RO C ZNIK I G L E B O Z N A W C Z E TOM LIX N R 1 W ARSZAW A 2008: 6 9 -7 5
JOLANTA DOMAŃSKA
ROZPUSZCZALNE FORMY NIKLU W WYBRANYCH
PROFILACH GLEB LUBELSZCZYZNY
SOLUBLE FORMS OF NICKEL
IN SEVERAL SOIL PROFILES OF LUBLIN REGION
Katedra Chemii Rolnej i Środowiskowej, Akademia Rolnicza w Lublinie
A b str a c t: T he aim o f studies w as to determ ine the content o f N i extractable in 1 M HC1 • d m '3 in
soils profiles o f L ubelskie region. T he investigations concerned 8 m orphological types o f soils: R endzic L eptosols (typical rendzinas), R endzic L eptosols (hum ic rendzinas), H aplic P haeozem s, C alcaric C am bisols, H aplic Luvisols, C am bic A renosols, H aplic Podzols, E utri-T erric H istosols. T he content o f nickel (N i) w as m easured by A tom ic A bsorption Spectrom etry. A verage concen tration o f dissolved form s o f nickel in dry m ass o f soils w as 1.99 m g Ni ■ k g '1. T he am ount o f this elem ent in soils w as from 0.12 m g Ni • k g '1 in level Ees o f podzolic soil (H aplic P odzols) to 11.3 m g Ni • k g 1 in accum ulative level o f peat soil (Eutri-T erric H istosols). T he distribution o f Ni soluble form in soils profiles is a result o f natural biogeochem ical processes. In m ost types o f soils the h ig h est c o n c e n tra tio n o f stu d ie d form o f n ick el w as p re s e n t in a c c u m u la tiv e lay er and w as usually d ecreasin g w ith depth in the profile, w hich suggests its a n th ro p o g en ic origin.
Słow a k lu c zo w e: nikiel, form y rozpuszczalne, form y przysw ajalne, rodzaje gleb. K ey w o rd s: nickel, soluble form s, available form s, types o f soils.
WSTĘP
Nikiel jest pierwiastkiem, który zasługuje na uwagę zarówno w aspekcie ochrony środowiska, jak i z tego względu, że jest niezbędny dla organizmów żywych. Występowanie tego pierwiastka w glebach związane jest głównie z jego zawartością w skałach macierzystych Oraz ich składem granulometrycznym [Kabata-Pendias, Pendias 1999; Lipiński, Bednarek 1997]. Ponadto w nowoczesnym przemyśle nikiel i jego związki wykorzystuje się w dużych ilościach, co przyczynia się do jego rozprzestrzeniania w środowisku.
Dopuszczalną zawartość w glebie niklu ogólnego określa się na 100 mg • kg-1 [Kabata- Pendias, Pendias 1999]. W celu uzyskania oceny zawartości pierwiastka w glebie pod kątem jego fitotoksyczności, bardziej uzasadnione wydaje się korzystanie z liczb granicznych dotyczących form przyswajalnych niż całkowitych. Tak oceniąją(ekstrakcja azotanem amonu) i stosują liczby graniczne dla Zn, Cu i Ni Niemcy, którzy dla niklu za wartość graniczną przyjmują 1,5 mg Ni • kg-1 [za Korzeniowską, Stanisławską-Glubiak 2002]. W Polsce jak
dotąd nie wprowadzono do praktyki tego typu oceny, natom iast w wielu badaniach [Grzywnowicz 1997; Hajduk i in. 2003; Jasiewicz, Antonkiewicz 1997] obok ogólnych zawartości oznaczane są często zawartości metali ekstrahowane roztworem 1 mol HC1 • dm-3 zalecanym przez Stacje Chemiczno-Rolnicze do ekstrakcji tzw. przyswajalnych form pierwiastków śladowych w glebach o naturalnej ich zawartości [Gembarzewski, Korzeniowska 1996]. Zdaniem Karczewskiej i in. [1997] nikiel oznaczany w 1 mol HC1 • drrr3 jako tzw. formy rozpuszczalne odpowiada w przybliżeniu sumie wszystkich, poza rezydualną, frakcji niklu w różny sposób związanych w glebie. Według najnowszych doniesień nie ma jednomyślności w literaturze, który z ekstrahentów pozwala najdokładniej oszacować fitoprzyswajalność metali w glebach [Menzies i in. 2007]. Koncentracje metali śladowych (Cd, Zn, Ni, Cu i Pb) określane poprzez ekstrakcję przy użyciu składników kompleksujących (takich jak szeroko wykorzystywane ekstrahenty DTPA i EDTA) lub kwaśne ekstrahenty (takie jak 0,1 mol HC1) są bardzo słabo skorelowane z fitoprzyswajalnością. Według Menzies i in. [2007] wydaje się, że ekstrahenty soli obojętnych (takie jak 0,01 mol CaCl2 i 0,1 mol N aN 03) dostarczają najbardziej przydatnych ocen fitoprzyswajalności wymienionych metali, chociaż wymaga to dalszych badań.
Celem badań było określenie zawartości niklu ekstrahowanego 1 mol HC1 • dm-3 (tzw. przyswajalnego) oraz jego rozmieszczenia w profilach niektórych gleb uprawnych Lubelszczyzny.
MATERIAŁ I METODYKA BADAŃ
Badania przeprowadzono w październiku 2003 roku na terenie Lubelszczyzny. Materiał badawczy stanowiło 8 typów gleb: rędzina właściwa wytworzona z utworów kredowych, rędzina czam oziem na, czarnoziem zdegradowany, gleba brunatna wyługowana w yt worzona z lessu, gleba płowa typowa wytworzona z pyłu, gleba rdzawa właściwa, gleba bielicowa właściwa wytworzona z piasku gliniastego oraz gleba torfowa (tab. 1 ). Z każdego typu pobrano od 2 do 5 próbek z różnych poziomów genetycznych gleby. Wybrane profile reprezentują gleby orne (profile nr 1-7) i gleby trwale zadamione (profil nr 8). Próbki gleb wysuszono, następnie roztarto w moździerzu porcelanowym i przesiano przez sito o średnicy oczek 1 mm. W próbkach oznaczono: skład granulometryczny metodą areometryczną Cassagrande’a w modyfikacji Prószyńskiego, pH potencjometrycznie w 1 mol KC1 • dm-3, kwasowość hydrolityczną (Hh) m etodą Kappena. Zawartość rozpusz czalnych form niklu oznaczono metodą atomowej spektrometrii absorpcyjnej (ASA) po ekstrakcji roztworem kwasu solnego o stężeniu 1 mol - dm-3 (metoda Rinkisa). Stężenie niklu w przesączach gleby oznaczono techniką płomieniową, przy użyciu spektrofotometru firmy Hitachi Z-8200.
WYNIKI I DYSKUSJA
Średnia zawartość niklu rozpuszczalnego w 1 mol HC1 • dm-3 w suchej masie badanych gleb Lubelszczyzny wynosiła 1,99 mg Ni • kg-1 (tab. 1). Zakres oznaczonych wartości mieścił się w granicach od 0,12 mg Ni • kg-1 w poziomie Ees gleby bielicowej do 11,03 mg Ni • kg-1 w wierzchnim poziomie gleby torfowej. Ilości niklu rozpuszczalnego w większości badanych typów gleb (z wyjątkiem gleby rdzawej właściwej i gleby bielicowej) m ieściły się w zakresach podaw anych przez innych autorów dla tej form y niklu [Grzywnowicz 1997; Hajduk i in. 2003; Jasiewicz, Antonkiewicz 1997]. Grzywnowicz [1997] w przebadanych 18 profilach glebowych z województw południowo-wschodniej Polski i warszawskiego, powstałych z różnych skał macierzystych (z lessu, utworów
R o zp u szc za ln e fo r m y n iklu w w yb ranych p ro fila c h g le b L u b e lszc zy zn y 71
TABELA 1. Niektóre właściwości badanych gleb -TABLE 1. Some properties o f investigated soils N r profilu, miejsco wość Profile N o, locality Typ Type P o ziom Hori zon Głębo kość Depth [cm] PHKC, Hh [mmol (-f)-kg1] Zawartość [%] frakcji o średnicy [mm] Content [%] fraction o f diameter [mm] N iw H C l Ni in HCl 0,1-0,02 0,02-0,002 <0,002 [mg-kg '] 1 Rędzina Apca 0-27 6,84 3,75 27 33 26 3,39 Guzówka właściwa Rendzic Leptosols Cca < 2 7 7,08 1,50 30 14 15 0,89 X 2 Rędzina Apca 0-30 6,94 4,50 16 21 18 4,01
Zdanówek czarno ziemna Apca 30-55 7,07 3,00 16 34 32 2,29 Rendzic Leptosols Cca <55 7,13 2,25 15 52 32 0,83 3 Czarno ziem Ap 0-20 6,69 9,00 57 30 7 3,57 Rogów zdegradowany Ah 20-42 6,95 4,50 58 30 8 3,39 Haplic AhBbr 42-60 6,25 0,75 59 27 12 2,56 Phaeozems BbrC Cca 60-90 <90 7,29 7,31 0,75 0,70 59 59 27 28 12 11 1,68 2,34 4 Brunatna Ap 0-24 4,32 43,50 50 30 15 1,31 Tarnawa wyługowana Bbr 24-65 4,53 23,25 49 28 19 0,76 Calcaric BbrC 65-110 4,98 15,00 46 27 16 0,74 Cambisols С <110 <140 5,33 7,00 10,50 3,00 61 56 25 37 12 4 0,87 3,44 5 Płowa typowa ApEet 0-24 6,27 8,25 50 33 7 1,00 Łosień Haplic Eet 24-40 6,05 7,50 49 33 10 0,40
Luvisols (AEt) Bt BtR 40-70 70-95 5,80 3,80-7,50 37,50-45 28 27 23 22 29 0,57 1,00 6 Rdzawa Ap 0-30 4,60 23,25 28 7 2 0,21 Kąty właściwa Bv 30-80 3,68 13,50 5 0 3 0,00 Cambic Arenosols С <80 3,80 6,00 1 0 0 0,00 7 Bielicowa Ap 0-30 6,44 7,13 42 10 3 0,36
Wólka właściwa Ees 30-50 5,14 4,50 49 11 4 0,12 Orłowska Haplic Bfe 50-85 5,48 10,50 25 31 12 0,40 Podzols С <85 5,76 8,25 17 0 5 0,51 8 Wólka Orłowska Torfowa Eutri-Terric Histosols 0-22 22-32 <32 6,34 5,93 5,66 12,00 12,01 12,75
torf torf torf 11,03 8,10 1,98
lessowatych, pyłów wodnego pochodzenia, osadów fluw ioglacjalnych, torfów oraz aluwiów i deluwiów) określił zawartość niklu rozpuszczalnego w 1 mol HC1 • dm-3 w zakresie 0,5-14,8 mg • kg-1. Natomiast Jasiewicz i Antonkiewicz [1997] oznaczając zawartość tej formy Ni w 44 próbkach pobranych z warstwy 0-20 cm gleb różnych kategorii agronomicznych województwa krakowskiego uzyskali wartości od 0,33 do 14,46
mg Ni • kg”1 gleby. Hajduk i in. [2003] określili węższy niż dla gleb uprawnych Lubelszczyzny zakres zawartości niklu rozpuszczalnego (0,5-10,5 mg Ni • kg’1) w glebach o charakterze pyłów ilastych, glin średnich i glin ciężkich na terenach będących w zasięgu oddziaływania zakładów przemysłowych południowo-wschodniej Polski. Karczewska i in. [1997] w glebach wytworzonych z różnych skał macierzystych, w tym z zasadowych skał magmowych wykazujących szczególnie wysoką naturalną zawartość niklu, uzyskali wartości od 2,0 do 57,1 mg Ni • k g '1. Również wysokie zawartości niklu rozpuszczalnego w 1 mol HC1 • dm-3, tj. od 21,7 do 57,8 mg • kg"1 stwierdzili Martyn i in. [2000] badając powierzchniową warstwę gleb ogródków działkowych, położonych w różnej odległości od zakładów tłuszczowych na terenie regionu zamojskiego.
Najwyższą średnią zawartością niklu rozpuszczalnego spośród analizowanych gleb Lubelszczyzny charakteryzowała się gleba torfowa (1,98-11,03 mg Ni • kg-1). Może to świadczyć o zwiększonej koncentracji Ni w materii organicznej, co potwierdza wyniki Kabaty-Pendias i Pendiasa [1999], mówiące o dużej akumulacji niklu w biolitach, a także o jego występowaniu w glebach w formie związanej z substancją organiczną, w znacznym stopniu w postaci mobilnych chelatów. Również zbliżone do gleb Lubelszczyzny, a niekiedy nawet o wiele szersze zakresy stężeń Ni rozpuszczalnego w 1 mol HC1 • dm-3 w profilach gleb torfowych odnotowali Pajda i Woźniak [1997], a także Grzywnowicz [1997].
Gleby mineralne zawierały znacznie niższe ilości badanej formy niklu w porównaniu z glebą torfową. Spośród gleb mineralnych najwięcej niklu rozpuszczalnego w 1 mol HC1 • dm -3 zaw ierał poziom akum ulacyjny rędziny czarn oziem nej, czarnoziem u zdegradowanego oraz rędziny właściwej, odpowiednio: 4,01; 3,57; 3,39 mg • kg-1. Niższe zawartości były charakterystyczne dla gleby brunatnej wyługowanej (1,41 mg N i-k g -1), zaś najniższe dla gleb o najlżejszym składzie granulometrycznym: rdzawej i bielicowej oraz płowej wynoszące odpowiednio: 0,21; 0,36; 1,00 mg Ni • kg"1. Jak podają Kabata-Pendias i Pendias [1999] skały zasadowe wykazują szczególnie wysoką naturalną zawartość niklu. Dudka i in. [1993] na podstawie sekwencyjnej ekstrakcji wykazali, że w glebach lekkich niezanieczyszczonych 65% stanowi nikiel trwale związany w formie pozostałości, natomiast we frakcjach organicznej, tlenkowej i węglanowej metal ten na ogół rozmieszcza się równomiernie (ok. 10%), zaś forma wymienna stanowi 4%. Zdaniem autorów duży udział tych form świadczy o podatności Ni na uruchamianie w środowisku glebowym.
Badania wykazały, że w większości badanych gleb Lubelszczyzny (gleba torfowa, rędzina czamoziemna, gleba rdzawa właściwa, rędzina właściwa, czamoziem zdegra dowany) największa ilość niklu rozpuszczalnego w 1 mol HC1 dm'3 występuje w warstwach ornych i maleje ze wzrostem głębokości, zwykle osiągając najniższą wartość w poziomie skały m acierzystej. M oże to w skazyw ać na biogeo ch em iczn ą akum ulację Ni w przypowierzchniowej warstwie związaną głównie z zawartością próchnicy. Podobny jak w badanych glebach Lubelszczyzny rozkład zawartości tej samej formy Ni uzyskali: Grzywnowicz [1997] w profilach gleb brunatnych oraz Hajduk i in. [2003] dla gleby płowej i brunatnej kwaśnej.
Jednak analiza zawartości niklu rozpuszczalnego w 1 mol HC1 • dm-3 w profilach gleb brunatnej wyługowanej, płowej typowej i bielico wej właściwej wykazała, że w poziomach Bt i С wymienionych gleb jest ona znacznie wyższa niż w poziomie próchnicznym (gleba brunatna i bielicowa) lub taka sama jak w poziomie próchnicznym (gleba płowa). Również niekiedy w poziomach środkowych tych gleb notuje się wzrost zawartości badanych form Ni. W skazuje to na duży wpływ procesów przemywania na rozmieszczenie Ni w tych glebach, jak również na dużą ruchliwość badanego pierwiastka w profilu. Również Kabata-Pendias i Pendias [1999] podają, że nikiel bardzo łatwo ulega uruchomieniu w
R o zp u szc za ln e fo r m y niklu w w ybranych p ro fila c h g le b L u b e lszc zy zn y 73
trakcie procesów wietrzenia i może migrować z roztworami na dalekie odległości. Jak podają W ójcikowska-Kapusta i Turski [1986] na rozpuszczalność niklu ma również wpływ jakość próchnicy, a szczególnie przewaga w jej składzie kwasów fulwowych nad huminowymi. Gworek i Jeske [1996] w przypadku formy ogólnej niklu stwierdziły, że w profilach gleb brunatnych właściwych Ni wykazuje tendencję do akumulacji w poziomach brunatnienia Bbr, natom iast w brunatnych w yługow anych proces ten je s t słabiej zaznaczony. Według tych samych autorek spośród analizowanych poziomów genetycznych gleb płowych najwięcej niklu zawierały skały macierzyste С, a następnie poziomy iluwialne Bt, zaś najmniej niklu było w poziomach przemywania Eet bądź próchnicznych. Wyższe ilości Ni rozpuszczalnego w poziomie skały macierzystej С mady rzecznej brunatnej i gleby deluwialnej brunatnej w porównaniu z warstwą orną stwierdzili Grzywnowicz [ 1997] oraz Strączyńska i Strączyński [2000] dla profilowego rozmieszczenia ogólnej formy niklu w glebach brunatnych. Według Karczewskiej i in. [1997] profilowy rozkład niklu w glebach uwarunkowany jest przemieszczaniem się rozpuszczalnych form tego pierwiastka zgodnie z dom inującym kierunkiem ruchu wody, zatem w przypadku gleb klimatu umiarkowanego nikiel przemieszcza się w głąb profilu. Brak tendencji do gromadzenia się niklu ogólnego oraz rozpuszczalnego w 1 mol HC1 • dm-3 w poziomie omo-próchnicznym gleb o różnym składzie granulometrycznym stwierdzili Hajduk i in. [2003]. W powyższych badaniach w próbkach gleb pobranych z przypowierzchniowej warstwy Ni wyróżniał się też większą rozpuszczalnością (% udział zawartości form rozpuszczalnych Ni w roztworze 1 mol HC1- dm-3 w ogólnej jego zawartości w glebie) niż w próbkach z warstwy głębszej. Podobne wyniki odnośnie rozpuszczalności N i uzyskał Grzywnowicz [ 1997]. W badaniach Grzywnowicza [1997] wykazano bardzo małą ilość Ni w formie wymiennej oraz zawartość rozpuszczalnej formy niklu wynoszącą średnio 18,9% jego całkowitej ilości w glebie, zdaniem autora dowodzi to jego małej ruchliwości. Natomiast Lipiński i Bednarek [1997] stwierdzili, że zawartość niklu zwiększała się istotnie wraz z głębokością, co świadczy o dużej ruchliwości Ni w glebie. Zdaniem Ruszkowskiej i in. [1996] dopływ Ni do gleby może wynosić 1,99-4,9 mg • n r 2 w roku. Natomiast ubytek następuje zarówno wskutek wymywania, jak i pobierania przez rośliny i wynosi 0,55-1,95 mg Ni • n r 2. Zatem można tłumaczyć przemieszczaniem się Ni większąjego zawartość na głębokości 40-60 cm niż w warstwie 0 -2 0 cm. Alloway [1995] podaje, że Al, Fe, Ga, Mg, Ni, Sc, Ti, V, to pierwiastki, które znajdowano silniej skoncentrowane w niższych poziomach profilu gleby i które wykazywały tendencję do łączenia się z przemieszczonymi minerałami ilastymi i wodorotlenkami. Jakkolwiek, według tego samego autora, ostatnio zanieczyszczone gleby często mają wyższe zawartości metali w warstwie ornej, ponieważ procesy pedogeniczne nie przebiegają wystarczająco długo, by wpłynąć na ich przemieszczenie w profilu. Według Han i in. [2003] przyswajalność i mobilność metali ciężkich w glebach zależą od procesów redystrybucji pomiędzy roztworem i stałymi fazami i pomiędzy różnymi składnikami fazy stałej. W przypadku Cu, Zn i Ni wilgotność gleby bardzo silnie wpływa na drogi redystrybucji pomiędzy składnikami fazy stałej, podczas gdy inne metale (np. Cd i Cr) podlegają mniejszym wpływom. W badaniach Han i in. [2003] właściwości metalu wydają się wpływać na redystrybucję silniej w glebie lessowej niż w glebie piaszczystej, ponieważ gleba lessowa zawierała obfitość reaktywnych komponentów (takich jak: tlenki Fe/Al/ Mn, węglany, minerały ilaste i materia organiczna), natomiast w glebie lekkiej Cu, Ni, Zn i Cr zachowywały się bardzo podobnie.
W badanych glebach Lubelszczyzny najwięcej niklu rozpuszczalnego w 1 mol HC1 •dnr3 zawierała gleba torfowa (organiczna), najmniej gleby mineralne o najlżejszym składzie granulometrycznym (rdzawa i bielicowa). Wpływ odczynu na zawartość tej formy niklu
nie był wyraźnie ukierunkowany. Ścisłą zależność pomiędzy formą Ni rozpuszczalną w 1 mol HC1 • dm-3 a zawartością części spławialnych i iłu koloidalnego stwierdzili Jasiewicz i Antonkiewicz [1997]. Niższe niż dotyczące ogólnych zawartości Ni wartości współ czynników korelacji pomiędzy formą przyswajalną Ni a za wartością jedynie iłu koloidalnego odnotował Grzywnowicz [1997]. Natomiast Hajduk i in. [2003] taką zależność stwierdzili tylko dla niektórych z badanych gleb. Dane dotyczące korelacji pomiędzy ilością niklu rozpuszczalnego w 1 mol HC1 • dm-3 a pH gleby oraz ilością С org. podawane przez różnych autorów są rozbieżne. Grzywnowicz [1997] stwierdził dla rozpuszczalnych form niklu większą zależność od powyższych cech niż dla zawartości ogólnej pierwiastka. Również Jasiewicz i Antonkiewicz [1997] wykazali ścisłą zależność pomiędzy ilością niklu rozpuszczalnego w 1 mol HC1 • dm-3 a ilością С org. Natomiast Hajduk i in. [2003] nie stwierdzili takich zależności. W literaturze naukowej poglądy na temat uruchamiania Ni i innych pierwiastków śladowych w glebie oraz ich przemieszczania się w profilach glebowych nie zawsze są w pełni zbieżne. Nie ma też jednom yślności co do wyboru e k stra h e n ta w n a jw ię k sz y m sto p n iu za p ew n iając eg o o sz a c o w a n ie z a w arto śc i fitoprzysw ajalnych form m etali śladowych w glebach. Wydaje się więc niezbędne podejmowanie dalszych badań w tym kierunku.
WNIOSKI
1. Zaw artość niklu ekstrahow anego lm o l HC1 • dm -3 (tzw. przysw ajalnego) w ska łach m acierzystych i m ineralnych poziom ach badanych gleb Lubelszczyzny w aha ła się w granicach od 0,12 m g Ni • kg-1 w poziom ie Ees gleby bielicow ej do 11,03 mg Ni • kg-1 w glebie torfowej (średnio 1,99 mg Ni • kg-1).
2. Zaw artość Ni rozpuszczalnego w poszczególnych typach gleb m ożna uszerego w ać następująco: gleba torfow a > czarnoziem zdegradow any > rędzina czarno- ziem na > rędzina w łaściw a > brunatna w yługow ana > płow a typow a > bielicow a w łaściw a > rdzaw a w łaściw a.
3. W w iększości badanych gleb najw yższa koncentracja niklu rozpuszczalnego w 1 m ol HC1 • dm -3 m iała m iejsce w poziom ie om o-próchnicznym i m alała w raz ze w zrostem głębokości, co może w skazyw ać na jego antropogeniczne pochodzenie. 4. Profilowe rozm ieszczenie badanej formy Ni w glebie brunatnej, bielicowej i płowej
charakteryzuje się w zrostem jego zawartości w różnych poziom ach В profilu aż do osiągnięcia m aksim um w poziom ie skały m acierzystej.
5. N a podstaw ie przeprow adzonych badań m ożna przyjąć, iż o zaw artości Ni roz puszczalnego w lm o l HC1 • dm -3 w badanych glebach decydow ały naturalne pro cesy biogeochem iczne.
LITERATURA
^L L O W A Y B.J. (red.) 1995: H eavy m etals in soils. B lackie A cad. London: 4 0 -4 1 .
D U D K A S., P IO T R O W S K A М ., C H L O P E C K A A. 1993: Form y chrom u i niklu w glebach. Z eszyty n aukow e 5: C hrom , nikiel i glin w środow isku - problem y ekologiczne i m etodyczne. O ssolineum : 15-22.
R o zp u szc za ln e fo r m y niklu w w ybranych p ro fila c h g le b L u b e lszc zy zn y 75
G E M B A R Z E W S K l H., K O R Z E N IO W S K A J. 1996: W ybór m etody ekstrakcji m ikroelem entów z gleby i o pracow anie liczb granicznych przy użyciu regresji w ielokrotnej. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 434: 3 5 4 -3 6 4 .
G W O R E K B., JE S K E K. 1996: Pierw iastki śladow e i żelazo w glebach upraw nych w ytw orzonych z utw orów glacjalnych. Rocz. GleboznAl supl.: 5 1 -6 3 .
G R Z Y W N O W IC Z I. 1997: Z aw artość i rozm ieszczenie niklu w glebach z różnych regonów Pol ski. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 448a: 147-153.
H A JD U K E., B A R A N S., K A N IU C Z A K J. 2003: Z aw artość Ni w glebach objętych w pływ em zanieczyszczeń przem ysłow ych w w ybranych rejonach południow o-w schodniej Polski. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 493: 101-109.
HAN F.X., B A N IN A ., K IN G E R Y W.L., T R IPL E T T G. В., ZH O U L. X., Z H E N G S. J., D IN G W.X. 2003: N ew approach to studies o f heavy m etal redistribution in soil. Advances in Environ mental Research 8: 113-120.
JA S IE W IC Z C., A N T O N K IE W IC Z J. 1997: Z aw artość niklu w glebach w ojew ództw a k rakow skiego. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 4 4 8 a : 167-172.
K A B A TA -PEN D IA S A., PE N D IA S H, 1999: B iogeochem ia pierw iastków śladow ych. PW N , W ar szaw a: 3 4 4 -3 5 4 .
K A R C Z E W SK A A ., S Z E R S Z E Ń L., K H Y D R I J. 1997: Frakcje niklu w glebach w ytw orzonych z różnych skał m acierzystych Polski i Syrii. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 448 b: 117-123. K O R Z E N IO W S K A J., S T A N ISŁ A W SK A -G L U B IA K E. 2002: W spółczesne kryteria oceny za
nieczyszczenia gleby m etalam i ciężkim i. Post. Nauk Roln. 5: 2 9 -4 6 .
LIPIŃ SK I W., B E D N A R E K W. 1997: W ystępow anie kadm u i niklu w glebach o różnym składzie granulom etrycznym . Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 448a: 2 3 1 -2 3 5 .
M E N ZIES N.W ., D O N N M. J., K O PIT T K E P. M. 2007: Evaluation o f extractants for estim ation o f the phy to av ailab le trace m etals in soils. Environ. Pollution 145: 121-130.
M A RTY N W., M O L A S J., O N U C H -A M B O R S K A J. 2000: Z aw artość m ikroelem entów w w arzy w ach u praw ianych na glebach o różnej zaw artości niklu. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 471: 1053-1058.
PAJDA D., W O Ź N IA K L. 1997: Z aw artość i profilow e rozm ieszczenie nikilu w zm eliorow anych glebach torfow ych. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 448a: 2 7 9 -2 8 4 .
R U S Z K O W S K A M ., K U SIO M ., SY K U T S., M O T O W IC K A -T E R E L A K T . 1996: Z m iany zaw ar tości pierw iastków śladow ych w glebie w w arunkach dośw iadczenia lizym etrycznego (1991— 1994). Rocz. Glebozn. 47, 1/2: 2 3 -3 2 .
ST R Ą C Z Y Ń S K A S., S T R Ą C Z Y Ń S K I S. J. 2000: Profilow e rozm ieszczenie niklu w glebach w y tw o rz o n y c h z ró ż n y c h sk ał w y stę p u ją c y c h w S u d etach śro d k o w y c h . Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 471: 1145-1150.
W Ó JC IK O W S K A -K A P U S T A A ., T U R SK I R. 1986: Z aw artość zw iązków próchnicznych a ro z puszczalność niklu i ołow iu. Rocz. Glebozn. 37: 3 5 1 -3 6 2 .
Dr Jolanta Domańska
Katedra Chemii Rolnej i Środowiskowej, AR ul. Akademicka 15, 20-950 Lublin,
