Wprowadzenie
Introduction
Gospodarstwa folwarczne za- käadano juĔ w okresie Ĉredniowiecza i säuĔyäy one przede wszystkim obsäu- dze oraz zaspokajaniu potrzeb byto- wych ich wäaĈcicieli. Na przestrzeni wieków ich ukäady kompozycyjne ulegaäy przeobraĔeniom zgodnie z potrzebami rynkowymi danego zespoäu oraz poczuciem piökna i ele- gancji jego pana lub zarzñdzajñcego [Czartoryski 1896]. NiezaleĔnie od tego, czy zaäoĔenie byäo duĔe czy maäe, bardziej lub mniej „bogate”, zawsze byli potrzebni ludzie, którzy w nich pracowali. WäaĈciciele ziem- scy, aby zapewniè sobie ciñgäoĈè prac w gospodarstwie, a jednocze- Ĉnie tzw. taniñ siäö roboczñ, budowali dla swoich pracowników skromne mieszkania1 [GiĔycki 1829, Goltz 1895, Dobesz 2008], powszechnie nazywane czworakami2.
Mieszkania pracowników folwarcznych
Farm Workers’ Dwellings
Bardzo czösto mieszkania te tworzyäy charakterystyczne kolo- nie. Ich odröbnoĈè polegaäa przede wszystkim na prostej, ale ujed- noliconej formie, a takĔe skrom- nym, jednak powtarzalnym deta- lu architektonicznym [Czartoryski 1896, GiĔycki 1829]. PrzewaĔnie
ze wzglödów ekonomicznych pod jednym dachem znajdowaäo siö kilka mieszkaþ3. Zasadnicze rozplanowa- nie pomieszczeþ uĔytkowych byäo bardzo podobne, niekiedy mogäoby siö wydawaè, Ĕe wröcz wielokrotnie powielone. Rozplanowanie we- wnötrzne poszczególnych budyn- ków zaleĔaäo gäównie od bieĔñcych potrzeb oraz miejscowej tradycji budowlanej. Proste bryäy zabudo- waþ mieszkalnych pracowników folwarcznych z reguäy sytuowano jednostronnie wzdäuĔ (ryc. 1), po obu stronach dróg, ulic bñdĒ wokóä bar- dziej lub mniej foremnych placów, dziedziþców [Gubaþska 2009a]. Ich przemyĈlane kompozycje przestrzen- ne porzñdkowaäy i wprowadzaäy pewnego rodzaju äad do zastanych ukäadów ruralistycznych.
Przesz³oœæ Past
WspóäczeĈnie zachowane daw- ne domy pracowników folwarcznych pochodzñ gäównie z XIX lub pierwszej poäowy XX wieku. W terenie moĔna takĔe spotkaè obiekty datowane na drugñ poäowö XVIII wieku, a nawet na jego poczñtek. Starsze naleĔñ do znakomitych wyjñtków ze wzglödu na zastosowany materiaä budowlany czyli drewno, które niewäaĈciwie kon- serwowane lub wcale, szybko ulega procesowi niszczenia (ryc. 2).
Zarówno budynki mieszkalne, jak i teren pod ich budowö wybie- rano z duĔñ starannoĈciñ4. Pomimo,
Tr w a ni e c zy p rz em ija ni e m ie sz ka ñ d a w ny ch p ra co w ni kó w fo lw a rc zn yc h Re na ta G ub a ñs ka
Persistence or
Transience of Flats
of Former Manor
Employees
Ryc. 1. Däoþ, przykäad zabudowy mieszkaniowej usytuowanej jednostronnie wzdäuĔ drogi
Fig. 1. Däoþ, example of housing located on one side along the road
iĔ bryäa byäa przewaĔnie prosta i skromna z powtarzalnym, a niekie- dy nawet indywidualnym wystrojem architektonicznym, to rozplanowanie wnötrza wyróĔniaäo siö funkcjo- nalnoĈciñ i logikñ komunikacyjnñ [Gubaþska 2009b]. Budowano je zgodnie z umiejötnoĈciami miejsco- wych budowniczych lub powielano wzorce z dostöpnych poradników budowlanych [m.in. GiĔycki 1829, Goltz 1895, Holewiþski 1919].
Najstarsze domy budowano z drewna, dlatego tak niewiele siö ich zachowaäo5. Te istniejñce, to przewaĔnie konstrukcje murowane z cegäy lub mieszane: kamienia i cegäy. Do rzadkoĈci naleĔñ kon- strukcje szachulcowe bñdĒ tzw.
muru pruskiego. Prosty, ale charak- terystyczny detal architektoniczny stanowiäy zwieþczenia cokoäów, gzymsy miödzykondygnacyjne oraz wieþczñce, lizeny, opaski okienne i drzwiowe. Sñ miejsca, gdzie moĔna spotkaè nietypowe, ale niezwykle intrygujñce szczegóäy elewacyjne, np. ujednolicone, a jednoczeĈnie niebanalne w swojej formie rozwiñ- zania szczytów, okien dachowych itp. Do jednych z ciekawszych pomy- säów naleĔñ figury róĔnych Ĉwiötych umieszczane w szczycie, naroĔu lub centralnie w däuĔszej elewacji budynku (ryc. 3).
NiezaleĔnie od uksztaätowania bryäy i przyjötego wystroju archi- tektonicznego, omawiane zabudo-
wania, dziöki charakterystycznym kompozycjom przestrzennym, juĔ wówczas wyraĒnie odznaczaäy siö w rozplanowaniu ruralistycznym miejscowoĈci.
TeraŸniejszoœæ Present
WiökszoĈè domów dawnych pracowników folwarcznych powsta- äych w dwóch ostatnich wiekach, zachowaäa siö do naszych czasów w róĔnym stanie technicznym: po- czynajñc od bardzo dobrego, do- brego, poprzez zadowalajñcy i zäy, a nawet bödñcych w ruinie. NaleĔy pamiötaè, Ĕe proces niszczenia i de- wastacji byä, a w niektórych przypad- Ryc. 2. Granecznik, przykäadowe zniszczenia spowodowane brakiem bieĔñcych napraw i konserwacji drewna
Fig. 2. Granecznik, examples of damage caused by a lack of current repairs and maintenance of wood
Ryc. 3. Däoþ, wyróĔniajñcy detal architektoniczny – figura Ĉw. Józefa z maäym Jezusem
Fig. 3. Däoþ, a distinctive architectural detail – statue of Saint Joseph with the child Jesus
Ryc. 4. Czarkowo, przykäad niezagospodarowanego budynku przez däuĔszy czas
Fig. 4. Czarkowo, example of an undeveloped building for a long time
kach postöpuje nadal, nie nastñpiä on z dnia na dzieþ (ryc. 4). Z caäñ pewnoĈciñ brak odpowiedzialnego gospodarza przyspiesza degradacjö najpierw detalu architektonicznego, nastöpnie budynku, a w koþcu moĔe doprowadziè do zatarcia czytelnoĈci caäej kompozycji przestrzennej [Gu- baþska 2007].
Pierwotnie budynki te säuĔyäy jako mieszkania pracownikom daw- nych gospodarstw folwarcznych. Po zmianach ustrojowych i wäasnoĈcio- wych, jakie miaäy miejsce w 1945 roku, nadal peäniäy funkcjö miesz- kalnñ i byäy zamieszkiwane przez osoby zatrudnione w Paþstwowych Gospodarstwach Rolnych (tzw. PGR- -ach). Natomiast po kolejnych prze- mianach spoäeczno -gospodarczych z koþca XX wieku, domy te czöĈcio- wo zmieniäy wäaĈcicieli. W zwiñzku z likwidacjñ PGR -ów ludzie stracili pracö i czöĈè z nich opuĈciäa swoje dotychczasowe miejsca zamiesz- kania, przenoszñc siö do innych oĈrodków w celu znalezienia pracy.
Opuszczone mieszkania szybko znajdowaäy nowych lokatorów.
WspóäczeĈnie, budynki te mo- Ĕemy umownie podzieliè na dwie grupy: dzierĔawione i wäasnoĈciowe.
Jednak niezaleĔnie od statusu praw- nego mieszkaþców, wiökszoĈè z nich juĔ przeprowadziäa lub jest w trakcie prac remontowo -budowlanych.
Ich zakres jest bardzo zróĔnicowa- ny, uzaleĔniony od potrzeb oraz moĔliwoĈci finansowych obecnych uĔytkowników. Ale wäaĈnie w tym miejscu doskonale widoczny jest pro- blem zwiñzany z nieĈwiadomoĈciñ inwestorów (ryc. 5). Mimo, iĔ wszyst- kie domy pracownicze i zwiñzana z nimi infrastruktura gospodarcza podlega ochronie konserwatorskiej, to po efekcie koþcowym przeprowa- dzonych prac doskonale widaè, Ĕe w wiökszoĈè z nich wykonano bez porozumienia z wäaĈciwymi säuĔba- mi konserwatorskimi (ryc. 6).
Niestety, w wiökszoĈci przy- padków po nowych aranĔacjach zarówno wnötrz, jak i wyglñdu ze- wnötrznego budynków sñ widoczne
zmiany w wielkoĈci, kolorze, a takĔe usytuowaniu otworów drzwiowych i okiennych; znacznemu uproszcze- niu, a nawet likwidacji ulega detal architektoniczny; czasami równieĔ bryäy dachów zostajñ poddane pewnemu „unowoczeĈnieniu”. Po- wszechnym widokiem jest róĔnoko- lorowoĈè elewacji (ryc. 7), zaleĔna od liczby wäaĈcicieli6. Do wyjñtków naleĔñ obiekty, które zachowaäy swój
„niepowtarzalny charakter” (ryc. 8), a remonty i modernizacje zostaäy przeprowadzone zgodnie ze sztukñ konserwatorskñ.
Z jednej strony dobrze, Ĕe omawiana grupa budynków jest re- montowana, Ĕe odzyskuje dobry stan techniczny; z drugiej jednak szkoda, Ĕe nie do koþca w zgodzie z dbaäo- Ĉciñ o historycznñ przeszäoĈè danego obiektu i jego wartoĈè kulturowñ.
Obecnie najwiökszym zagroĔeniem dla zabudowaþ mieszkalnych daw- nych pracowników folwarcznych sñ przeprowadzane prace remontowo- -budowlano -modernizacyjne, w trak- cie których caäkowicie pomija siö
Ryc. 5. Grodzisko, przykäad nieprofesjonalnie przeprowadzonej rewaloryzacji elewacji
Fig. 5. Grodzisko, example of elevation revalorization that was conducted unprofessionally
Ryc. 6. Miäoszki, przykäadowa „wymiana” stolarki okiennej Fig. 6. Miäoszki, example of „ exchange” of window carpentry
zastany, zabytkowy charakter bryä oraz zapomina siö o ich historii i tzw.
tradycji miejsca.
Przysz³oœæ Future
NiezaleĔnie od czasu powsta- nia czy teĔ majötnoĈci danego wäaĈci- ciela ziemskiego prawie kaĔdy zespóä budynków mieszkalnych naleĔñcy dawniej do folwarku charakteryzuje siö starannie przemyĈlanñ lokalizacjñ oraz „powtarzalnym” opracowaniem elewacji. WiökszoĈè z nich miaäa i ma nadal znaczñcy wpäyw na kom- pozycjö przestrzennñ wsi – tak w rzu- cie, jak i w przekroju – niezmiennie stanowiñ grupö budynków wyróĔnia- jñcych siö, zdecydowanie odcinajñ- cych siö od pozostaäych zabudowaþ wiejskich.
ChociaĔby z tego wzglödu po- winniĈmy zadbaè o dobrñ kondycjö omawianej grupy budynków. Obiek- ty te nie tylko sñ dowodem rozwoju technik budowlanych na wsi, ale takĔe struktur ruralistycznych. Pa- trzñc jednak na sposób wspóäczeĈnie przeprowadzanych róĔnego rodzaju prac remontowo -modernizacyjnych naleĔy siö zastanowiè, czy zabiegi te majñ coĈ wspólnego z obecnie
obowiñzujñcymi zasadami dziaäaþ konserwacyjno -rewaloryzacyjnych na zabytkowej tkance budowlanej.
Powszechnie spotykane zjawiska typu wymiana stolarki okiennej czy drzwiowej, które poprzez zmianö wielkoĈci lub uĔytego materiaäu wpäywajñ negatywnie na formö i detal architektoniczny elewacji.
Z kolei napotykana kolorystyka tyn- ków zewnötrznych Ĉcian równieĔ budzi zastrzeĔenia, poniewaĔ nie ma nic wspólnego z tñ historycznñ, a z reguäy uĔyte „Ĕywe” lub modne kolory caäkowicie zmieniajñ charak- ter tychĔe bryä oraz ich percepcjö w najbliĔszym otoczeniu.
NaleĔy podkreĈliè fakt, Ĕe oma- wiana grupa budynków doskonale siö wpisuje w ukäad ruralistyczny oraz historiö miejscowoĈci, w któ- rych byäa zakäadana. WäaĈnie z po- wodu niezaprzeczalnych wartoĈci historycznych, architektonicznych i kulturowych powinniĈmy doäoĔyè wszelkich staraþ, celem zachowania ich w jak najlepszym stanie zarówno dla obecnych mieszkaþców, jak i przyszäych pokoleþ, aby mogli siö cieszyè i podziwiaè ich piökno, a takĔe doskonaäñ harmoniö z naj- bliĔszym otoczeniem.
Podsumowanie
Conclusion
Mieszkania i domy dawnych pracowników folwarcznych stano- wiñ charakterystyczne fragmenty wspóäczesnej wsi polskiej. Na ich pewnego rodzaju odröbnoĈè ma wpäyw m.in. lokalizacja – tworzñ ujednolicone ciñgi wzdäuĔ dróg lub dziedziþców, a takĔe skromny, ale jednoczeĈnie oryginalny i po- wtarzalny detal architektoniczny.
PrzewaĔnie od czasu powstania do chwili obecnej nie zmieniäy pierwotnej funkcji uĔytkowej czyli mieszkalnej. Jednak w ostatnich dzie- siöcioleciach zmieniali siö i zmienia- jñ nadal poszczególni wäaĈciciele, którzy w momencie otrzymania aktu wäasnoĈci przystöpujñ do remontów i modernizacji swoich domostw.
Niestety, bardzo czösto w sposób nieprzemyĈlany i bez jakichkolwiek uzgodnieþ z miejscowymi säuĔbami konserwatorskimi.
Wspomniane powyĔej zmiany – w wielkoĈciach, a nawet ksztaätach otworów drzwiowych i okiennych;
wprowadzanie nowej kolorystyki, zupeänie obcej tej zastanej, ro- dzimej; podyktowane wzglödami Ryc. 7. Babkowice, przykäad wyremontowanego czworaka
Fig. 7. Babkowice, example of the renovated quadruple house
Ryc. 8. Wydawy, mimo upäywajñcego czasu budynek zachowaä swojñ charakterystycznñ dla baroku bryäö
Fig. 8. Wydawy, despite the passage of time the building has retained its characteristic Baroque block
ekonomicznymi „ocieplanie” bu- dynków od zewnñtrz, które to z kolei w wiökszoĈci przypadków upraszcza lub niestety caäkowicie pozbawia je charakterystycznego detalu archi- tektonicznego – wpäywajñ niejako na powstanie nowej tkanki architek- tonicznej w strukturach wiejskich, poniewaĔ po wprowadzonych zmia- nach w trakcie prac remontowych i otrzymanym efekcie koþcowym, wäaĈciwie nie przypominajñ obiek- tów sprzed remontu. W zwiñzku z tym faktem nasuwa siö pytanie:
czy mamy do czynienia z trwaniem czy moĔe jednak z przemijaniem zabudowy mieszkaniowej dawnych pracowników folwarcznych. KaĔdy z Czytelników najprawdopodobniej odpowie nieco inaczej. Oczywistym jest jednak, iĔ wiökszoĈè z nas przy- zna, Ĕe te „nowe” budynki w niczym nie przypominajñ ich samych sprzed prac modernizacyjno -remontowych.
Zatem trwanie czy przemijanie – w chwili obecnej jeszcze wszystko zaleĔy od nas.
Z tego wzglödu tak niezwykle istotne jest odpowiednie uĈwiada- mianie spoäeczeþstwa, Ĕe to co stare wcale nie musi byè niewygodne i niemodne. Nie naleĔy tylko naka- zywaè, ale cierpliwie wskazywaè wäaĈciwe rozwiñzania adaptacyjne, modernizacyjne przy zabytkowych obiektach. Systematycznie informo- waè o koniecznoĈci dbania o histo- ryczne rozwiñzania planistyczne, konstrukcyjne, architektoniczne.
Uzmysäawiaè, Ĕe ich czöĈciowe zniszczenie lub caäkowita destrukcja
spowodujñ nieodwracalne, niemoĔ- liwe do odtworzenia zmiany w miej- scowym krajobrazie kulturowym, który stanowi „trwaäñ” pozostaäoĈè po minionych pokoleniach i epokach – dziedzictwo przeszäoĈci.
Fotografie wykonaäa autorka.
Photographs made by author.
Renata Gubaþska Instytut Architektury Krajobrazu
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocäawiu Institute of Landscape Architecture
Wroclaw University of Environmental and Life Sciences
Przypisy
1 Z reguäy mieszkanie pracownika folwarcz- nego skäadaäo siö z sieni, kuchni, jednej lub dwóch izb mieszkalnych, czasami dodatkowo wystöpowaä alkierz.
2 Czworak oznacza budynek, w którym umieszczono cztery mieszkania.
3 PrzewaĔnie obiekty przyjmowaäy nazwö zgodnie z liczbñ znajdujñcych siö w nich mieszkaþ, np. dwojaki, trojaki, czworaki, sze- Ĉcioraki, oĈmioraki itd.
4 Szczegóäowych informacji i porad moĔna zaczerpnñè z ówczeĈnie wydawanych porad- ników i encyklopedii, m.in:. GiĔycki Fr.K., 1829, Budownictwo zastosowane do potrzeb ziemianina polskiego. Ze stu rycinami przedsta- wiajñcymi wzory róĔnych budynków i posady wiosek, folwarków i siedlisk wäoĈciaþskich, t. 1 -2, Warszawa; Goltz T. von, 1895, Orga- nizacya gospodarstwa wiejskiego, Warszawa;
Holewiþski J., 1919, Budownictwo wieyskie.
Podröcznik praktyczny dla wäaĈcicieli ziem- skich, Warszawa.
5 Obecnie kunszt i umiejötnoĈci dawnych budowniczych moĔemy podziwiaè na obiek- tach objötych ochronñ i przeniesionych do skansenów budownictwa regionalnego.
6 WiökszoĈè inwestorów daje kolor zgodnie ze swoimi upodobaniami, w Ĕaden sposób
nawet nie próbujñc dostosowaè siö do tego co byäo, czy chociaĔ do tego co zrobiä sñsiad.
Literatura
1. Czartoryski Z. ks., 1896, O stylu krajowym w budownictwie wiejskim, Poznaþ.
2. Dobesz J., 2008, Dom polski, Oficyna Wyd. Politechniki Wrocäaw- skiej, Wrocäaw.
3. GiĔycki Fr.K., 1829, Budownic- two zastosowane do potrzeb zie- mianina polskiego. Ze stu rycinami przedstawiajñcymi wzory róĔnych budynków i posady wiosek, folwar- ków i siedlisk wäoĈciaþskich, t. 1 -2, Warszawa.
4. Goltz T. von, 1895, Organizacya gospodarstwa wiejskiego, Warszawa.
5. Gubaþska R., 2007, Wspóä- czesny stan zachowania dawnych dolnoĈlñskich zespoäów paäacowo- -folwarcznych [w:] „Renowacja budynków i modernizacja obszarów zabudowanych”, Wyd. Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra, t. 3, s. 93 -100.
6. Gubaþska R., 2009a, Budynki i budowle dolnoĈlñskich folwarków, Wyd. Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocäawiu, Wrocäaw.
7. Gubaþska R., 2009b, Od- zwierciedlenie teorii Witruwiusza w budownictwie folwarcznym [w:]
„Czasopismo Techniczne”, Wyd.
Politechniki Krakowskiej, Kraków, Architektura, nr 1 -A/2009, z. 7, r. 1065, s. 283 -288.
8. Holewiþski J., 1919, Budownic- two wieyskie. Podröcznik praktyczny dla wäaĈcicieli ziemskich, Warszawa.
