4 3 4
H o h l E., D ie angebliche Doppelbestaltung des Antoninus Pius. K lio X X X I 1938, 169— 185.
W r. 1929 E. B i c k e r m a n n w b. znanym artykule (Die röm . K aiser- apolheose, A r c h iv fü r R e lig ionsw isse nschaft X X VII 1929, 1— 31) w ysunął hipo tezę, że począwszy od Trajana cesarzom rzym skim w ypraw iano po śm ierci podw ójny pogrzeb: 1) prywatny, podczas którego spalano ciało zmarłego i umieszczano w grobowcu; 2) publiczny; podczas którego palono woskową kukłę zmarłego. Ten drugi b ył zdaniem Bickermanna, niezbędną przesłanką apoteozy dekretowanej przez senat. Podstawą religijną tego pogrzebu sym bo licznego byłaby koncepcja porwania ciała zmarłego do nieba. Śmierć bow iem cielesna z towarzyszącym jej złożeniem popiołów w grobowcu w yklucza, w e dług Bickermanna, rzym ską deifikację.
Wniosek o łączności apoteozy z „drugim“ pogrzebem oparł B. na stu dium m onet konsekracyjnych. Na dowód zaś, że cesarzy w . II— III istotnie dwakroć chowano, przytoczył on w ypadki Pertinaxa, Septym iusza Sewera i Karakalli. Ponieważ jednak w szyscy oni zmarli bądź zdala od Rzymu bądź też gw ałtowną śm iercią i w grę w chodzić m ogły okoliczności w yjątkowe, po- Jjżył on szczególny nacisk na analogicznym tekście Ser. Hist. Aug. v. Marci 7, 10 odnoszącym się do zmarłego w norm alnych okolicznościach w bliskości Rzymu Antonina Piusa..
Tezę B., powszechnie przyjętą, podał po raz pierw szy w w ątpliw ość F. V i t t i n g h o f f w dodatku do swej dysertacji pt. Der Staatsfeind in der r ö m . K aiserzeit Berlin 1936. Obecnie zaatakował ją na całej lin ii Hohl. Są dzę, że należy m u przyznać słuszność, gdy zastrzega się przeciw zbyt daleko idącym wnioskom , jakie w yciągał Bickerm ann z m ateriału num izm atycznego. Z trzech przytoczonych przez B. w ypadków podwójnego pogrzebu z epoki Sew erów skreśla H. nie bez racji pogrzeb Karakalli: czyni on to konfrontując tekst Diona Kassjusza i łacińskich zarysów historycznych (Eutr., Aur., Victor) z danym i zaw artym i w zbiorze Scriptores Hist. Aug.; zbioru tego H. jest w y dawcą i jednym z najlepszych znawców . Co do epoki Antoninów, zadanie H. u łatw ił nowoznaleziony fragm ent Fasti Ostienses (Calza, N otizie d. Scavi 1932, 188, Hülsen, Rheinisches Museum 82, 1933, 3662), z którego dowiaduje m y się (pod r. 112, 1. 39 n .), że Marciana, siostra Trajana, natychm iast po sw ej śm ierci uznana została za diva. A le najw ażniejszym punktem jest inter pretacja v. Marci 7: H a d ria n i a u te m se pulero corpus patris inlulerunt m a - gnifico e x e q u i a r u m officio; т о x institio secuto publice (lub — ci, lekcja n ie pew na) quoque fu n e ris e x p e d itu s est ordo. W g Bickermanna m am y tu 1) po grzeb pryw atny, 2) żałobę urzędową (institium ) poprzedzającą z reguły pogrzeb, 3) fu n u s publicum . Hohl natom iast interpretuje pierwszą część zdania jako odnoszącą się n ie do pogrzebu, lecz do, znanego obyczaju wyłożenia ciała przed pogrzebem. Tłum aczenie to jest samo przez się m ożliwe, choć trzeba przyznać, że mauzoleum Hadriana, w którym po spaleniu spocząć m ają popioły, jest dość osobliw ym m iejscem do w yłożenia ciała.
W swej nowej „Histoire de Rome“ (Coll. Сло 3, Paris 1939) s. 333-A. Piganiol, trzym ający się w dalszym ciągu zasadniczej tezy Bickermanna, usiłuje ustalić konkretną przyczynę w prowadzenia podwójnego pogrzebu w II w. Sądzi on, że począwszy od Trajana cesarze n ie b yli już w ięcej spa lani po śmierci, gw oli w ięc utrzym ania fikcji porwania zmarłego ze stosu przez orła trzeba było uciekać się do spalania sym bolicznego. Pogląd ten, b ę dący w istocie nawrotem do dawnego mniemania (por Man RE III [1897] 352) natrafia zdaniem m oim na nieprzezwyciężone przeszkody: z Eutropiusza 8, 5, 2 w ynika jasno, że ciało Trajana zostało po śm ierci spalone (urna). Ale jeszcze w czasach znacznie późniejszych utrzym yw ał się ten sam rytuał przy pogrzebach cesarzy: dla Septym iusa Sew era poświadczają to zgodnie niem al współcześni tem u w ładcy Kasjusz Dion 76, 15, 3 i Herodian 3, 15, 7. Zdaje s ię ,,że w tej zawiłej kontrow ersji n ie padło jeszcze ostatnie słowo.
