciągu okresu sprawozdawczego przygotowane zostały następujące pu­ blikacje: tom studiów Kazimierza Budzyka z zakresu księgoznawstwa i teorii literatury, dwa tomy prac zbiorowych, które wejdą do serii S t u d i ó w S t a ­ r o p o l s k i c h (z dziejów polskiej literatury renesansowej oraz Pochodze­

nie polskiego ję zy k a literackiego), komentarze (autorstwa H. Dziechcińskiej)

do 1 i 2 tomu antologii dramatu staropolskiego oraz rozprawa J. Pietrusiew i- czowej o Janie Ostrorogu.

Ponadto pracownicy działu napisali szereg drobniejszych rozpraw nauko­ w ych publikowanych w P a m i ę t n i k u L i t e r a c k i m , współuczestniczyli w przygotow yw aniu w ypisów z literatury w zakresie staropolszczyzny dla szkół średnich oraz przeprowadzali recenzje wewnętrzne.

Obok prowadzonych na szeroką skalę prac przygotowawczych do pod­ ręcznika uniw ersyteckiego — kontynuowane są prace indywidualne: o po­ w ieści pierwszej poł. XVI w., o Biernacie z Lublina oraz o prozie Jana Kochanowskiego.

Sprawozdanie Działu Historii Literatury Okresu Oświecenia przynosi w yniki intensywnego wykańczania prac długofalowych, prowadzonych od paru lat, których postacią centralną był Krasicki. Zespół pod kierunkiem Tadeusza M ikulskiego pracował nad ostateczną redakcją dwutomowej ko­ respondencji Krasickiego. Do tegoż w ydawnictwa przygotowany został kalen­ darz życia i twórczości pisarza.

Inne prace działu skupiały się również wokół twórczości Krasickiego. Ogłoszone zostały drukiem — przez T. Mikulskiego i H. Barycza — doku­ m enty zmierzające do wyjaśnienia zagadki wydania Monachomachii oraz studium M. Klimowicza Nad „Historią“ Krasickiego.

Ponadto prowadzone były w dalszym ciągu badania nad twórczością poetycką Karpińskiego oraz prace nad ukończeniem przygotowań do wydania jego listów wraz z komentarzem historycznoliterackim. Kontynuowano nadto poszukiwania archiwalne w zakresie poezji ulotnej lat 1788—1795 i badania nad Niemcewiczem.

Pracownicy działu opublikowali lub przygotowali do druku szereg szczegółowych prac m ateriałowych opartych na nowoodkrytych źródłach, a korygujących i rozszerzających stan badań nad literaturą Oświecenia. Członkowie działu współpracowali także z Działem Historii Dramatu, przy­ gotowując do druku zbiór komedii Krasickiego, poprzedzony studium inter­ pretacyjnym.

We wstępnym stadium przygotowań znajdują się następujące prace: Bi­

blioteka Załuskich i jej rola w ruchu naukowo-literackim Oświecenia,

0 twórczości poetyckiej Kniaźnina, O polskiej satyrze politycznej lat

1764—1773.

Zespół naukowy skupiony w Dziale Historii Literatury Okresu Oświece­ nia nadal rozwijał w swoich badaniach i w kwerendzie źródłowej styl w spół­ pracy zbiorowej, polegającej na stałym kontakcie dyskusyjnym, wzajem ­ nej kontroli naukowej i udostępnianiu wyników poszukiwań archiwalnych 1 bibliotecznych. Temu celowi — poza codziennym kontaktem pracowni­ ków — służą stałe m iesięczne zebrania dyskusyjne. W ciągu roku sprawo­ zdawczego odbyło się 10 zebrań tego typu, w tym cykl posiedzeń poświęco­ nych dyskusjom nad pracami dotyczącymi M o n i t o r a , oraz zebrania, na których przeprowadzono m. in. dyskusję nad rozprawą R. Wołoszyńskiego O literaturze dramatycznej polskiego Oświecenia, S. Pietraszki „Sztuka ry-

motw órcza“ Dmochowskiego i in.

W październiku 1955 dział zorganizował roboczą sesję naukową pośw ię­ coną twórczości Krasickiego. Wygłoszono i przedyskutowano wówczas nastę­ pujące referaty: 1) „Święta miłości kochanej o jczyzn y“, hymn narodowy pol­

skiego Oświecenia (T. Mikulski), 2) Krasicki w ruchu teatralnym polskiego Oświecenia (R. Wołoszyński), 3) Nad „Historią“ Krasickiego (M. Klimowicz),

4) Dmochowski jako wydawca Krasickiego (Z. Goliński).

W Dziale Historii Literatury Okresu Romantyzmu prace przebiegały dwutorowo: z jednej strony wykańczano przedsięwzięcia z lat ubiegłych, z drugiej — prowadzono prace związane z Rokiem Mickiewiczowskim. Ten drugi tor stał się ośrodkiem badań i działalności, których wyniki były tu już omawiane.

następują-се: К. Wyki rozprawa wstępna do Dzieł w szystkich A. Fredry, W. Kubackie­ go studium o ludowych powieściach Kraszewskiego oraz o Balladynie (po­ przedza ono krytyczne wydanie poematu), M. Janion Lucjan Siemieński, poeta

rom anty czny oraz studium wstępne do wyboru pism Edmunda W asilewskie­

go, S. Treugutta Młodość pisarska Słowackiego oraz rozprawa wstępna do wyboru dramatów Słowackiego, M. Żmigrodzkiej Edward Dembowski i p o l­

ska k r y ty k a romantyczna oraz studium wstępne do wydania Pism Dem ­

bowskiego.

Pracownicy działu opublikowali w prasie krajowej i zagranicznej szereg rozpraw dotyczących twórczości Mickiewicza, problemów romantyzmu pol­ skiego oraz twórczości innych najw ybitniejszych pisarzy epoki.

Dział Historii Literatury Lat 1864—1918 był — obok Działu Historii Literatury Staropolskiej — drugim działem IBL, którego praca w pewnej części w ykonyw ana była z punktu widzenia potrzeb uniwersyteckiego podręcz­ nika historii literatury polskiej. W roku sprawozdawczym oprócz prac w cho­ dzących w skład tomu Literatura okresu 1864— 1918 przygotowane zostały następujące pozycje: H. Markiewicza Spór o naturalizm i rozprawa o Roku

1794 W. Reymonta, Z. Żabickiego Narzymski w śró d współczesnych.

Na ukończeniu znajduje się monografia twórczości Dygasińskiego. Poza tym kontynuowana jest monografia Prusa oraz publikacje o nowelistyce Ko­ nopnickiej, o wczesnej twórczości Jeża, o twórczości Świętochowskiego, o ko- m ediopisarstwie Bałuckiego, o wczesnej twórczości Dygasińskiego i Orkana, o wybranych utworach W yspiańskiego i Tetmajera oraz o głównych czyn­ nikach rozwoju literatury po powstaniu styczniowym.

Dział odbywał system atyczne zebrania naukowe poświęcone dyskusjom nad przygotow ywanym i pracami. Zebrań ogólnych odbyło się 6, w tym jedno z aktywem nauczycielskim , poświęcone dyskusji nad drugą częścią pod­ ręcznika historii literatury polskiej dla kl. X w opracowaniu J. Baculew - skiego. Poza tym odbyły się dyskusje o krytyce literackiej lat 1864—1880, 0 twórczości Orkana w kręgu rewolucji 1905 r. i inne. Przeprowadzono rów­ nież szereg zebrań dyskusyjnych w m niejszym gronie pracowników (np. w ze­ spole edytorskim czy w zespole autorów i redaktorów tomu studiów Litera­

tura okresu 1864— 1918).

Z prac edytorskich złożono do w ydaw nictw a 3 tom Listów Orzeszkowej w opracowaniu E. Jankowskiego oraz 1 tom Kronik Prusa w opracowaniu Z. Szweykowskiego. W przygotowaniu znajduje się 1 tom listów Konopnickiej 1 4 tom L istó w Orzeszkowej. Poważnie zaawansowane zostały przygotowania do druku tomu rozpraw krytycznych Konopnickiej o Mickiewiczu oraz tomu studiów krytycznoliterackich Orzeszkowej. *

Ponadto opracowano szereg pozycji popularnonaukowych, jak np. o au­ torze i bohaterze R eduty Ordona, o twórczości Tetmajera, Sieroszewskiego, Żeromskiego, Jana Augusta K isielew skiego, wybór tekstów krytycznoliterac­ kich Sienkiewicza i Prusa. W przygotowaniu znajduje się popularna monogra­ fia o Dygasińskim.

Z powyższego można wnioskować, że praca w działach historycznolite­ rackich przebiegała w okresie sprawozdawczym w zasadzie system atycznie i zgodnie z zakreślonym długofalow ym planem badań IBL, przy czym w y ­ niki realizacji tego planu były konkretne i polegały bądź na ukończeniu

i przygotowaniu do druku prac dawniej rozpoczętych, bądź na kontynuo­ waniu lub rozpoczęciu badań nad dalszymi zagadnieniami objętymi planem Instytutu.

Nieco odmiennie przedstawiała się sytuacja w Dziale Literatury Współ­ czesnej, który borykał się w roku sprawozdawczym ze znacznymi trudno­ ściami. Rezultaty wydawnicze, wyrażające się liczbą 6 opublikowanych to­ mików serii S t u d i ó w n a d P o l s k ą L i t e r a t u r ą W s p ó ł c z e s n ą , były owocem wysiłku lat poprzednich, i to przeważnie współpracowników spoza działu. Natomiast prace w r. 1955 cechowała mała wydajność naukowa etatowych członków działu. Przyczyną tego stanu rzeczy były także istot­ ne przemiany w poglądach na metodę badań nad współczesnością, co spo­ wodowało konieczność krytycznego ustosunkowania się do dotychczasowych zamierzeń działu, rewizji planu i charakteru wspomnianej serii.

W wyniku wewnętrznej dyskusji ustalono, że prace działu powinny być w zasadzie prowadzone w trzech pionach; a) system atyczne i źródłowe bada­ nia literatury i krytyki dwudziestolecia, którymi zająć się winni przede wszystkim etatow i pracownicy działu; b) kontynuacja serii S t u d i ó w n a d P o l s k ą L i t e r a t u r ą W s p ó ł c z e s n ą , w znacznym stopniu oparta na m ateriałach napływających z prac zleconych, przy czym dział nadawałby pracom tym kierunek, organizował dyskusje dtp. ; c) żywszy udział w bieżącym życiu literackim i działalności krytycznej.

Jednym z istotnych niedomagań działu był brak planowego szkolenia i dyskusji. Dlatego też przewidziano kolektywne szkolenie, głównie w dzie­ dzinie teorii literatury i estetyki marksistowskiej, oraz zaplanowano cykl dyskusji w rozszerzonym gronie aktywu naukowego pracowników IBL i zaproszonych gości — na temat ważniejszych pozycji literackich z za­ kresu krytyki literackiej i zagadnień współczesnego życia literackiego.

W roku 1955 dział odbył 12 dyskusyjnych zebrań wewnętrznych nad pracami swoich członków, poświęconymi m. in. twórczości Ważyka, Bro­ niewskiego, Brezy i Adolfa Rudnickiego. W roku sprawozdawczym ukoń­ czone zostały następujące prace: H. Berezy o Brezie, K. Kuliczkowskiej i B. Tylickiej o problemach współczesnej literatury dla dzieci i młodzieży, podręcznik R. M atuszewskiego dla klasy XI szkół licealnych z zakresu lite­ ratury polskiej lat 1918—1955 oraz drobniejsze szkice o Iwaszkiewiczu, Adolfie Rudnickim i Ważyku.

W m yśl skorygowanego planu badań podjęto w r. 1955 prace o Irzy­ kowskim i jego stosunku do awangardy, o poezji Staffa, o twórczości Haliny Górskiej oraz o Broniewskim i narodzinach polskiej poezji rewolucyjnej. W przygotowaniu znajduje się również szereg prac przeznaczonych do serii S t u d i ó w n a d P o l s k ą L i t e r a t u r ą W s p ó ł c z e s n ą . Między innymi o poezji Tuwima i Leśmiana, o twórczości Ksawerego Pruszyńskiego.

Pracownicy działu publikowali w czasopismach literackich recenzje, prace krytyczne oraz szkice dotyczące zagadnień literatury współczesnej.

W roku sprawozdawczym został ostatecznie zorganizowany Dział Historii Dramatu. Prace tego działu skupiły się głównie na historii teatru i komedii Oświecenia. Zasadnicze postulaty stawiane historii teatru epoki powinny być wypełnione w ciągu r. 1956 zarówno od strony edytorskiej (teksty i m ate­

riały), jak i w zakresie syntezy, co stanowić będzie wkład do podręcznika uniwersyteckiego.

W ciągu r. 1955 ukończone zostało, pod kierunkiem S. Strausa, zbieranie w pełnym tekście w ypisów w szystkich m ateriałów teatrologicznych z pism i druków zwartych w latach 1765—1795. Zgromadzona została także biblio­ grafia tekstów dramatycznych okresu oraz przygotowana do druku druga część bibliografii źródeł teatralnych. Ponadto złożono do druku tom 3 serii T e a t r P o l s k i e g o O ś w i e c e n i a , zawierający komedie K ra­ sickiego. Bardzo poważnie posunięto prace nad tomem Warszawska scena

narodowa (1765—1795) (przygotowywanym wespół z PIS-em ), który obok za­

rysu historii teatru tego okresu zawierać będzie m ateriały i w ypisy doty­ czące m. in. historii i organizacji teatru, krytyki i teorii dramatu, budow­ nictw a teatralnego, zasad gry aktorskiej i repertuaru. Na ukończeniu są dal­ sze tomy serii T e a t r P o l s k i e g o O ś w i e c e n i a , obejmujące: teatr dworski, teatr W ybickiego, Kniaźnina oraz warszawską scenę obyczajową.

Główne prace Działu Literatury Ludowej dotyczyły: kontynuowania prac zbierackich do przyszłej system atyki pieśni ludowej oraz zespołowego przygotowania tomu studiów pt. Ludowość Mickiewicza.

Prace nad system atyką pieśni ludowej polegały na przepisyw aniu i re­ jestrow aniu pieśni na podstawie w ybranych czasopism (np.: W i s ł a , L u d ) oraz dzieł: W acława z Oleska (Pieśni ludu polskiego) i Zygmunta Glo­ gera (Pieśni ludu). Liczba opracowanych pieśni w ynosi około 7000.

Znacznym osiągnięciem działu było zbiorowe przygotowanie tomu studiów 0 ludowości Mickiewicza. Złożony do druku tom zawiera 12 rozdziałów szczegółowych. Ponadto w stadium w stępnego opracowania znajduje się zbiór studiów z zakresu społecznej problem atyki pieśni ludowej.

Dział czynnie uczestniczył w akcjach organizowanych przez inne in sty­ tucje: np. w sesji zorganizowanej przez Polskie Towarzystwo Ludoznawcze (28—30 listopada 1955) oraz w akcji odczytowej na terenie warszawskiego oddziału PTL. Dział pozostaw ał również w stałym kontakcie z Państw ow ym Instytutem Sztuki: w espół z Pracownią Ludoznawczą PIS przedyskutowano zagadnienia związane z system atyką pieśni ludowych. Pracownicy działu w zięli także udział w Sesji M ickiewiczowskiej.

Dział odbywał stałe wew nętrzne zebrania naukowe, na których m. in. przeprowadzono dyskusje związane z zagadnieniem ludowości Mickiewicza, z projektowanym zbiorem studiów o problem atyce społecznej pieśni ludowych; przedyskutowano także skom plikowany problem system atyki pieśni ludo­ wych, wprowadzając poważne ulepszenia.

Dział Dokumentacji Historycznoliterackiej XIX i X X Wieku skupiał sw oje badania, podobnie jak w okresach w cześniejszych, na dwóch zasadniczych kierunkach: jeden związany był z opracowywaniem osobowych monografii bi­ bliograficznych pisarzy początków X X w., drugi — z bibliograficznym opra­ cow yw aniem m ateriałów czasopiśmienniczych. Ponadto dział stale prowadzi prace edytorskie. Bibliografując czasopism a gromadzono jednocześnie m ate­ riały do rozdziału o czasopiśm iennictwie społeczno-literackim końca X IX 1 początku X X w. dla podręcznika uniwersyteckiego.

W roku sprawozdawczym zostały złożone do druku następujące pozycje: bibliografia zawartości czasopism: W i e d z a , N o w e Ż y c i e , Ś w i a t ł o ,

K u ź n i a — 1906—1914 (oprać. J. Czachowska); III cz. Dzienników Żerom­ skiego oraz suplem ent do cz. I i II (oprać. J. Kądziela), studia o Dąbrow­ skiej i Zapolskiej (E. Korzeniewska). Przygotowano ponadto do druku szereg m ateriałów dotyczących nieznanych tekstów (Żeromskiego, Tuwima i in.), wytyczne monografii bibliograficznych oraz artykuły i recenzje.

W przygotowaniu znajdują się monografie bibliograficzne: Boya, Tuwima, Zapolskiej i Żeromskiego; bibliografie zawartości czasopism: O g n i w o (1902—1905), T y d z i e ń (1893—1906), P r a w d a (1881—1908), K u r i e r L w o w s k i (1891—1906); opracowanie antologii artykułów z G ł o s u (z lat 1900—1905).

Z dziedziny prac edytorskich kontynuowane było wydanie listów Orkana (oprać. S. Pigoń) oraz zbiór pism Zapolskiej (pod red. E. Korzeniewskiej).

Dział wykonał także szereg prac materiałowych w kartotekach do użytku wew nętrznego (np. kartotekę współczesnej polskiej literatury em igracyjnej, system atyzację m ateriałów bibliograficznych dotyczących pisarzy w spółczes­ nych) oraz odpowiadał na kwerendy odnoszące się do życia i twórczości p i­ sarzy współczesnych, nadsyłane często także z zagranicy (opracowano np. przeszło 20 haseł autorskich dla encyklopedii włoskiej).

W dziale odbyło się 7 zebrań, poświęconych zagadnieniom m onografii b i­ bliograficznych (w tym jedno zebranie omawiające prace radzieckie tego typu) oraz badaniom nad czasopiśm iennictwem literacko-społecznym końca X IX i początku X X wieku.

Wszystkie prace przygotowywane przez członków działu były przedsta­ w iane i dyskutowane na zebraniach. Równocześnie odbywały się zebrania poszczególnych zespołów, np. zespołu zajmującego się bibliografią zawartości czasopism, poświęcone szczegółowym zagadnieniom metodologicznym.

Staraniem działu zorganizowany został kurs edytorski, w którym brali udział w szyscy pracownicy działu.

Dział Zagadnień Języka Literackiego kontynuował w okresie spraw ozdaw ­ czym następujące przedsięwzięcia długofalowe: prace leksykograficzne w za­ kresie polszczyzny szesnastowiecznej oraz prace w zakresie historycznej poetyki, stylistyki i wersyfikacji, zmierzające zarówno do opublikowania zbiorów m ateriałów, jak do ich częściowych opracowań.

Prace leksykograf iczne, po złożeniu do druku w styczniu 1955 zeszytu próbnego Słownika polszczyzny X V I wieku, polegały w dalszym ciągu na pracach zbierackich normowanych liczbą wykonanych m iesięcznie matryc (norma 400 m atryc została znacznie przekroczona; osiągnięto przeciętną 600 matryc).

W związku z dorastaniem w pracowniach leksykograficznych młodej kadry naukowej oraz w przewidywaniu potrzeb przyszłych użytkowników

Słownika polszczyzny X V I wieku dział podjął organizację indywidualnych za­

dań naukowych, których rezultatem będzie opracowanie grafiki i ortografii druków XVI w., w pierwszym rzędzie wykorzystanych w Słowniku.

Pracownicy działu ułożyli projekt kwestionariusza obowiązującego przy opisie grafiki i ortografii druków oraz sporządzili próbne opisy. Propozycje te zostały poddane dyskusji, która jednak nie doprowadziła jeszcze do osta­ tecznego ustalenia schematu kwestionariusza.

Prace z zakresu stylistyki historycznej polegały na kontynuacji zbie­

rania i opracowywania m ateriałów ilustrujących polską świadomość języ­ kową i stylistyczną w latach 1450—1830.

Na ukończeniu znajduje się zbieranie tego typu m ateriałów dla okre­ sów: od w ystąpienia Konarskiego po r. 1800 oraz lat 1815— 1830.

Pracownicy działu w zięli czynny udział w Sesji M ickiewiczowskiej. Prace przedstawione na sesji będą kontynuowane w r. 1956 w postaci monografii w ersyfikacji M ickiewicza oraz zarysu problem owego stylistycznej posta­ w y poety.

Kierownictwo działu uczestniczyło także w pracach nad Słownikiem, j ę z y ­

ka Mickiewicza oraz w redakcji P a m i ę t n i k a L i t e r a c k i e g o poprzez

redagowanie działu Zagadnień Języka Artystycznego.

W zakresie edytorstw a staropolskiego złożono do druku, w serii B i b l i o ­ t e k a P i s a r z ó w P o l s k i c h , Modus epistolandi Ursinusa oraz łaciński tom dzieł w szystkich Trzecieskiego.

W ostatnim stadium przygotowań do druku znajdują się następujące pozycje: Castus Joseph Szym ona Szym onowica, Worek Judaszów Sebastiana Fabiana K lonow ica oraz Dzieła w s z y s t k ie Klem ensa Janickiego. W przygo­ towaniu znajdują się następne tom y do serii B i b l i o t e k a P i s a r z ó w P o l s k i c h . Ponadto przeprowadzone były prace redakcyjne nad antologią teatru staropolskiego (t. 1) oraz w szczęte prace redakcyjne nad tomem poezji w ojen szwedzkich i tomem poezji wojen kozackich (zbiory J. N ow a- ka-D łużew skiego).

W Pracowni Bibliografii Staropolskiej Działu Bibliografii kontynuowano prace długofalow e nad: S ło wn ik ie m dru karzy polskich X V —X V III w., biblio­ grafią M odrzewskiego oraz bibliografią dramatu staropolskiego.

Trzyosobowy zespół opracowywał w dalszym ciągu hasła do Słownika

dru karzy polskich X V —X V III w. Łącznie z okresem poprzednim zredagowa­

no około 400 haseł.

Praca nad S łow n ikiem uległa pew nym przesunięciom w terminach ze w zględu na zw iększenie się liczby haseł z początkowo uwidocznionych w kar­ totece 600 — do 1000. Liczba ta wzrosła w związku z pogłębiającą się p e­ netracją źródeł i m ateriałów.

W zakresie prac nad bibliografią M odrzewskiego czteroosobowy zespół zebrał i przeprowadził selekcję materiału opartego na drukach zwartych i czasopismach oraz rozpoczął prace redakcyjne.

Ponadto kontynuow ano zbieranie materiału do bibliografii dramatu staro­ polskiego na podstawie druków zwartych i czasopism. Pięcioosobowy zespół sporządził także 325 opisów starych druków, co łącznie z pozycjami zbiblio- grafow anym i w roku poprzednim stanowi około 1/3 całości (726 pozycji). Do zbadania pozostają tu jeszcze zbiory pozawarszawskie. Uzupełniono rów ­ nież listę czasopism oraz kartotekę.

Niezależnie od tych prac podstawowych, w dalszym ciągu uzupełniano i porządkowano zespołowo kartotekę działową bibliografii Estreichera.

W stadium zbierania m ateriałów znajdują się prace indyw idualne o piś­ m iennictw ie polskim w okresie 1580— 1640 oraz o drukarstwie reformacyjnym. W pracowni odbyło się 14 zebrań roboczych, w tym 4 poświęcone om ówieniu w yników szkolenia pomocniczych pracowników nauki, które objęło następującą tem atykę: m etodyka bibliografii staropolskiej, historia biblio­

grafii polskiej, najnowsza literatura z zakresu dziejów dramatu staropol­ skiego.

W obręb działalności Pracowni Bibliografii Staropolskiej wchodziło rów ­ nież redagowanie (przez A. Gryczową i K. Budzyka) serii K s i ą ż k a w D a w n e j K u l t u r z e P o l s k i e j (wydawanej w spólnie z Biblioteką Narodową). Odredagowano i przekazano do wydaw nictwa tom 7 serii (A. Kamińska — Księgozbiór Mikołaja Czepia) oraz zrecenzowano wstępnie tom 8 (E. Aleksandrowska — Bibliografia „Zabaw P rzyjem nych i Poży­

tecznych“).

W Pracowniach Bibliografii Nowszej kontynuowane były prace długo­ falow e polegające na gromadzeniu dla potrzeb pełnej polskiej bibliografii literackiej m ateriałów rozproszonych po czasopismach i w ydawnictwach zbio­ rowych X IX i X X w. oraz prace skupione w okół powojennej bibliografii li­ terackiej zarówno druków zwartych, jak i materiałów rozproszonych po cza­ sopismach, realizowane w odcinkach rocznych począwszy od r. 1944—1945 w ramach serii P o l s k a B i b l i o g r a f i a L i t e r a c k a .

Prace szczegółowe polegały na uzupełnianiu bibliografii zawartości cza­ sopism, opracowywaniu bibliografii Estreichera, przygotowaniu szeregu po­ mocniczych kartotek itp.

W zakresie bieżącej bibliografii literackiej w przygotowaniu znajduje się opracowanie bibliografii literackiej za lata 1946 i 1950; oddano do w ydaw ­ nictwa tom bibliografii za rok 1949.

Pracownicy wykonują ponadto zadania indywidualne: w roku sprawo­ zdawczym ukończono zarys bibliograficzny twórczości Mickiewicza, oparty na m ateriałach Komitetu Redakcyjnego Bibliografii literatury polskiej w g

„Literatury polskiej“ Korbuta, w ostatnim stadium przygotowania znajduje

się calendarium — Młodość Mickiewicza.

W dziale odbyły się m. in. następujące robocze zebrania: konferencja dyskusyjna z przedstawicielam i Instytutu Bibliograficznego, Ośrodka Doku­ m entacji PAN oraz PIS — poświęcona omówieniu tomu Polskiej bibliografii

literackiej za rok 1948, narada robocza w sprawie indeksu do roczników Polskiej bibliografii literackiej i in.

Z końcem r. 1955 Instytut Badań Literackich przejął zespół pracowników przygotowujących w Spółdz. Wyd. „Czytelnik“ Wydanie Jubileuszowe Dzieł Mickiewicza. Pracownikom tym zostały zlecone określone prace traktowane jako w stępne do przyszłego wydania krytycznego dzieł M ickiewicza (indeks nazw osobowych i geograficznych).

Samodzielni pracownicy nauki wzięli udział w konferencji poświęconej problemowi liberalizmu, zorganizowanej przez Wydział I Polskiej Akademii Nauk w lutym 1955.

Na zlecenie Wydziału I PAN sprawował IBL nadzór nad pracami trzech kom itetów redakcyjnych: Bibliografii literatury polskiej w g „Literatury

polskiej Korbuta, Słownika term inów literackich oraz Słownika ję zyk a Mic­ kiewicza.

W dziedzinie prac nad Bibliografią literatury polskiej w ciągu r. 1955 ukończono niem al przygotowanie do druku tomu 1, znacznie zaawansowano — przechodząc do etapu redakcyjnego i czystopisu — prace nad tomami: 2, 3 i 5. Również realizacja odrębnego tomu czasopism zaczęła

przybie-rać konkretne formy redakcyjne. Prace nad tomem 4 uległy pewnem u zahamowaniu w związku z zaawansowaniem prac nad tomami pozostałymi.

W zakresie prac nad Słow n ikiem term in ów literackich odredagowano i oddano do realizacji wydawniczej tomy: S ylabizm i jego elementy oraz

Syla boto nizm i jego elem enty. Ponadto kontynuowano zbieranie m ateriałów

do tomu M e try k i obcojęzyczne.

W dziedzinie prac nad S łow n ikiem ję zyk a Mickiewicza przygotowywano do druku jego pierwszy zeszyt (korekty, kolacjonowanie tekstów) oraz kon­ tynuowano zbieranie m ateriałów do dalszych haseł.

N iezależnie od zasadniczego planu naukowobadawczego IBL pracownicy Instytutu opracowywali lub współdziałali przy opracowywaniu niektórych tom ów podręcznika historii literatury polskiej dla klas licealnych szkoły ogólnokształcącej, przygotow ali szereg publikacji popularnonaukowych, opu­ blikowali około 40 recenzji naukowych, przeprowadzili konsultacje, oceny, recenzje w ew nętrzne itp. dla instytucji naukowo-w ydaw niezyeh i zajm ują­ cych się popularyzacją wiedzy.

*

System kontroli pracy został w r. 1955 usprawniony poprzez dostosowa­ n ie go do faktycznego stanu rozwojowego Instytutu. Coraz szerszy zakres pracy działów pociągał za sobą konieczność ich dalszej autonomizacji, dla­ tego też nadzór nad pracownikami i w ykonaniem przez nich planu nauko­ w ego spoczywał w rękach kierowników działów, którzy bezpośrednio czuwali nad poczynaniami naukowym i swoich pracowników. K ierownicy działów w y ­ m agali od pracowników com iesięcznych sprawozdań, na podstawie których raz na kwartał referow ali dyrekcji Instytutu stan pracy w działach. Ten system kontroli, ograniczając bezpośrednią ingerencję Dyrekcji w codzienny tok prac, um ożliw ił kierownikom działów bliższy kontakt z pracownikami i dzięki tem u skuteczniejszy nadzór nad w ykonaniem ustalonego planu.

Rada Naukowa Instytutu Badań Literackich odbyła w okresie spraw o­ zdawczym 5 posiedzeń: pierwsze poświęcone było ocenie działalności IBL w r. 1954, drugie — sprawom szkolenia, system ow i kontroli pracy i atestacji aspirantów, trzecie — dyskusji nad planem IBL na r. 1956 i lata 1956—1960, czw arte posiedzenie w całości przeznaczone zostało na przeprowadzenie pu­ blicznych rozpraw doktorskich i kandydackich, ostatnie zaś — zamknięciu pozostałych przewodów i dyskusji nad wytycznym i do badań szczególnie w ażnych w zakresie p o lo n isty k i1.

W roku 1955, podobnie jak w poprzednim, działalność Rady Naukowej IBL obejmowała szeroki zakres zagadnień ściśle związanych z aktualną problem atyką pracy Instytutu. Rada Naukowa, jako merytoryczny organ kry­ tyki w stosunku do całości poczynań IBL, rozważała perspektywy rozwojowe Instytutu biorąc czynny udział w ustalaniu planów naukowych. Przedmiotem ingerencji Rady Naukowej — poprzez dyskusje nad najtrudniejszymi do w ykonania pozycjam i planu — było także wykonanie zakreślonego planu.

Próby ustalenia realnych propozycji dotyczących m etody i trybu prac przygotow aw czych do podręcznika uniwersyteckiego, dyskusje nad obraniem w łaściw ej form y szkolenia młodej kadry naukowej i system u aspirantury

świadczą o ścisłym powiązaniu prac Rady Naukowej z Instytutem i o żywym jej reagowaniu na najbardziej czułe punkty w działalności IBL.

Sprawy kształcenia i doskonalenia młodej kadry naukowej nie zostały w Instytucie w r. 1955 w łaściw ie zorganizowane. Rada Naukowa i Dyrekcja w ciągu roku sprawozdawczego wielokrotnie analizowały zarówno sprawę instytucji aspirantury, jak form y przeprowadzania przewodów kandydac­ kich dla pracowników etatowych czy uzupełniania kadry pracowników absol­ wentam i uniwersytetów. W wyniku dyskusji stwierdzono wadliwość systemu aspirantury, która w praktyce sprowadza się do rozszerzonych studiów uniw ersyteckich i zbędnego powtarzania egzaminów, nie pozostawiając aspirantom czasu na przygotowanie samodzielnej pracy kandydackiej i nie rokując im m ożliwości istotnego rozwoju naukowego. Sytuacja ta sygnalizu­ je konieczność jak najszybszego zrewidowania obecnego systemu aspirantury. Wnioski w tej sprawie, w postaci protokołów z zebrań poświęconych temu zagadnieniu, przekazywane były Polskiej Akademii Nauk.

Przeprowadzenie przewodów kandydackich nie zostało z góry zaplano­ wane, co powodowało czasami przypadkowość przy ich otwieraniu. Postę­ powanie to nie jest słuszne, widać bowiem z doświadczeń lat ubiegłych, że niektóre przewody trwają zbyt długo. Świadczy to o niewystarczającej dbałości o to, by przewody otwierane były tylko osobom dostatecznie przy­ gotowanym.

Trudności w zakresie pracy nad szkoleniem i doskonaleniem młodej kadry pogłębiała niemożność wyznaczenia przez Dyrekcję samodzielnego pracow­ nika nauki odpowiedzialnego za te sprawy. Permanentne obciążanie tych sam ych profesorów obowiązkami promotora w stosunku do kilku pracowni­ ków, a nawet — łącznie z uniw ersytetem — w stosunku do kilkunastu po­ m ocniczych pracowników nauki lub aspirantów, nie pozwalało im odpowie­ dzialnie czuwać nad postępami prac kandydackich.

Wskazany stan rzeczy musi ulec zmianie, mimo iż wym ienione przyczyny, powodujące trudności w e w łaściw ym zorganizowaniu systemu szkolenia na te­ renie IBL, należy zaliczyć do rzędu obiektywnych i że przy obecnym stanie liczebnym sam odzielnych pracowników nauki w IBL rozwiązanie tej sytuacji jest niezm iernie trudne.

W ciągu r. 1955 w Instytucie Badań Literackich przyznano 39 tytułów naukowych pomocniczych pracowników nauki, w tym: 11 adiunktów, 24 star­ szych asystentów, 4 asystentów; zamknięto 3 przewody doktorskie i 5 przewodów kandydackich, z czego 2 przewody kandydackie, zam knięte w styczniu 1955, zostały zatwierdzone przez CKK, pozostałe — zamknięte w czerwcu 1955 — zostały zatwierdzone dopiero w drugim kwartale 1956 roku! (Proces zatwierdzania przewodów naukowych przez CKK niepomiernie się przeciąga, sięga obecnie do 8 miesięcy.) W IBL otwarto w roku sprawozdaw­ czym 9 nowych przewodów kandydackich, w czym 3 z zakresu bibliografii, 1 z dziedziny badań nad językiem, pozostałe — z zakresu badań historyczno- literackich. IBL posiada obecnie pod swoją opieką 16 aspirantów, w tym 1 aspirantkę zaoczną. W roku 1955 objęto 5 nowych aspirantur, w tym 1 zaoczną.

W roku 1955 Instytut otrzymał ogółem 8 stypendiów naukowych, w tym 4 stypendia przyznane zostały na okres całego roku, 4 na okres półroczny.

W myśl wskazówek Polskiej Akadem ii Nauk zm ienione zostały kryteria przyznawania stypendiów: przeznaczono je dla pomocniczych pracowników nauki (z jednym wyjątkiem ) stojących tuż przed otwarciem przewodu kan­ dydackiego lub też będących w trakcie jego przeprowadzania. Stypendia stały się w ięc czynnikiem umożliwiającym przyspieszenie przygotowania rozpraw kandydackich.

W IBL w roku sprawozdawczym prowadzone były 2 lektoraty języków obcych (języka niem ieckiego i rosyjskiego) dla pomocniczych pracowników nauki. Lektoraty m iały na celu ułatw ienie przygotowania do obowiązkowego egzam inu z języków obcych przed otwarciem przewodu kandydackiego. Pro­ wadzony był również kurs łaciny, na który uczęszczali pracownicy zespołów leksykograficznych i bibliograficznych oraz Działu Historii Literatury S ta­ ropolskiej. W szystkie w ym ienione lektoraty kontynuowane są w roku 1956. N iezależnie od tego znaczna część pomocniczych pracowników nauki uczęszcza na lektoraty języka angielskiego i francuskiego prowadzone przez PAN.

W ramach szkolenia młodej kadry rozpoczęty został staraniem kierow nic­ tw a Działu Dokum entacji X IX i X X Wieku kurs edytorski, który w r. 1955 odbył 6 seminariów. Pomocniczy pracownicy nauki uzyskują na nim pod­ staw owe wiadom ości z zakresu edytorstw a tekstów — począwszy od staro­ polskich po współczesne.

9 pomocniczych pracow ników Działu Historii Literatury Staropolskiej i Działu Języka A rtystycznego w zięło udział w kursie metodologicznym zor­ ganizowanym przez Wydział I PAN.

Zasadnicza linia szkolenia pomocniczych pracowników nauki przebie­ gała jednak poprzez działy, bezpośrednie zaangażowanie w dyskusjach robo­ czych i kontakty ze sw ym i kierownikami. Ten typ szkolenia był najracjo­ nalniej prowadzony w 3 działach: Historii Literatury Staropolskiej, Historii Literatury Epoki Oświecenia i w Dziale Dokumentacji X IX i X X Wieku.

W okresie sprawozdawczym IBL utrzym ywał dość ożywione kontakty za­ graniczne, w dużej mierze związane z Rokiem Mickiewiczowskim. Oceniając jednak ogólnie w yniki tych kontaktów stwierdzić trzeba, że ograniczały się one do w ym iany osób przyjeżdżających i wyjeżdżających, nie przyczyniając się do rozwoju bliższej naukowej współpracy międzynarodowej. W ydaje się, że źró­ dłem tej niekorzystnej w efekcie sytuacji jest przypadkowość wyjazdów i przy­ jazdów, które tylko w ogólnym, bardzo ram owym rozrachunku mieszczą się

w realizowanym przez PA N planie w ym iany zagranicznej. Aby wymiana ta

przyniosła istotne korzyści naukowe lub też korzyści z zakresu organizacji nauki, konieczne jest przeprowadzenie tu zasadniczych usprawnień organiza­ cyjnych, leżących jednak — poza kompetencjami IBL. Chodzi przede w szystkim o to, aby przyjazdy naukowców zagranicznych nie następowały niespodzianie, taka sytuacja bowiem wyklucza m ożliwość sensow nego w y ­ korzystania pobytu w Polsce zagranicznych przedstawicieli nauki. Wymiana m iędzynarodowa powinna prowadzić do trwałych kontaktów, ułatw ić stałą w ym ianę doświadczeń naukowych i w ydaw nictw , gdy tymczasem obecny sy ­ stem nie pozwala na racjonalne przeprowadzenie tej akcji.

W roku 1955 czterech przedstaw icieli IBL w zięło udział w jesiennym Zjeździe Slaw istów w Belgradzie.