Z dziejóvu strajku szkolnego 1905 r.
S tr a jk szk o ln y 1905 r. b y ł jed n y m z ch a ra k tery sty czn y ch e p izo d ó w rew o lu c y jn y c h la t 1905— 1907. B ęd ą c p rzeja w em ru ch u n a ro d o w o -w y zw o leń czeg o sta ł s ię on p rzy k ła d em ścisłeg o zw iązk u , ja k i zach od ził m ięd zy w a lk ą m as p ra cu ją cy ch o w y z w o le n ie sp o łeczn e a w a lk ą narodu p o lsk ieg o o w y z w o le n ie n arod ow e. P rzeb ieg r ew o lu c ji 1905— 1907 r. w K r ó le stw ie P o lsk im w y k a z a ł jasn o, że w n o w y ch w a ru n k a ch h i storyczn ych , w k tóre w k ro czy ły ziem ie p o ls k ie w raz z zak oń czen iem p rzejścia od ok resu k a p ita lizm u w o ln o k o n k u r e n c y jn e g o do im p eria lizm u ty lk o m a sy p racu jące, z k lasą robotniczą na czele są w p ra k ty ce r zeczy w isty m b o jo w n ik iem o w y z w o le n ie narodow e. S tra jk szk o ln y 1905 r. sta ł się jeszcze jed n y m dow odem , że w sz y stk ie siły sp ołeczn e, isto tn ie dążące do w y z w o le n ia n arod ow ego, je ś li n ie ch cą zdradzić sp ra w y n arodow ej, m u szą iść za k la są robotniczą, po. drodze rew o lu cji. S łu szn ie zatem szu k am y w d zieja ch w a lk r e w o lu c y jn y c h la t 1905— 1907, m . in. w d ziejach stra jk u szk o ln eg o p ie r w sz y c h p r z e ja w ó w d łu g ieg o p ro cesu k sz ta łto w a n ia s ię h eg em o n ii k la s y rob otn iczej w n arod zie, p ro cesu o za sa d n iczej w a d z e d la ro zw o ju r e w o lu c ji w P olsce.
N ie ty ch o c z y w iśc ie e le m e n tó w szu k ała w stra jk u szk oln ym 1905 r. h isto rio g ra fia bu rżu azyjn a. T ak h isto rio g ra fia en d eck a ja k i p iłsu d czy k o w sk a w b rew p raw d zie h i storyczn ej u siło w a ły p rzed sta w ić stra jk szk oln y jak o ruch n a cjo n a listy czn y , u k ry ć lu b p om n iejszyć zw ią zek p om ięd zy stra jk iem szk o ln y m a ru ch em r e w o lu cy jn y m pro le ta r ia tu W arto w ię c dziś pok u sić się o n o w e p rzed sta w ien ie stra jk u szk oln ego zg o d n e z praw d ą h isto ry czn ą i u w zg lęd n ia ją ce fa k t, że stra jk szk o ln y b y ł częścią ru chu rew o lu cy jn eg o m as p racu jących , a zatem p o z w a la ją c e zrozum ieć jego isto tn y sen s jako p rzeja w u ru chu n a ro d o w o -w y zw o leń czeg o .
N in ie jsz y szk ic m a na celu ta k ie w ła śn ie p rzed sta w ien ie d ziejó w strajk u szk o l n ego. O m aw ia on p rzed e w szy stk im stra jk sz k o ln y w W arszaw ie. P o ło żen ie g łó w nego n a cisk u na d zieje stra jk u w W arszaw ie m a u za sa d n ien ie w w ięk szej w y r a z i sto ści p o w ią za ń m ięd zy stra jk iem szk o ln y m a ru ch em rob otn iczym w ta k w ie lk im ośrodku p rzem y sło w y m ja k W arszaw a, ja k ró w n ież w k ierow n iczej roli, jak ą W ar szaw a odegrała w r ew o lu cji 1905— 1907 r. Tu, w W arszaw ie, w a lc z y c z o ło w y oddział p ro leta ria tu polsk iego, tutaj ró w n ież zn ajd u ją s ię ośrodki d y sp o zy cy jn e k las p osia d ających. W ielk ie starcia k la so w e p rzeb iegają w W arszaw ie z n a jw ię k sz ą siłą i w y razistością, zw ła szcza w p ierw szy ch m iesią ca c h r ew o lu cji 1905— 1907 r. Ł a tw iej w ięc śled zić d zieje stra jk u szk o ln eg o n a p rzy k ła d zie W arszaw y.
1 Szerzej o tym p atrz J. Ż a r n o w s k i , K i l k a u w a g o s t r a j k u s z k o l n y m
1905 r. S esja IK K N p o św ięco n a r ew o lu cji 1905— 1907 r. Sp raw ozd an ie. W yd. K siążk a
STRA JK SZKOLNY 1905 R. 1 8 5
SZK O LNIC TW O I M ŁODZIEŻ SZ K O LN A PR ZED R EW O LU C JĄ 1905— 1907 R. S zk o ła w p a ń stw ie carsk im b y ła w ręk a ch rządu w a żn y m n a rzęd ziem reak cji i u cisk u . L en in pisał, że „cztery p ią te m łod ego p o k o len ia sk a zu je p a ń szczy źn ia n y ustrój p a ń stw o w y R osji na a n a lfa b ety zm “ 2. R ea k cy jn o ść szk o ły w R osji polegała n ie ty lk o na n ied o stęp n o ści szk oły lu d ow ej i na u trzy m u ją cy m się a n a lfa b ety zm ie. L en in w cy to w a n y m a rty k u le „W sp ra w ie p o lity k i m in. o św ie c e n ia p u b liczn eg o “ p rzytacza w y p o w ied ź jed n ego z czło n k ó w D um y, k tóry o św ia d czy ł: „Rząd zagradza drogę do w y ższeg o w y k szta łcen ia ... w ogóle d zieciom sta n u ch ło p sk ieg o i m ieszcza ń s k ie g o “ 3. To sam o o d n osiło się do szk ó ł śred n ich n ied o stęp n y ch dla d zieci m as p ra cu ją cy ch z p ow od u w y so k o ści op łat. R ea k cy jn o ść sy stem u szk oln ego p o tę g o w a ł sy ste m „ w y c h o w a w c z y “ u p a d la ją cy i d e p ra w u ją cy m łod zież. „D ziew ięciu d ziesią ty m lu d n o ści R osji rząd zagradza d rogę do k szta łcen ia się... N a sze m in iste r stw o o ś w ie cen ia p u b liczn ego je s t m in iste r stw e m w y w ia d u p o licy jn eg o , zn ęca n ia się nad m ło dzieżą, n atrząsan ia s ię z d ążen ia narodu do w ie d z y “ — p isa ł L e n in 4.
S zk o ła w K r ó le stw ie P o lsk im n ie od b iegała od sy stem u szk o ln eg o p a n u ją ceg o w in n y c h częścia ch im p eriu m carskiego. R e a k c y jn y ch arak ter tego sy stem u b y ł tu p o tęg o w a n y przez p o lity k ę r u sy fik a cy jn ą caratu. Ze szk o ły u su n ięto języ k p o lsk i ja ko w y k ła d o w y . Zabroniono uczn iom rozm aw iać po p olsk u , n a w e t p o za lek cjam i. N a kaz w y k ła d a n ia po rosyjsk u o d n o sił się n ie ty lk o do szk ó ł p a ń stw o w y ch , a le o b o w ią z y w a ł tak że i szk oły p ry w a tn e, u trzy m y w a n e przez P o la k ó w . R ząd sta ra ł się roz cią g n ą ć śc iśle jsz ą k o n tro lę nad p ry w a tn y m i p en sja m i żeń sk im i, w k tó ry ch u czon o częścio w o — o c z y w iśc ie p o ta jem n ie — po p olsk u . D y sk ry m in a cja n a u c z y c ie li P o la k ów w y ra ża ła s ię w ru gow an iu ich ze szk oły i n ied op u szczan iu do n au czan ia w a ż n iejszy ch p rzed m iotów . Za tajn e n a u cza n ie w języ k u p olsk im gro ziły o c z y w iśc ie kary. C ięższą jeszcze m artyrologię, n iż m ło d zież szk ó ł śred n ich , p rzech od ziły d z ie c i w szk ołach p oczątk ow ych , zw ła szcza w ie jsk ic h . D zieci k la s p o sia d a ją cy ch i grup z n im i zw iązan ych , w olb rzym iej w ięk szo ści za p ełn ia ją ce szk o ły śred n ie, p rzych o d ziły do k la sy w stęp n ej ju ż p osiad ając elem en ta rn ą zn ajom ość ro sy jsk ieg o w m o w ie i w p iśm ie, n a b y tą w n a u ce d om ow ej, do której zm u szały k o n k u rso w e eg za m i ny. N a to m ia st d zieci ro b o tn ik ó w i ch ło p ó w p rzy ch o d ziły do szk oły elem en ta rn ej b ez żadnego p rzy g o to w a n ia i n au k a w ob cym języ k u im w ła śn ie najb ard ziej d aw ała s ię w e znaki.
M asy lu d o w e w K r ó le stw ie p ozb aw ion e b y ły o św ia ty w jeszcze w ięk szy m sto p niu, niż w in n y c h częścia ch im perium . L iczba szk ó ł p o czą tk o w y ch i u czn ió w z w ię k szyła się n iezn a czn ie w ok resie od p o w sta n ia sty czn io w eg o , podczas gd y lu d n ość K ró le s tw a P o lsk ieg o szyb k o rosła. In fo rm u je o ty m n a stęp u ją ca t a b e la : 5
R ok Ilo ść szk ół p o czą tk o w y ch Ilość u czn ió w
1868 1837 112.402 1870 2135 113.477 1871 2251 127.222 1882 2371 127.658 1892 2068 124.721 * W. L e n i n , D z ie ł a t. 19, W arszaw a 1950, s. 127. * T am że, s. 131. 4 T am że, s. 133. 5 Por. A. P r ó c h n i k , R u s y f i k a c j a s z k o ł y p o ls k ie j . W a l k a o s z k o łę p o l s k ą , W arszaw a 1930, s. 9—25.
W p rzed d zień r e w o lu c ji 1905—1907 r. w K r ó le stw ie P o lsk im , liczą cy m 29 000 w si, b y ło z a le d w ie 2100 szk ół p oczątk ow ych . N ic w ię c d ziw n ego, że p rocen t a n a lfa b etó w w śród p ob orow ych , p och o d zą cy ch z K ró lestw a P o lsk ieg o w y n o sił 82 i b y ł zn aczn ie w y ższy od o d p o w ied n ieg o p ro cen tu d la p o b o ro w y ch z R osji C en traln ej (62)
W iną za za co fa n ie i u p a d ek o św ia ty w K r ó le stw ie P o lsk im n ie m ożna obarczać w y łą c z n ie a d m in istra cji carsk iej. S ta n ie s ię to jasn e, gd y p rzyjrzym y s ię cy fro m w y d a tk ó w na o św ia tę gm in m ie jsk ic h zarząd zan ych przez w ła d ze m iejsk ie, b ęd ą ce na og ó ł p r z e d sta w ic ie lstw e m p olsk iej burżuazji. P rzy to czy m y tu o d p o w ied n ie cy fry , o zn aczające w y d a tk i g m in y m iejsk iej na o św ia tę w stosu n k u roczn ym na g ło w ę lu d n o śc i dla W arszaw y i n iek tó ry ch m ia st ro sy jsk ich i zagranicznych:
W arszaw a 0,24 rb ^ O dessa 0,85 rb
P etersb u rg 0,70 rb P aryż 8,50 rb
M oskw a 0,70 rb B ruksela 6,30 r b 7
R yga 0,75 rb
Z arząd m iasta W arszaw y przy rocznym b u d żecie 13 000 000 rubli w y d a w a ł na o św ia tę za le d w ie 300 000 rb 8.
S y tu a cja w sz k o ln ic tw ie w a rsza w sk im b y ła w y ra zem rea k cy jn ej p o lity k i szkolnej rządu i p o lsk ich klas p o sia d a ją cy ch . W rok u szk o ln y m 1903/4 u czy ło się w szk ołach p o czą tk o w y ch ok. 11 450 d zieci, co sta n o w iło 1,5% ogółu lu d n ości. O d p ow ied n ia c y fra w yn osiła:
d la całego p a ń stw a carsk iego 1,8%
d la R osji eu rop ejsk iej 2,1%
dla gu b ern ii n a d b a łty ck ich 5,7%
dla całego K ró lestw a P o lsk ie g o 2,1%
dla W arszaw y 1,5% 9.
P od w zg lęd em p ro cen tu d zieci u częszcza ją cy ch do szk ół w sto su n k u do ogółu d z ie c i w w ie k u szk o ln y m W arszaw a sta ła w ię c n a szarym k oń cu w śró d m ia st K
ró-le s tw a P olsk iego:
W arszaw a 7,5% P iotrków 16,7%
K alisz 18,8% Łódź 10,9%
K ielce 8,9% P łock 25,9%
Łom ża 9,1% Radom 15,2%
Lublin 13,2% S u w a łk i 8,1%
S ied lce 8,2% 14
Co do szk o ln ictw a śred n iego, w W arszaw ie istn ia ło k ilk a ty p ó w szk ół: szk oły p a ń stw o w e (gim nazja 8 -k la so w e i 4 -k la so w e progim nazja) m ę sk ie i żeń sk ie, szk o ły p ry w a tn e z p ra w a m i szk ó ł p a ń stw o w y c h oraz p e n sje żeń sk ie. P rócz sz k ó ł o g ó ln o k szta łcą cy ch is tn ia ły tak że szk o ły h a n d lo w e m ę sk ie i żeń sk ie, często p ełn ią ce fa k ty czn ie ro lę szk ó ł o g ó ln o k szta łcą cy ch , a to ze w zg lęd u n a zn a czn ie ła g o d n iej szą k on trolę ze stro n y M in isterstw a H an d lu , k tórem u szk oły te p o d leg a ły . D y sk ry m in a cja i u cisk n a ro d o w y n a ty m od cin k u w y r a ż a ł się m . in. w o tw a rciu sp e cja ln y ch g im n a zjó w d la m ło d zieży ro sy jsk iej (obok tego R o sja n ie b y li ró w n ież u c z
6 „K urier W a rsza w sk i“, 19.III.1905.
7 A . S u l i g o w s k i , M ia sto a n a lf a b e tó w , K ra k ó w 1905. 8 T am że.
9 T am że.
STRA JK SZKOLNY 1905 R. 187
n ia m i p o zo sta ły ch szkół), w o g ra n iczen iu d ostęp u m ło d zieży p och od zen ia ż y d o w sk ie go do 10°/o. R ea k cy jn y ch a ra k ter sy stem u szk oln ego w y r a ż a ł się w przestarzałym , w rogim sa m o d zieln em u m y śle n iu p rogram ie i m etod ach n au czan ia. M ak sym aln ie ograniczono w y m ia r god zin dla p rzed m io tó w śc isły c h , n a to m ia st ilo ść god zin p rze zn aczon ych na n a u cza n ie ję z y k ó w k la sy c z n y c h b yła n iep o m iern ie w y so k a . W ciągu 9 la t n au k i w g im n azju m na n a u k ę ła c in y p o św ięca n o ty g o d n io w o 49 godzin, na g r e k ę 36 godzin, a n a m a tem a ty k ę, fizy k ę, g e o g r a fię i p rzyrod ozn aw stw o —· łą czn ie za le d w ie 37 godzin. P rogram g im n a zjó w ż eń sk ich b y ł jeszcze bardziej u b ogi w e le m e n ty n au k ścisły ch , a języ k i k la sy czn e w c a le n ie b y ły tu w y k ła d a n e.
O bok szk ó ł rzą d o w y ch is tn ia ły szk o ły p r y w a tn e z tzw . „ p ra w a m i“ u , o id e n ty c z n y m p rogram ie i o języ k u w y k ła d o w y m rosyjsk im , n a to m ia st z w y ż sz y m i staw k am i op łat, oraz p e n sje żeń sk ie.
S zk o ły p r y w a tn e b y ły n a ogół in sty tu cja m i d och od ow ym i, n a sta w io n y m i na zysk z o p ła t szk oln ych .
U zu p ełn ien iem teg o rea k cy jn eg o sy ste m u b y ło szk o ln ictw o w yższe, z r u sy fik o w a ne, ca łk o w ic ie za leż n e od ca rsk ieg o k u ratorium . O U n iw e r sy te c ie W arszaw sk im p isa ł „P rzegląd S o cja ld em o k ra ty czn y “, że „b ył tą cen tra ln ą in sty tu cją , gd zie z o sta ły sk u p io n e w sz e lk ie n a jn iższe ż y w io ły , słu żą ce rząd ow i za n a rzęd zie p o lity k i p ogrom ów “ 12. P rzy w s tą p ie n iu n a u czeln ię, p isz e je d e n z a u to ró w w sp o m n ień , „przed w szy stk im i... m im o dobre stop n ie, sła ło w id m o zło w ro g ic h ta jn y c h «k on d u itn ych żu rn ałow ». B yła to... k sięg a w ie c z y sta , za w iera ją ca k rótk ą c h a r a k te r y sty k ę u czn ia gim nazjum ... W ła ś c iw ie też ona, a n ie m atura, d ecy d o w a ła o sta teczn ie o p rzy jęciu m a tu rzy sty do w sz e c h n ic y “ 13. D o w y ż sz y c h u czeln i o b ok U n iw e r sy te tu n a leża ły is tn ie ją c e w W ar sz a w ie In sty tu ty P o lite c h n ic z n y i W eteryn aryjn y.
T e k rótk ie u w a g i rzu cają św ia tło n a rea k cy jn y ch arak ter sy ste m u szkolnego. C h arak ter ta k i n ab yło szk o ln ictw o w w y n ik u p o lity k i k la s p o sia d a ją cy ch p olsk ich i ro sy jsk ich , p ra g n ą cy ch u trzym ać m a sy lu d o w e w c ie m n o c ie i zacofan iu . Inaczej w y g lą d a ła ta p o lity k a w sto su n k u do szk o ln ictw a p o czątk ow ego, u czą ceg o w y łą czn ie d zieci m as p ra cu ją cy ch , in aczej w stosu n k u do szk ół śred n ich i w y ższy ch , do k tó r y ch dostęp m ia ły w zasad zie je d y n ie d zieci k la s p o siad ających . W ym ow n ie ilu str u ją to dane urzęd ow e, stw ierd za ją ce, iż w la ta c h 1873— 1904 p o szczeg ó ln e szczeb le szk o ln ictw a w K r ó le stw ie P o lsk im w zro sły pod w zg lęd em ilo śc i u czn ió w i stu d e n tó w n astęp u jąco: szk o ły w y ższe —■ o 362°/o, śr e d n ie — o 199%, p o czą tk o w e — o 160°/o14.
M łod zież szk ó ł śred n ich i w y ższy ch p o ch o d ziła w olb rzym iej w ięk szo ści ze śro d o w isk a b u rżu azyjn ego i in telig en ck ieg o . F a k t ten sp e c y fic z n ie o k reśla ł id eo lo g ię tej m łod zieży. J ed n a k że w sz y stk ie g łó w n e k ieru n k i p o lity czn e, d zia ła ją ce w sp o łeczeń stw ie, m ia ły sw y c h rep rezen ta n tó w n a o d cin k u m ło d zieżo w y m . O czyw iście, o id eo lo g ii i o rg a n iza cja ch m ło d zieży trudno m ó w ić w o d n iesien iu do d zieci ze szk ół p o czą tk o w y ch . O d m ien n ie n a to m ia st p rzed sta w ia ła się ta sp raw a w śró d m łod zieży szk ół rzem ieśln iczy ch , śred n ich i w y ższy ch , a ta k że w śród starszej m ło d zieży szkół m iejsk ich . Tu. is tn ia ły już- sa m o d zieln e org a n iza cje a n a w e t k om órk i p artii p o li tyczn ych .
11 „P raw a“ te p o leg a ły na sk ró cen iu czasu trw an ia słu żb y w o jsk o w ej dla a b so l w en tó w , p ra w ie w stę p u n a w y ższe u c zeln ie b ez eg za m in ó w oraz p ra w ie o b ejm o w a nia n iek tó ry ch stan ow isk .
12 U n iw e r sy te t W arszaw sk i n a u słu g a c h r e a k c j i, „P rzegląd S o cja ld em o k ra ty cz n y “, 1908, n r 6, s. 548.
13 J. G r a b i e c , C z e r w o n a W a r s z a w a p r z e d ć w i e r ć w i e k i e m , Poznań 1925, s. 4. 14 „T rudy W arszaw sk ogo S ta tistic z e sk o g o K o m itie ta “ t. X X I, s. 54.
R u ch stu d en ck i i ru ch m ło d zieży szk ół śred n ich r o zw ija ły się w śc isły m związku.. D zia ła cze m ło d zieżo w i — stu d en ci — b y li często k iero w n ik a m i o rgan izacji m ło d zie ży szk ó ł śred n ich . O rgan izacje te m ia ły w p oczątk ach ch a ra k ter sam ok ształcen iow y.. M łodzież szk ół śred n ich , p ozb aw ion a m o żliw o ści u czen ia s ię w e w ła sn y m język u , w tło czo n a w ram y rea k cy jn eg o sy stem u szk oln ego, g a rn ęła się do n ie le g a ln y c h k ół sa m o k szta łcen io w y ch . C zytano w n ich „zak azan e“ u tw o ry litera tu r y p olsk iej, p o g łęb ia n o zn ajom ość h isto rii o j c z y s t e j ł5. Z czasem k oła te łączą się, tw orząc w p o czątk ach la t 90 -ty ch C en traln y K o m itet O rgan izacji U c z n io w s k ic h 10. K o m itet o b e j m u je sw ą d zia ła ln o ścią ob szar bardzo rozległy, d latego też d zieli się on na 2 sek cje: w a rsza w sk ą i p ro w in cjo n a ln ą . K o m itet C en traln y o rg a n izo w a ł zjazd y m ło d zieży (je d en z ta k ich zja zd ó w w r. 1900 z o sta ł „ n a k ry ty “ p rzez p olicję), k iero w a ł program em zajęć w k ó łk a ch i ca ło k szta łtem ich prac.
Od p o czątk u istn ien ia k ó łek u czn io w sk ich p rzen ik a ły d o n ich w p ły w y różnych ugru p ow ań p o lity czn y ch . W K ielca ch i L u b lin ie siln e b y ły w p ły w y S D K P iL 17. P P S op iera ła s ię w p ew n y m sto p n iu o R adom , en d ecja zaś o Ł om żę i tzw . K oło L ite w sk ie ,8. S am K o m itet C en traln y w p oczątk ach sw ej d zia ła ln o ści k iero w a n y b y ł przez c zło n k ó w L igi P o lsk ie j. P o w ią z a n ie en d e c ji i p ó źn iejszy ch a k ty w is tó w p e p e so w sk ic h b yło w p o czą tk a ch la t 9 0 -ty ch na ty m od cin k u bardzo w yraźn e. W drugiej p o ło w ie la t 9 0 -ty ch k iero w n ictw o d ostaje s ię w ręce le w ic y zw iązan ej z SD K P z J ó zefem K o ch a n o w sk im na czele. P o K o ch a n o w sk im p rezesem K o m itetu b y ł p e p e so w ie c J. D ą b ro w sk i-G ra b iec. F a k t p rzejścia k iero w n ictw a w ręce p ep eso w sk ie n a leży za p ew n e w ią za ć z o sła b ien iem i c z ęścio w y m rozb iciem przez a reszty organ izacji k ra jo w ej S D K P w la ta c h 1896—99.
P ra cu ją cy na od cin k u m ło d zieży szk oln ej czło n k o w ie S D K P iL oraz d ziałacze z w ią zan i w ty m o k resie z p artią zd ecy d o w a n ie w a lc z y li z szerzon ą przez e n d e c ję i P P S id eo lo g ią n a cjo n a listy czn ą , w a lc z y li o z w ią za n ie ru chu m ło d zieżo w eg o z ru ch em ro b o tn iczy m i z ru ch em m ło d zieżo w y m rosyjsk im . A k ty w iśc i p e p eso w scy p r o w a d zili n a to m ia st p o lity k ę sk iero w a n ą ku o sła b ien iu w a lk i z en d e c ją i lik w id a c ji ró żn ie id eo lo g iczn y ch m ięd zy m łod zieżą p ozostającą pod w p ły w a m i P P S i en d ecji, p o lity k ę so ju szu z en d ecją. Oto ja k p rzed sta w iciel P P S G ra b iec-D ą b ro w sk i ch a ra k tery zu je sam sw ą d ziałaln ość na ty m polu: „ S k iero w a łem p racę (K om itetu C en traln ego k ó łek s a m o k sz ta łc e n io w y c h — przyp. aut.) na tory naszego program u c a łk o w icie ... sw a ry p a rty jn e u m ilk ły zu p ełn ie ... N ie k tó r z y k o led zy w y m y śla li m i g ęsto za «b ezp a rty j- ność», sk u tk iem której b yło ta k siln e za g n ieżd że n ie się «narodow ców », a n a stę p n ie «endecji» w ru chu u czn iow sk im . R uch k ó łk o w y w gim n a zja ch u w a ża łem za z ja w isk o d o n io słe sam o w sobie. Z całą też en ergią sta ra łem się w y k o rzen ić tam jed y n ie w a lk i p a rty jn e i n a w e t a g ita cję p artyjną, jed n a k o w o p op ierając kolportaż «R obotnika», «Polaka», «P rzedśw itu» i «P rzeglądu W szech p olsk iego» ... D ało to w y n ik i d o d a tn ie n a w e t dla P P S , w y ra b ia ją c jej m ark ę narod ow ego so cja lizm u “ I9. O bszerna ta cy ta ta ch a ra k tery zu je k ieru n ek rob oty P P S w śród m ło d zieży szk oln ej.
15 W iele w ia d o m o ści o ty ch k o ła ch podają n a stęp u ją ce w y d a w n ic tw a : N a sza w a l k a o sz k o łą po ls k ą , 2 t., W arszaw a 1930, pod red. B. N a w r o c z y ń s k i e -
g o oraz W a l k a o s z k o łę p o ls k ą , W arszaw a 1930, pod red. T. W o j e ń s k i e g p. 16 St. D o b r o w o l s k i , Z w i ą z e k M ł o d z i e ż y P o lsk ie j, N a sza w a l k a o s z k o ł ę
p o ls k ą , t. I, s. 110 i nn. A u tor pod aje tam tek st sta tu tu K om itetu , św ia d czą cy o du
żych w p ły w a c h en d eck ich w tej organ izacji. — W r. 1897 n a zw ę C en traln ego K om i tetu zm ien ion o na C en traln e K oło U czn io w sk ie.
17 S tąd też w y sz e d ł szereg lu d zi zw ią za n y ch w różnych ok resach z S D K P iL , bądź zb liżon ych do n iej, jak K em p n erow ie, K och an ow sk i, St. W ejgelt, bracia G ą sio ro w - scy. E. C h w a lew ik , K lo tt i O kuszka.
18 G r a b i e c, C z e r w o n a W a r s z a w a , s. 11— 12. 19 T am że, s. 40— 41.
STRA JK SZKOLNY 1905 R. 189
W la ta c h 1900— 1903 pod w p ły w e m rozw ijającego s ię ru chu r ew o lu cy jn eg o organ i zacje m łod zieży szk oln ej i a k ad em ick iej w W arszaw ie biorą ży w sz y u d ział w -działal n o śc i p o lity czn ej. O rganizują s ię ś c iś le p o lity c z n e org a n iza cje m łod zieży. W la ta ch 1902— 1903 d zia ła ją d w ie organ izacje, gru p u jące m łod zież sk ła n ia ją c ą s ię ku so cja lizm o w i. B y jy to: N ieza le żn y Z w ią zek M łodzieży S o cja listy czn ej i Z w iązek P o lsk iej M ło d zieży S o cja listy czn ej. O żyw ion a d ziałaln ość w y d a w n icza N ieza le żn eg o Z w iązku M ło d zieży S o cja listy czn ej p rzypada n a k w ie c ie ń —m aj 1903 r. Z w ią zek w y d a je od e
z w ę m ajow ą, o d ezw ę w z w ią zk u z w y p a d k a m i k iszy n io w sk im i, sk iero w a n ą p rzeciw n a cjo n a lizm o w i i a n ty sem ity zm o w i, szerzon em u celo w o p rzez carat. Z w ią zek p ro w a dzi d zia ła ln o ść sa m o k szta łcen io w ą . G rupuje on m łod zież zw iązan ą z różn ym i k ieru n k am i so c ja lis ty c z n y m i tj. rew o lu c y jn y m — S D K P iL -o w sk im i n a c jo n a listy c z n y m ■— P P S -o w s k im oraz — i to w w ięk szo ści — m łod zież, która zazn ajom ion a ty lk o z n a j bard ziej o g ó ln y m i zasad am i so cja lizm u n ie za w sze rozu m iała w p e łn i zasad n iczą róż n ic ę m ięd zy ty m i k ieru n k am i, ch oć szczerze p ragn ęła u czestn iczy ć w w a lc e r ew o lu cy jn ej. S tą d sp otyk an a często w d o k u m en tach Z w iązk u o g ó ln ik o w o ść h a se ł i u ty s k i w a n ia na „w a śn ie p a r ty jn e “ w ob ozie r o b o tn ic z y m 20.
W r. 1903 z p ołączen ia obu o rgan izacji p o w sta je Z w ią zek M łodzieży S o c ja listy c z n ej, w o k ó ł k tórego gru p u je się ca ła m ło d zież le w ic o w a 21. „C zerw ony S zta n d a r“ p isał: „Z p ra w d ziw ą radością w ita m y p o w sta ją c y Z w ią zek “, c y tu ją c jed n o cześn ie n a stę p u ją c y fra g m en t o d ezw y Z w iązk u : „m łodzież u cząca się w ła sn y m i siła m i przy o b ecn y m rząd zie n ie m oże zdobyć p e w n y c h w ię k sz y c h u stęp stw , d latego też p o sta n a w ia p om agać p artiom r e w o lu c y jn y m “ 22. Z w iązek M łod zieży S o cja listy czn ej w p rzed d zień r ew o lu cji p o siad ał k o n ta k ty w W arszaw ie i n a p row in cji. M iał on tu 14 grup, z k tórych 3 g ru p o w a ły u czen n ice a 11 — u czn ió w szk ó ł ś r e d n ic h 23.
Z d ru giej stron y en d eck a orga n iza cja m ło d zieżo w a „Z et“ p rób u je ró w n ież roz szerzyć sw ą d ziałaln ość. „Z et“ p o w sta ł w 1887 r. gru p u jąc ż y w io ły n a cjo n a listy czn e, k tó re n a stęp n ie rozpadają się n a dw a k ieru n k i: en d eck i i p ep eso w sk i. P o p o w sta n iu P P S b o w iem , ja k zaśw iad cza h isto ry k en d eck i, „rad yk aln iej usp osobion a m łod zież o d p ły n ęła w ó w cza s z «Zetu» do P P S , g d zie zn alazła o d p o w ied n iejsze p o le “ 24.
P o ch o d zen ie en d ecji i P P S z „jednego źró d ła “ b u rżu a zy jn o -o b sza rn iczeg o n a o d cin k u m ło d zieżo w y m je s t za św ia d czo n e ponad w sz e lk ą w ą tp liw o ść.
W obec p rzew a g i le w ic y w W arszaw ie, „Z et“ stara się u m ocn ić na prow in cji. S tru k tu ra „Z etu“ n o siła ch arak ter m a fijn y i w ielo sto p n io w y . D z ia ła ł on za p ośred n ic tw e m filia ln y c h o rgan izacji, k tó ry ch czło n k o w ie w za sa d zie n ie ‘w ied zieli, że k ie ru je n im i „Z et“. O rgan izacje te to — n a teren ie K ró lestw a — u tw orzon a w 1901 r. organ izacja „X “, zw an a p óźn iej „ P et“, poza K ró lestw em zaś tzw . „C zerw ona R óża“. D o p racy w szk ołach śred n ich „Z et“ w y ło n ił K o m isję G im n azjaln ą 25.
E n d ecja i „Z et“ prow adzą w śro d o w isk u m ło d zieży szk oln ej p rop agan d ę an ty ro - b otn iczą, sk iero w a n ą p rzeciw k o ru ch o w i rew o lu cy jn em u , p rop agan d ę n acjon alizm u i a n ty sem ity zm u . D uch, w ja k im „Z et“ u s iło w a ł w y c h o w a ć m ło d zież i p oziom jego propagandy- p rzed sta w ia np. n a stęp u ją cy fra g m en t en d eck ieg o a rty k u łu w p iśm ie m ło d zieżo w y m : „Bo i czegóż ch cą so cja liści? C hcą zn iszczyć p rzem ysł, a w ię c do b rob yt kraju, zn iszczyć p a ń stw a i w ład zę, a w ięc o sła b ić .b ezpieczeństw o ob y w a teli, 20 O d ezw y N ieza le żn eg o Zw. M łodzieży S o cja listy czn ej z 9.V.1903 r.; Do r o b o t
n i k ó w z 11.V.1903 r.; Do i n t e li g e n c ji ż y d o w s k i e j z 22.V.1903 r.; O dezw a K oła S ie d le c
k ieg o N ZM S (ok. 1903 r.). A rch iw u m L o n d y ń sk ie P P S (w d alszym cią g u w sk ró c ie A L) B ib lio tek a J a g ie llo ń sk a rps 7118.
21 AL. B ib l. Jag., rps. 7119.
~ „C zerw ony S zta n d a r“, nr 5, m aj 1903 r.
23 „Głos M łod zieży S o c ja listy c z n e j“ nr 1. A L. B ib l. Jag., rps. 7118. 24 D o b r o w o l s k i , op. cit., s. 119.
zburzyć k o ścio ły , a w ię c w y zu ć lu d zi z w ia ry i w szelk ich cnót! Cóż w ted y będzie?... Jezu s C hrystus zap ow ied ział, że p rzy jd zie an ty ch ry st, a któż zaręczy, czy so c ja liśc i n ie są słu g a m i jeg o ? “ 26. In n y zn ó w m łod y Obskurant en d eck i tak p isa ł o ruchu em a n cy p a cy jn y m kobiet: „ ... to n a m a w ia n ie do w y ższy ch stu d ió w w u n iw ersy tecie, k tó re z w y k le k ończą się w y stę p n ą m iło ścią , te uroszczen ia do praw , p rzy słu g u ją cy ch t y l k o m ężczyzn om , m ogą k ażd ego w y p ro w a d zić z ró w n o w a g i“ 27. N ic w ięc dziw n ego, że p óźniej, w c za sie str a jk u szk oln ego, w y stęp u ją c p rzeciw k o h asłom d e m o k ra ty za cji szk o ln ictw a , en d ecja zw alcza m. in. hasło u d o stęp n ien ia k o b ieto m o św ia ty .
W śro d o w isk u m ło d zieży stu d en ck iej ró w n ież działają organ izacje sa m o k szta łce n io w e i p o lity czn e. P o 1897 r. p o w sta ją ś c iśle p a rty jn e organ izacje m ło d zieży 28. D uże są tu w p ły w y SD K P . N a początk u la t 9 0 -ty ch p o w sta je w śród m łod zieży u n iw e r sy teck iej K oło M łod zieży D em ok ratyczn ej. W 1894 r. zo sta je ono rozb ite p rzez r e p resje 29. W 1896— 1897 r. K o ło z o sta je od b u d ow an e. P rzew a g ę zd ob yw a w n im m ło d zież zw iązan a z S D K P 30. E n d ecy zd ob yw ają n a to m ia st w p ły w y w o rgan izacji o ch arak terze sa m o p o m o co w o -o św ia to w y m „B ratnia P o m o c“ 31. O rganizacja p e p e - so w sk a w śród m ło d zieży ak ad em ick iej b y ła n a to m ia st bardzo słaba. W arto podkre ślić, że i tu, sz czeg ó ln ie w e w czesn y m o k resie d zia ła ln o ści P P S , sto su n k i m ięd zy organ izacją stu d en ck ą en d ecji i P P S b y ły bardzo p rzyjazne. J a k zaśw iad cza G ra b iec- D ą b ro w sk i p e p e so w c ó w w ią za ło z en d ek a m i „ w ie le robót p ra k ty czn y ch “ m. in. „k ol portaż b ib u ły “, a „rozłam y i zró żn iczk o w a n ie d a ły się odczuć dopiero, gd y N ar. D e m ok racja sta ła s ię w y b itn ie e k sk lu z y w isty c z n ą “ 32.
W r. 1889— 1890 p o w sta je le w ic o w a orga n iza cja m łod zieżow a „ S p ó jn ia “. W śro d o w isk u stu d en ck im d zia ła ł ró w n ież „Z et“. B y ł on d ość siln y w P o litech n ice, g d zie w 1904 r. m ia ł około 100 człon k ów . D u ża część zorgan izow an ej m ło d zieży P o litech n ik i, p o w sta łej w 1898 roku, gru p ow ała się w o rgan izacji stu d en ck iej „Z jed n oczen ie“.
W o k resie n arastan ia fa li rew o lu cy jn ej m n ożą się w y stą p ie n ia m łod zieży p rze ciw k o r u sy fik a c ji i rea k cy jn em u sy s te m o w i szk oln em u . W 1902 r. pod w p ły w e m w y d a rzeń w e W rześni, w gim n a zja ch w S ied lca ch , B ia łej i in n y ch w y b u ch a ją roz ru ch y m łod zieży, p ro testu ją cej p rzeciw k o zn iesien iu resztek n au k i w języ k u polsk im . Jed n ak że k iero w n ictw o ty m ru ch em zostało p rzech w y co n e p rzez en d ecję, która za częła go n a ty c h m ia st ro zła d o w y w a ć p rzez in te r w e n c je w P etersb u rg u S3.
W 1903 r. stu d en ci w a rsza w scy p r o te sto w a li p rzeciw k o w y sła n iu przez rek tora w ień ca na pogrzeb zn an ego ru sy fik a to ra A p u ch tin a. U n iw e r sy te t zam k n ięto, k ilk u d ziesięciu stu d e n tó w osadzono w areszcie. W 1904 r. w R ad om iu u czn io w ie g im n a zjum w y stą p ili p rzeciw k o n a u c z y c ie lo w i A ra szk iew iczo w i, k tó ry n a le k c ja c h b r u ta l n ie szy d ził z uczu ć n arod ow ych u czn iów . B u r z liw e d em o n stra cje u czn ió w za k o ń czy ły się m a so w y m i w y d a le n ia m i ze szk oły. W w y stą p ie n ia c h brali u d zia ł obok u c z n ió w - P o la k ó w ró w n ież R o s ja n ie 34. W k oń cu 1904 r. m łod zież szk o ły Ś w ie c im sk ie g o w y stą p iła p rzeciw k o n a u czy cielo w i, k tóry u d erzy ł u czn ia za o p u szczen ie w m o d litw ie
-s „O gnisko“, 1904, :n.r 8 z dn. 15.IV, AL. B ibl. Jag., rps. 7118. 27 Tam że. 28 B. N a w r o c z y ń s k i , B r a tn i a Pom oc, N a s z a w a l k a o s z k o łę p o l s k a t. I, s. 221— 251. 29 G r a b i e c, C z e r w o n a W a r s z a w a , s. 10. 80 Tam że, s. 18. 31 T am że, s. 17. 32 T am że, s. 157. 33 N a w r o c z y ń s k i , S ło w o w s t ę p n e , N a s z a w a ł k a o sz k o łę p o l s k ą t. I, s. 5— 6.
STRA JK SZKOLNY 1905 R. 191
zw rotu o „m onarsze“ 35. W w y stą p ie n ia c h ty ch b ra ł ż y w y u d ział Z w iązek M łodzieży- S o cja listy czn ej. N ie z a w sze b y ł on n a ty le siln y , by k iero w a ć i z w y cięsk o p rzepro w ad zić w y stą p ien ia , za w sze jed n a k b rał w n ich ud ział, zy sk u ją c coraz w ięk szą p o pu larn ość i w p ły w w śród m ło d z ie ż y 36. R ola n a to m ia st en d ecji w w y stą p ien ia ch z la t 1903— 1904 b y ła m in im a ln a 37.
W zrost a k ty w n o śc i m ło d zieży w o k resie bezp ośred n io p op rzed zającym r e w o lu cję w id o czn y je s t ta k że z p o ja w ien ia się dużej ilo śc i n ie le g a ln y c h h e k to g ra fo w a n y ch pism m ło d zieżo w y ch , k tóre w w ię k sz o śc i w y d a w a n e są przez m łod zież „p o stęp o w ą “ tj. zw iązan ą ze Z w ią zk iem M łodzieży S o c ja lis t y c z n e j3S. P o d k on iec 1904 r. m nożą s ię sy g n a ły , zw ia stu ją c e b lisk o ść w y stą p ie n ia m ło d zieży pod w p ły w e m ru ch u re w o lu cy jn eg o p roletariatu.
R u ch m ło d zieży p olsk iej w ią z a ł s ię śc iśle z w y stą p ie n ia m i m ło d zieży ro sy jsk iej w C esarstw ie. „M łodzież p olsk a rozu m iała ... in sty n k to w n ie sw ą n iem o c w odosob n ien iu od m ło d zieży r o sy jsk ie j“ — p is a ł „P rzegląd S o cja ld em o k ra ty czn y “ 3e. W 1898 r. w y b u c h ł stra jk m ło d zieży u n iw e r sy te tó w P etersb u rga, M osk w y, K ijow a, O dessy, R y g i i D orpatu. W W arszaw ie p o w sta ł ró w n ież k o m ite t m a n ife sta c y jn y , U n iw e r sy te t z o sta ł za m k n ięty . W ty m sam ym roku o d b y ł się o g ó ln o ro sy jsk i zjazd stu d en tó w , w k tó ry m w zięła u d zia ł d eleg a cja p o ls k a 40. W liczn y ch o d ezw a ch p o lsk a m łod zież p ostęp ow a, u cząca się n a u n iw e r sy te ta c h ro sy jsk ich , d ek la ru je sw ą solid arn ość z ro s y jsk im ru ch em r e w o lu c y jn y m 41.
U c isk n a ro d o w y na od cin k u sz k o ln ic tw a d o ty k a ł przede w szy stk im m as p ra cu ją cy ch , a częścio w o tylk o i w og ra n iczo n y m sto p n iu klas p osiad ających . M łodzież jed n ak , poch od ząca z różn ych środ ow isk , w ty m ró w n ież z b u rżu azyjn ego, b yła b ar d ziej sk łon n a do w y stą p ień , o d czu w a ją c bezp ośred n io ciężar rea k cy jn eg o sy stem u szk oln ego. J ed y n y m p rzew o d n ik iem m ło d zieży w w a lc e p rzeciw tem u sy ste m o w i m ó g ł b yć ty lk o ruch robotniczy; ty lk o w śla d za ru ch em r e w o lu cy jn y m p roletariatu ro zw in ą ć się m ogła w a lk a m łod zieży. R ozw ój w y stą p ie ń m łod zieży, w o k resie po p rzed zającym r e w o lu cję 1905— 1907 r. w sk a zu je, że sy tu a cja zw o ln a d ojrzew ała do m a so w eg o w y stą p ie n ia m ło d zieży na fa li m a so w y ch w a lk rew o lu cy jn y ch .
W Y BU C H S T R A JK U SZK O LN EG O
S tra jk szk o ln y 1905 r. w y b u ch ł pod bezp ośred n im w p ły w e m sty czn io w eg o strajk u p ow szech n ego. N ie b y ł on ruchem , k tó ry w y stą p ił w y łą c z n ie w K r ó le stw ie P o lsk im . R ew o lu cy jn a m ło d zież rosyjsk a w y stą p iła do w a lk i po stro n ie p ro leta ria tu zaraz po w y b u ch u r e w o lu cy jn y m w sty czn iu 1905 r. U czn io w ie i stu d en ci w M osk w ie, S a ra to w ie, K ijo w ie, C h ark ow ie i in n y c h m ia sta c h p rzy stą p ili d o strajk u . R ząd carsk i z o rg a n izo w a ł cza rn o secin n e elem en ty , k tóre u rząd zały fo rm a ln e p ogrom y u c z n ió w i stu d en tó w . T ak ja k i w la ta c h p o p rzed zających rew o lu cję, ró w n ież i w c za sie r e w o lu c ji n a jlep sza część m ło d zieży ro sy jsk iej sta ła po stro n ie k la sy robotniczej i m as p racu jących .
W K r ó le stw ie P o lsk im ruch stu d en ck i n ab rał sp ecy ficzn eg o charak teru , sta ł się zarazem p rzeja w em w a lk i n a ro d o w o -w y zw o leń czej.
35 O dezw a Z w iązk u M łodzieży S o cja listy czn ej. A L B ib l. Jag., rps 7119. 38 „G łos M łodzieży S o c ja listy c z n e j“, 1905, nr 2, A L B ib l. Jag., rps 7118. 37 Tam że.
88 A L B ibl. Jag., rps. 7118 („W ęzeł“, „M łodzież“, „B rzask “, „ Isk ierk a “ i inne). 39 „P rzegląd S o cja ld em o k ra ty czn y “, 1908, nr 6, s. 548.
40 G r a b i e c , C z e r w o n a W a r s z a w a , s, 62. 41 A L B ib l. Jag., rps 7120.
H asło dała W arszaw a, g d zie stra jk p o w szech n y w y b u c h ł n a jw cześn iej. W strząsnął on głęb ok o m łod zieżą ak ad em ick ą i szk oln ą i sk ło n ił ją do w y stą p ien ia . D opiero p o te m stra jk p rzen ió sł s ię na p row in cję.
B ezp ośred n i w p ły w i zależn ość stra jk u szk oln ego od sty czn io w eg o w y b u ch u r e w o lu cy jn eg o n ie u leg a żadnej w ą tp liw o ści. „P rzegląd S o cja ld em o k ra ty czn y “ p od k reśla , że w y b u ch strajk u n a stą p ił „pod w ra żen iem rzezi p etersb u rsk iej“ 42. D obro w o lsk i w sw y m szk icu o „Z ecie“ pisze, że „ w y jśc ie m ło d zieży ze szk ó ł 28 sty czn ia ..· zlało s ię z o g ó ln y m ru ch em stra jk o w y m lu d u rob otn iczego w a rsza w sk ieg o “ 43. Jedna z autorek , p iszą cy ch o stra jk u szk oln ym , C eysin gerów n a, pisze, że „nie uzgodniono p rzed tem ak cji z organ izacjam i starszego sp o łe c z e ń stw a “ (tj. z u gru p ow an iam i b u r- żu a zy jn y m i — J. Ż.), a stra jk szk o ln y w y b u c h ł „czy to pod w p ły w e m ogóln ego n a stroju , czy na sk u te k p o d n iet re w o lu c y jn y c h partyj p o lity c z n y c h “ 44. To sam o m ów ią lic z n e św ia d e c tw a w sp ó łczesn e, k tórych k ilk a ty lk o p rzyk ład ow o cy tu jem y . K o res p o n d en t g a zety „N aprzód“ pisał: „G im n aziści na w zór ro b o tn ik ó w fa b ry czn y ch za tr z y m y w a li jed n o g im n azju m po drugim . W idziałem dziś sztubaka, k tóry przew od ził g ru p ie ro b o tn ik ó w przy o d b ijan iu a r eszto w a n y ch przez w o jsk o “ 45. K oresp on d en cja zw raca u w a g ę na p rzejęty od ro b o tn ik ó w sposób rozszerzan ia strajk u — przez ch o
d z e n ie u c z n ió w gru p am i od szk o ły do szk o ły i za trzy m y w a n ie k o lejn o jed n ej po d ru giej. N a to sam o zw raca u w a g ę p ism o S D K P iL „Z p ola w a lk i“ : „ S zk oły za stra j- k o w a ły lu b przez w ła d ze z o sta ły rozpuszczone. S to ję przed szk ołą h an d low ą: u czn io w ie tej szk o ły podchodzą do V Gim n. i w zy w a ją do stra jk u — g im n a ziści opuszczają gm a ch sz k o ln y “ 46. M łodzież szk ó ł śred n ich zam yk ała, chodząc od szk oły do szk oły k olejn o: realn ą szk o łę rządow ą, szk o łę h a n d lo w ą R on talera, V G im nazjum i II G im n a zju m 47. U czn io w ie z realn ej szk o ły rządow ej tłu m n ie w y sz li z gm ach u szk oln ego i u d a li s ię do szk oły realn ej D m och ow sk iego. Tam ok rzyk am i w z y w a li u czn ió w do op u szczen ia , szk oły. U czn io w ie sta rszy ch k la s u w o ln ili siłą m łod szych k olegów . W szyscy u d a li się d o szk o ły R on talera, gd zie po b ó jce z zeb ran ym i w o źn y m i u w o ln ili u c z n ió w tej szk oły, k tórzy p rzy łą cz y li się d o tłu m u m ło d zieży . W ielk i tłu m u czn ió w u d a ł s ię n a stę p n ie do V G im nazjum . G dy n a d o le tłu m d ob ijał s ię do b ram y w e j śc io w e j, w a lczą c z p o licją i stróżam i, u czn io w ie V G im nazjum z m u sili d yrek cję szk o ły do w y p u szczen ia ich i p rzerw an ia lek cji. C zęść u czn ió w szk ó ł rea ln y ch udała s ię do II G im nazjum żeń sk iego; p rzy łą cz y li się do n ich u czn io w ie V G im nazjum , z k tó ry ch ty m cza sem ok. 50 aresztow an o. M im o oporu p o licji m łod zież gim nazjum żeń sk ieg o p rzy p o m o cy k o leg ó w ze szk ó ł r ea ln y ch p rzerw ała le k c je i op u ściła szkołę. T łu m y u czn ió w ch od ziły jeszcze k ilk a god zin po m ieście , p rzery w a ją c le k c je w in n y c h szk o ła ch i biorąc u d ział w m a n ife sta c ja c h i rozruchach lu d o w y c h 48. „N astrój w śród m ło d zieży b y ł coraz b ardziej r e w o lu c y jn y ... pod w p ły w e m w yp ad k ów , które m ia ły m ie jsc e n a u lica ch ca łeg o m ia sta w n ied zielę, p o n ied zia łek i w to rek “ — n otu je b iu le ty n Z M S 49. N a w ie ść o tym w ła d ze p o sp ieszn ie za m k n ęły i p ozostałe szkoły: D m o ch o w sk ieg o , C h rzan ow sk iego, G im n azju m IV m ę sk ie i G im nazjum II ż e ń s k ie 50.
42 „P rzegląd S o cja ld em o k ra ty czn y “, 1909, s. 512— 513. 43 D o b r o w o l s k i , op. cit., s. 145. 44 H. C e y s i n g e r ó w n a , L ig a N a r o d o w a i Z w i ą z e k U n a r a d a w ia n ia S zk ó ł, N a s z a w a l k a o s z k o łę p o l s k ą t. II, s. 22. 45 „N aprzód“ 1905, nr 31 z dn. 31.1. 46 „Z pola w a lk i“, 1905, nr 2.
47 A rch iw u m G łó w n e A k t D a w n y c h w W arszaw ie, akta K a n cela rii g e n e r a ł-g u - b ern atora W arszaw sk iego (w d a lszy m ciągu w sk ró cie A G A D KGGW ) v ol. 103 715/43).
48 „ B iu lety n W arszaw sk iego K o m itetu S zk ó ł Ś red n ich Z M S“, nr 3 A L B ibl. Jag., i-ps 7119.
49 T am że.
STRA JK SZKOLNY 1905 R. 1 9 3
O grom ne p o d n iecen ie, m łod zieży w yrażało się w czy n n y ch w y stą p ien ia ch p rzeciw k o d yrektorom , in sp ek torom i n iek tó ry m n a u c z y c ie lo m -sz p ic lo m 51.
W ybuch strajk u w d n iach sty czn io w y ch pod bezp ośred n im w p ły w e m p o w sz e c h nego stra jk u p o lity czn eg o p o tw ierd za się i w a k ta ch u rzęd ow ych . W d ep eszy do M i n istra S p ra w W ew n ętrzn y ch z 29 sty czn ia o w yb u ch u strajk u p o w szech n eg o w ar sza w sk i g en era ł-g u b ern a to r pisał: „Strajk ro b o tn ik ó w i za jścia w W arszaw ie trw ają nadal ... Z ak ład y n au k ow e z a m k n ięte“ 52. W k ilk a dni p o tem kurator d on osi do P e tersburga, że za jęcia w szk ołach z o sta ły „ n ieo cze k iw a n ie w strzy m a n e w drugiej po ło w ie sty czn ia w zw ią zk u z p rzeb ieg iem o sta tn ich zajść w m ie śc ie “ 53.
D o k u m en ty p otw ierd zają łączn ość m ięd zy stra jk u ją cą m łod zieżą a robotnikam i. D ają on e św ia d ectw o u d zia ło w i m łod zieży, zw ła szcza stu d en tó w , w tłu m a ch m a n i fe s t a n t ó w 54. Z k o lei rob otn icy p om agają m ło d zieży w p rzerw a n iu zajęć w szkołach, roznoszą ru ch poza W arszaw ę. O b erp olicm ajster donosił, że „w a rsza w scy rob otn icy z m u sili n a u czy ciela p ru szk ow sk iej szk o ły początk ow ej do rozpuszczenia do dom ów 57-ga d zieci, u czących się w sz k o le “ 55.
R ep resje w ła d z carsk ich dosięgają ró w n ież m łod zieży. W ielu u czn ió w i stu d en tó w aresztow an o w p oczątk ach strajk u . Np. w sp isie osób zatrzym an ych w tym czasie zn a jd u jem y n a zw isk a A n to n ieg o R em iszew sk ieg o , stu d en ta u n iw ersy tetu , N atan a L iw szyca, u czn ia szk oły W a w e lb e r g a 58, Jan a G arb olew sk iego, stu d en ta P o lite c h n ik i 57 itp.
S tra jk szk o ln y n a w y ższy ch u o e ln i a c h w y b u ch ł ró w n ież pod bezp ośred n im w p ły w em rew o lu cy jn eg o ru chu p roletariatu. „N aprzód“ w k oresp on d en cji z 27. I. 1905 r.
p od aw ał, iż n a 28 sty czn ia o godz. 11 w yzn aczon o w ie c stu d en tó w U n iw e r sy te tu . W a k tach k a n cela rii g en era ł-g u b ern a to ra zn a jd u jem y d ok ład n y opis p rzeb iegu tego w ie c u 58, który o d b y ł się w b u d yn k u a u d y to ry jn y m w ob ecn o ści 600 osób. E ndecy w o sta tn iej c h w ili u c h y lili się od u d zia łu w w iecu , w id zą c słab ość sw y c h w p ły w ó w i p ragn ąc zerw ać w iec. N ie u lega w ą tp liw o ści, iż m im o prób y zerw an ia w ie c u przez en d ek ów , w ięk szo ść stu d en tó w U W b yła na n im ob ecn a i w y s iłk i en d ek ó w sp ełzły na niczym .
W zburzenie stu d en tó w ch arak teryzu ją ta k ie fa k ty , ja k w y rzu cen ie z U n iw e r sy te tu in sp ek tora i w sz y stk ic h u rzęd n ik ów tzw . in sp ek cji (in sty tu c ji słu żącej do szp iclo - w a n ia stu d en tów ), p odarcie p o rtretó w carsk ich , p o b icie szp icli. W iec, w e d łu g rela cji ochrany, o rg a n izo w a ły S p ójn ia, W pieriod (ro sy jsk ie p o stęp o w e sto w a rzy szen ie stu
d en ck ie w W arszaw ie) i U k raiń sk a H rom ada (podobne sto w a rzy szen ie stu d en tó w uk raiń sk ich ). P od czas w ie c u p rzyjęto rezo lu c ję strajk ow ą. R ektor w e z w a ł p rzeciw k o stu d en tom w ojsk o. P rzy b y ł ró w n ież p o licm a jster N olk en . P o d łu ższym ob lężen iu gm ach u p rzez w ojsk o stu d en ci rozeszli się a n azw isk a ich spisano.
W ty m sa m y m c za sie o d b ył s ię w ie c na P o litech n ice. Z łożony p rzez en d ek ó w p ro jek t rezolucji, ogran iczon y do cia sn y ch żądań czy sto stu d en ck ich , został odrzu c o n y 59. S tu d en ci p o sta n o w ili stra jk o w a ć (podobnie ja k n a U n iw e r s y te c ie )80. R ektor Lagorio zw ró cił s ię do g en era ł-g u b ern a to ra z prośbą o zezw o len ie na p rzerw an ie
51 A . N i e m o j e w s k i , S z k o ł a R on talera, N a s z a w a l k a o sz k o łę p o l s k ą t. I. 52 A G A D KGGW1 103715 (81) (P rzekład w szęd zie m ój — J. Z.). 58 A G A D KG GW 103715 (257b). 54 A G A D K G G W 103715 (42). 55 A G A D KG G W 103715 (95). 58 A G A D KG GW 103715 (150, 154). 57 A G A D K G G W 103716 (17/18). 58 A G A D KG GW 103715 (48-—19 i in.). 50 „T eka“, 1905, nr 1—2, s. 80 i nn. 60 „Z pola w a lk i“, 1905, nr 3. P r z e g lą d H isto ry c zn y —r 13
zajęć, co w ob ec strajk u stu d en tó w b yło już ty lk o fo r m a ln o ś c ią 61. W In sty tu c ie W e tery n a ry jn y m w ie c o d b y ł się w k ilk a dni p óźniej, 31. I. 1905. P rzy jęto tu rezo lu c ję analogiczn ą do u n iw e r s y t e c k ie j62. A n a lizą ty ch rezolu cji ja k ró w n ież p o stu la tó w m łod zieży szk oln ej i ak ad em ick iej za jm u jem y się w dalszej części artyk u łu .
W obec k o n ieczn o ści zorgan izow an ia k iero w n ictw a akcją strajk ow ą, Z w ią zek M ło dzieży S o cja listy czn ej w y stą p ił z in ic ja ty w ą u tw orzen ia tak iego k ie r o w n ic tw a i zw ró cił się do C en traln ego K oła U czn io w sk ieg o z propozycją zorgan izow an ia k o m itetu stra jk o w eg o 63. M łodzież p o szczeg ó ln y ch szk ó ł d okonała w yb oru d eleg a tó w ; p o w sta ło w ten sposób „K oło D e le g a tó w “, k tóre w y ło n iło organ w y k o n a w czy pod n azw ą „C en tra liza cji“. P rzew o d n iczą cy m C en tralizacji z o sta ł człon ek Z w iązk u M łod zieży S o cja listy czn ej B. R udom ino. K oło D e le g a tó w p rzyjęło d ek larację, która m iała b yć pro gram em strajku.
W dniach, k tóre n a stą p iły po w yb u ch u strajku, ro zw ija ł s ię o n dalej m im o k on tr ak cji u gru p ow ań b u rżu azyjn ych z en d ecją na c z e l e 64. U c zn io w ie p o szczeg ó ln y ch szk ół śred n ich p rzery w a ją zajęcia, u ch w a la ją rezolu cje zred a g o w a n e w „zak azan ym “ języ k u p olsk im i w ręczają je p rzerażonym dyrek torom s z k ó ł65. D ep esza gen. gub. C zertkow a do M in istra S p raw W ew n ętrzn ych z dn. 4 lu teg o stw ierd za, że „ p raw ie w e w szy stk ich szk ołach śred n ich k raju za jęcia z o sta ły p rzerw a n e z p ow od u sam o w o ln eg o o d ejścia u czniów , k tórzy p rzed sta w ia li w n iek tó ry ch gim n a zja ch żąd an ia p row ad zen ia ca łeg o n au czan ia w ję z y k u p o lsk im “ 66. D ep esza z dn. 7 lu teg o głosi: „W yższe i śred n ie zak ład y n a u k o w e z n ieliczn y m i w y ją tk a m i są z a m k n ięte“ 67. U cz n io w ie zam yk ają coraz to n o w e szkoły. II G im nazjum m ęsk ie zostało za m k n ięte 30 sty czn ia , ja k ró w n ież IV G im nazjum m ęsk ie. 9 lu teg o zastrajk ow ało IV G im nazjum żeń sk ie, 11 lu teg o — gim n azju m k la sy czn e C hrzanow skiego 68. C zęścio w y stra jk p o łą czo n y z ogłoszen iem d ek la ra cji strajk ow ej w y b u ch ł 7 lu teg o w V I Gim nazjum , m ęsk im 69.
T rzeba p od k reślić, że obok zn an ych i szerok o o p isy w a n y ch w w y d a w n ic tw a c h b u rżu azyjn ych p o św ięco n y ch stra jk o w i szk oln em u w y stą p ie ń m ło d zieży szk oln ej m a m y w tym ok resie w sp om n ian e w a k tach u rzęd ow ych w y stą p ien ia m ło d zieży robot niczej i rzem ieśln iczej, u częszczającej do szk ół m iejsk ich . R ozp oczęły się one 11 lu tego. W ięk sze za jście nastąp iło tego dnia w 6 -k la so w ej szk o le m iejsk iej. O chrana p isa ła o ty ch za jścia ch , że „żądania n arod ow e ... k tóre p rzen ik n ęły do św iad om ości m as, o d b iły się i n a n astrojach u czn ió w szk ół m iejsk ich “ 70. W czasie zajść to w a rzyszących w y b u c h o w i strajk u w szk o ła ch m ie jsk ic h a resztow an o k ilk u u czn iów . O gółem 11 lu teg o za stra jk o w a ła m łod zież 4 szkół, 13 lu teg o — m łod zież jed n ej szk oły m iejsk iej 71. Z n ajd u jem y też w ak tach śla d y w y stą p ie n ia u czn ió w szk ół r z em ieśln i czych. 12 i 19 lu teg o m ia ły m iejsce zajścia w szk o le K on arsk iego (L eszno 66) oraz w szk ołach przy ul. M ok otow sk iej 5, L eop old yn y 8 i A l. J ero zo lim sk ich 87. U czn io w ie p rzerw a li w ty ch szk ołach zajęcia i rozeszli się do d o m ó w 72.
61 A G A D K G G W 103 715 (66). 62 A G A D K G G W 103 715 (67). 63 „P rom ień “, 1905, nr 5. 64 „P rom ień “, 1905, nr 5.
65 P o tw ierd za to p ism o O chrany w a rsza w sk iej do D ep a rta m en tu P o lic ji w P e tersburgu, A G A D KG G W 103715 (67). 86 A G A D K G G W 103715 (106). 67 A G A D KG GW 103715 (133). 68 O s z k o łę p o ls k ą w K r ó l e s t w i e , K rak ów 1905. 60 D o b r o w o l s k i , op. cit., s. 145. 76 A G A D K G G W 103715 (242). 71 O sz k o łę p o l s k ą w K r ó l e s t w i e . 72 A G A D KG GW 103715 (204, 205).
STRA JK SZKOLNY 1905 R. 195
D o ść szerok im ech em w śród m ło d zieży o d b iły s ię za jścia w IV G im nazjum ż e ń sk im , gd zie u czen n ice p o b iły in sp ek tora i gd zie p rzy b y ł o b erp o licm a jster N o lk en na czele od d ziału w o j s k a 73. B u r z liw e za jścia m ia ły ró w n ież m ie jsc e w II G im n azju m żeń sk im , gd zie jed n a z u czen n ic u d erzyła w tw arz k om isarza p o li c j i74. R ó w n o cześn ie rozp oczęły się rep resje sk iero w a n e p rzeciw k o stra jk u ją cej m łod zieży. O czy w iście w ie m y ty lk o o n iezn aczn ej ich części. I ta k np. 15 lu teg o w o jsk o strzela ło do m a lc ó w szk oln ych , k tórzy ch c ie li p rzerw ać za jęcia w szk o le k o lei w a r s z a w s k o -w ie d e ń s k ie j75. Sp is osób a reszto w a n y ch w W arszaw ie w o k resie do 17 lu te g o zaw iera' w śród naz w isk a reszto w a n y ch ro b o tn ik ó w ró w n ież n a zw isk a 7 u w ięzio n y ch u czn ió w i stu d en t ó w 70. S p is ten n ie b y ł b yn ajm n iej p ełn y . L iczn y ch a reszto w a ń d o k o n a ła też p olicja w zw ią zk u z u d ziałem tłu m ó w m ło d zieży w p ogrzeb ie za m ord ow an ego przez p o licję stu d en ta D zierzb ick iego.
S T R A JK SZ K O LN Y W ŚW IETLE D EK LA R A C JI I PO ST U L A TO W ST R A JK U JĄ C E J M ŁO D ZIEŻY
P rzejd źm y o b ecn ie do p rób y -określenia ch arak teru stra jk u szk oln ego w ś w ie tle d ek la ra cji i p o stu la tó w stra jk o w y ch . R ea k cy jn a h isto rio g ra fia starała się p rzed staw ić go jak o ru ch n a cjo n a listy czn y , an ty ro sy jsk i. J e s t to c a łk o w ic ie fa łsz y w e . R uch ten b y ł częścią ogóln od em ok ratyczn ego ruch u p rzeciw k o a b so lu ty zm o w i, na którego czele szła klasa robotnicza. W yk azu je to w y ra źn ie zb ad an ie żąd ań m łod zieży. Ż ądania te n ie p rzed sta w ia ją się je d n o licie w sk a li o g ó ln o k ra jo w ej. R ezo lu cje op racow an e pod w p ły w em le w ic y , a przede w sz y stk im m ło d zieży p ozostającej pod p ły w e m S D PK iL , pod k reślają obok żądania n au czan ia w ję z y k u o jczy sty m — z rów n ą m ocą — żądania d o ty czą ce lik w id a c ji r e a k cy jn o -p o licy jn eg o sy ste m u w szkołach. R ezo lu cje p o w sta łe p rzy u d ziale i pod w p ły w e m e n d e k ó w o g ra n icza ją się do żąd an ia szk o ły p o lsk iej. W olb rzym iej w ięk szo ści szk ó ł ta k w a rsza w sk ich ja k i p ro w in cjo n a ln y ch w y su w a n e p rzez sieb ie żąd an ie u n arod ow ien ia, sp o lszczen ia szk o ły m łod zież w s w y c h w y stą p ie n ia c h i d ek la ra cja ch stra jk o w y ch ś c iś le w ią za ła z żą d a n ia m i d o ty czą cy m i d em ok ratyzacji szk o ln ictw a , p o k ry w a ją cy m i się w c a ło ś c i lub
w c z ę śc i z w zorem u sta lo n y m p rzez ZM S. Z w ła szcza w szk o ła ch w a rsza w sk ich m ło d zież bardzo m ocn o a k cen to w a ła sp ra w ę ogóln ej d em o k ra ty za cji szk oły, sta w ia ją c ją n a p ierw szy m m iejscu w żąd an iach stra jk o w y ch i p o d k reślając, że w y g ra n a w a lk a p r zeciw c a ra to w i p rzy n ieść m a n ie ty lk o szk o ły n a ro d o w e P olak om , lecz i w s z y s t kim in n y m narodom i grupom n arod ow ym C esarstw a i K ró lestw a P o lsk ieg o .
P r z y ję c ie p rzez m ło d zież k ilk u szk ół ciasn ego sfo rm u ło w a n ia en d eck ieg o n ie ozn a cza b yn ajm n iej n a d a n ia r u ch o w i n a cjo n a listy czn eg o charak teru . D e c y d u je tu fa k t ścisłeg o zw iązk u stra jk u szk oln ego z ru ch em rob otn iczym , zw ła szcza w p o czą tk o w y m ok resie. R ozu m iała to SD K P iL , p rzyzn ając w y stą p ien io m m ło d zieży w artość dla ruchu r e w o lu c y jn e g o „najzu p ełn iej n ie z a le ż n ie od fa k tu , że je d n e z p e ty c ji ... p o d k reśla ły bardziej lu b p ra w ie w y łą c z n ie żą d a n ie s p o l s z c z e n i a szkół, in n e w y su w a ły na czoło żą d a n ie szk o ły w o l n e j i d e m o k r a t y c z n e j , p rzez to sam o w ię c i n a ro d o w ej“ 11. R ozbieżność ta św ia d czy n a to m ia st o w a lc e ten d en cji p o lity c z n y ch n ie ty lk o w o k ó ł stra jk u szk oln ego, o czym b ęd zie jeszcze m ow a p rzy ch a ra k te ry sty ce sto su n k u k la s p osiad ających do strajku, a le i w strajk u sam ym , w śród stra j k u ją cej m łod zieży.
73 A G A D K G G W 103715 (143).
74 S. B o n a r o w i с z, H is t o r ia c z t e r e c h m ie s i ę c y , K rak ów 1906.
75 „Z p ola w a lk i“, 1905, n r 4.
78 A G A D K G G W 103716 (12— 16, 20, 22, 23).
W śród d ek la ra cji stra jk o w y ch u ch w a lo n y ch w W arszaw ie i na p ro w in cji często w y stę p u ją d ek la ra cje sfo rm u ło w a n e w e d łu g jed n ego w zoru, op ra co w a n eg o przez Z w iązek M łodzieży S o cja listy czn ej. T e k st zn a jd u jem y w nrze 4 „Z pola w a lk i“ z 1905 r. D ek la ra cja k ład zie n acisk na sp ra w ę d em ok ratyzacji szk o ln ictw a . P ie r w sz y p u n k t w y p o w ia d a żąd an ia ję z y k o w e w form ie p o stu la tu szk o ły polsk iej z za strze żen iem u m o żliw ien ia p o w sta w a n ia szk ół d la d zieci in n y ch narod ow ości. P o zo sta łe 7 p u n k tó w p o św ięco n e je s t w y łą c z n ic d em ok ratyzacji szkoły. W ystęp u ją tam żądania „zn iesien ia sy ste m u p o licy jn eg o w szk o ła ch “, zn iesien ia przym u su religijn ego, k on tro li sp o łeczeń stw a n ad szk o ln ictw em , zn iesien ia ogran iczeń n a ro d o w o ścio w y ch i w y zn a n io w y ch oraz norm p ro cen to w y ch -dla m ło d zieży p och od zen ia żyd ow sk iego, dania m ło d zieży p raw a zrzeszania się i sam orządu szk oln ego, u m o żliw ien ia kobietom k szta łcen ia s ię i w stęp o w a n ia na w y ż sz e u czeln ie. J ed en z p u n k tó w żąda zap row a d zen ia ob o w ią zk o w eg o n au czan ia p o czą tk o w eg o . W d ek la ra cji tej g łó w n y m p o stu la tem je s t p o stu la t d em ok ratyzacji szk oły. Ż ądania te sta w ia ją stra jk szk o ln y pośród ru ch ó w w a lc z ą c y c h pod k ieru n k iem k la sy robotnicżej o d em o k ra ty za cję całok ształtu u stroju p a ń stw o w eg o — m o żliw ą ty lk o po o b a len iu ca ra tu w rep u b lice d em ok ra tycznej.
O bok tej rezo lu c ji sp o ty k a m y w zór u łożon y przez en d eck ą K o m isję G im nazjalną, ro zesła n y g łó w n ie d o szk ół p r o w in c jo n a ln y c h 78. D ek la ra cja ta żąd ała „u n arod ow ie n ia “ szk o ły p rzez w p ro w a d zen ie do n iej języ k a p o lsk ieg o i za tru d n ien ia w y łą czn ie n a u c z y c ie li-P o la k ó w . O d sep arow an iu m ło d zieży od „ p o lity k i“ tj. od r ew o lu cji słu ży ło żąd an ie n a stęp u ją ce: „ S ystem p o lity czn y w szk o le i w sz e lk ie in s ty tu c je z n im i z w ią zan e będą u su n ię te “ 79. D o tego w ła ś c iw ie o g ra n icza ła się rezolucja en d eck a. P rzy jęto ją gd zien ieg d zie na p ro w in cji, ale n iem a l n igd zie w cz y ste j form ie, gdyż, jak p isze en d eck i a u to r w sp o m n ień „tam , gd zie w p ły w y w ięk sze m iała m łod zież le w i cow a — p rzem ycan o ... z n iesien ie ob o w ią zk o w eg o ch od zen ia d o k o ścio ła ... p o w szech ny o b ow iązek n au czan ia e le m en ta rn eg o “ 80. Te i in n e żądania d em o k ra ty za cji szkoły, o k tó ry ch z p rzek ąsem p isze en d eck i autor, u ch w a lo n o w w ie lu szk ołach na pro w in c j i81. W W arszaw ie C en tralizacja w y stę p u ją c w im ien iu całej m ło d zieży u ch w a liła d ek la ra cję p o k ry w a ją cą się z d ek laracją Z w iązk u M łod zieży S o cja listy czn ej. G ło siła ona m . in.: „ U d o stęp n ien ie szk o ły śred n iej d la całej lu d n o ści m o że być ziszczon e dopiero w ted y , gd y w p row ad zon e zo sta n ie p o w szech n e, b ezp łatn e, o b o w ią zk o w e n au czanie. D la n orm aln ego b o w iem rozw oju o św ia ty k o n ieczn y m jest, b y w sz y stk ie d zieci bez różn icy n arod ow ości, w y zn a n ia , p och od zen ia i płci, po d o jściu do oznaczonej liczb y lat, b y ły ob ow iązk ow o od d a w a n e do szk ó ł b ezp ła tn y ch , p o czą tk o w y ch “. R ezo lu cja ta została p rzyjęta przez og ó ł m ło d zieży w a rsza w sk iej, przy czy m m łod zież n ie k tórych szk ół w y sta w ia ła ponadto d ek la ra cję p o lity czn ą , a n alogiczn ą do przyjętej na u n iw ersy tecie, o czym niżej 82. T ak w ię c przez ogół strajk u jącej m ło d zieży W arszaw y została p rzyjęta rezolucja, w y ra źn ie p o d k reśla ją ca d em ok ratyczn y i rew o lu cy jn y ch arak ter ruchu.
P r z y ję c ie tej rezo lu c ji w K o le D e le g a tó w i C en tralizacji n a stą p iło m im o oporu en d ek ó w rep rezen to w a n y ch w tych organach. P rzyszło z n im i to czy ć d łu g ie dysk u sje. E n d ecy n ie c h c ie li zgodzić s ię na żąd an ia d em o k ra ty za cji s z k o ły 83. P o w ie c u w dn. 19 lu teg o , urząd zon ym p rzez koła u g o d o w e w c elu „dogadania się “ z w ła d za m i szk o l
78 K o z i e l e w s k i , op. cit. 79 T am że.
80 T am że.
81 „N aprzód“, 1905, nr 36 z dn. 5.II.
82 „P rom ień “, 1905, nr 4, s. 161 i nn., n r 5, s. 228 i nn.
83 T. D y b c z y ń s к i, K o ło D e l e g a t ó w i C e n tra liz a c ja , N a s z a w a l k a o szkołą p o ls k ą t. I, s. 279—280.
