DZISIEJSZY STAN BADAŃ NAD FAUNĄ PŁAZÓW I GADÓW KRÓ LESTWA POLSKIEGO.

K ł & ( 1 6 0 4 ) . W a r s z a w a , d n i a 2 m a r c a 191 <ł r.

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOWI PRZYRODNICZYM.

PRENUMERATA „W SZECH ŚW IA TA ".

W Warszawie: ro c z n ie r b . 8, k w a rta ln ie r b . 2.

Z przesyłką pocztową ro c z n ie r b . 10, p ó łr . r b . 5.

PRENUMEROWAĆ MOŻNA:

W R e d ak cy i „ W sz e c h św ia ta " i we w sz y stk ic h k się g a r­

niach w k ra ju i za g ran icą.

R e d a k to r „W szechśw iata** p rz y jm u je ze sp raw am i red a k c y jn e m i c o d z ie n n ie od g o d zin y 6 do 8 w ieczo rem w lo k alu re d a k c y i.

A d res R ed a k c y i: W S P Ó L N A Jsfe. 37. Telefonu 83-14.

DZI SIEJSZY S T A N BADAŃ NAD F A U N Ą P Ł A Z Ó W I G A D Ó W K RÓ

L E S T W A P OL S K I EG O .

B a d a n i a f i z j o g r a f i c z n e — j a k k o l w i e k p r o w a d z o n e n a z i e m i a c h n a s z y c h j u ż od s z e r e g u l a t i prz ez l ud zi wi el k i ej w i e ­ dz y — że w s p o m n ę t y l k o n a z w i s k a T a ­ c z a n o w s k i e g o i W a ł e c k i e g o — w y k a z u j ą z n a cz n e b r a k i i n i ed o k ł a d n o ś c i . J eżel i f a u nę P o z n a ń s k i e g o i Gali cyi m o ż n a u w a ż a ć za p o z n a n ą d o s t a t e c z n i e , to o K r ó l e s t w i e n i e p o d o b n a t e g o p o w i e ­ dzieć.

N i e m ó w i ą c j u ż o f a un i e z w i e r z ą t b e z ­ k r ę g o w y c h , n a w e t w ś r ó d k r ę g o w c ó w m a ­ m y dzi ał y z n a n e n i ed o k ł a d n i e , w k t ó r y c h b r a k wi ad o m o ś c i u t r u d n i a o r y e n t a c y ę w s p r a w a c h wi el ki eg o z n a c z e n i a zoogeo- g ra i i c z n e g o .

J e ś l i p o z w a l am s o b i e z a b r a ć głos, to i t y l k o p o w o d o w a n y c h ę ci ą p o m n o ż e n i a 1 w i ad o m o ś ci n a s z y c h o g r u p i e z w i e r z ą t t a k mał ej , że, z d a je się, bez t r u d u mo- ; ż n a j ą o b s e r w o w a ć , a j e d n a k b a r d z o ' mał o z b a d a n e j pod w z g l ę d e m j e j roz­

m i e s zc ze n i a g e o g r a f i c z n e g o . i

j M am n a myśli pł azy i g a d y — dl a p e ­ wn y ch , c z ys to z r e s z t ą z e w n ę t r z n y c h cech łączone r a ze m i t r a k t o w a n e p r z e z n a u k ę w s p ó l n ą dl a nich, z w a n ą h er pet o- j logią.

N i e g d y ś z a j m o w a ł się u n a s pł aza mi i g a d a m i z a s ł u ż o n y n a s z zoolog A n t o n i W a ł e c k i . R e z u l t a t y s w y c h b a d a ń o gł o­

sił w d w u r o z p ra wa c h d r u k o w a n y c h w P a m i ę t n i k u F i z y o g r a f i c z n y m *)•

J e d n a k od c z a s u b a d a ń W a ł e c k i e g o u pł y n ęł o j u ż l a t 30. W c i ą g u t ego c z a s u wi el e l a s ó w wy c ię to , wiele bł ot os us zono, wi ęc i s t o s u n k i w a r u n k u j ą c e b y t z w i e ­ r z ą t z mi e n i ł y się znacznie.

Z d r u g i e j s t r o n y W a ł e c k i , j a k s a m pi ­ sze 2), poł ud ni owo - ws ch od ni e j , n a j c i e ­ k a w sz e j p o d w z g l ę d e m h e r p e t o l o g i c z ­ n ym , części k r a j u ni e znał wc al e i t. zw.

k r e s ó w r ówni eż ni e b a da ł, a oprócz t e g o od cz asów W a ł e c k i e g o zmi eni ł o si ę t r o ­ chę w p o g l ą d a c h u c z o n y c h n a w a r t o ś ć s y s t e m a t y c z n ą w y s t ę p u j ą c y c h u n a s p ł a zów i ga d ó w. W y o d r ę b n i o n e z o s t a ł y no-

!) M a te ry a ty do zoografii P olski. Skrzeki (A m phibia) T. I I, r. 1882. M a tery aly do zoogra­

fii P olski. P laż y (R eptilia) T. TlT, r. 1883.

s) P łaz y (R ep tilia), str. 3,

ISO WSZECHŚWIAT M 9

w e o d m i a n y , z w ł a s z c z a w ś r ó d g a d ó w , a d a w n e o d m i a n y w g a t u n k u R a n a t em- p o r a r i a L. z o s t a ł y p o d n i e s i o n e do g o d n o ­ ści g a t u n k ó w . O c z y wi ś ci e o r o z m i e s z c z e ­ n i u i w y s t ę p o w a n i u t y c h o d m i a n n i e w i e m y ni c p r a w i e .

I j e ś l i dziś, po 30 l a t a c h , w e ź m i e m y do r ę k i o s t a t n i ą p r a c ę h e r p e t o l o g i c z n ą J), to w y c z y t a m y t a m , j a k d u ż o j e s z c z e b r a k u j e do c a ł o k s z t a ł t u n a s z y c h w i a d o ­ mości . N i e t r u d n o to zło n a p r a w i ć . G r u ­ p a to t a k n i e w i e l k a , do o b s e r w o w a n i a ł a t w a , o z n a cza ni e i c h z n a k o m i c i e u ł a t w i o ­ n e prz ez w y d a n i e „ Kl uc za " , k t ó r y p o l e ­ c a m j a k n a j g o r ę c e j w s z y s t k i m m i ł o ś n i ­ k o m l a u n y o jczys t ej .

Ro k - d w a n a d s y ł a n i a w i a d o m o ś c i o z a ­ o b s e r w o w a n y c h w d a n e j oko l i cy p ł aza ch i g a d a c h — a o ileż b ę d z ie u ł a t w i o n e w p r z y s z ł o ś c i d l a zool oga o p r a c o w a n i e m o n o g r a f i c z n e tej g r u p y z w i e r z ą t — n i e ­ s t e t y — n i e m o ż l i w e d o t ą d u n as , a w y ­ k o n a n e np. dl a całej o l b r z y m i e j R o s s y i (Ni kol ski j , H e r p e t o l o g i a ro ss ic a , Mć- m o i r e s de 1’a c a d e m i e i m p ó r i a l e d es s ci en- ces. P e t e r s b u r g , 1905).

' S ł u s z n i e p o wi e d z i a ł prof. M. S i e d l e c k i W s w y m w y k ł a d z i e w s t ę p n y m : ...„może n i e b ęd ę z b y t ś m i a ł y , j e ś l i p o wi em, że o b o w i ą z k i e m k a ż d e g o n a r o d u j e s t p o z n a ć w ł a ś c i w o ś c i s wej zi emi , a wi ę c j e s t t a k ­ że o b o w i ą z k i e m z b a d a ć j e j f a u n ę. U n a s n i e s t e t y d a l ek o do tego, b y ś m y mieli o br a z f a u n y pol sk i ej , i u w a ż a m to Za g ł ó w n e z a d a ni e — z w ł a s z c z a m ł o d s z e g o pok ol eni a, by f i zy o gr a f i c z ne b a d a n i e f a u ­ n y zi em p o l s k i ch p rz e pr ow a d z i ł o . . . " 2).

Z t e g o wi ę c wTz g l ę d u p r z e b i e g n ę p o ­ k r ó t c e n as ze w i a d o m o ś c i o p ł a z a c h i g a ­ d ac h, p o d k r e ś l a j ą c n a j w a ż n i e j s z e braki.

O p i e r a m się p r z e d e w s z y s t k i e m n a w s p o ­ m n i a n e j j u ż p r a c y S. Udzieli . J e s t ona

1) K lucz do oznaczania z w ie rz ą t k ręg o w y ch ziem p olskich pod re d a k c y ą prof. d-ra H . H o y e- ra . K ra k ó w , 1910. P ła z y i g a d y o p rac o w a ł S.

U dziela.

2) P ro f. M. S iedlecki. O za k re sie i zn acze­

n iu b ad a ń zoologicznych. W y k ła d w stę p n y w y ­ p o w ied z ia n y p rz y objęciu k a te /iry zoologii na U niw . Ja g . dn ia 17|X 1912. W a rsz a w a 1912. O d­

b itk a z W sze ch św ia ta.,

dl a c a łe go K r ó l e s t w a o s t a t n i ą , g d y ż d r u ­ k o w a n a w Kos mos ie r o z p r a w a B a y g e r a u w z g l ę d n i a t y l ko s t o s u n k i g a l i c y j s k i e *).

F a u n a n a s z y c h pł azów o b e j m u j e 18 g a t u n k ó w w 7 r o d z a j a c h .

Z p ła z ów o g o n i a s t y c h (Ur odel a) z a ­ m i e s z k u j ą K r ó l e s t w o P o l s k i e d w a g a t u n ­ ki t r a s z e k . T r a s z k a c z a r n a W a ł . (Molge c r i s t a t a L a u r ) i t r a s z k a p a s k o w a n a Rom.

(Mol ge v u l g a r i s L.), te s ą ws zę dz i e p o ­ s p o l i te i w y s t ę p u j ą r ó w n o r z ę d n i e , nal eż y j e d n a k z a zn a c z y ć , że t r a s z k a c z a r n a j e s t z n a c z n i e mn i e j pos po l i ta — i n i g d y nie z n a j d u j e si ę w t a k i c h i l o ś c i a c h — j a k tr.

p a s k o w a n a . T r a s z k i g ór s ki e: Molge alpe- s t r i s L a u r . i Molge m o n t a n d o n i Bl ugr., g a t u n e k o p i s a n y d opi er o w r o k u 1881, n a n a s z y m t e r e n i e ni e d a d z ą się odnal eźć, j a k k o l w i e k w p o s i a d a n y m p r z ez e mni e, d zi ęki wi el ki ej u p r z e j m o ś c i p. T. W o l ­ s ki eg o , e g z e m p l a r z u S k r z e k ó w W a ł e c k i e ­ go z n a j d u j ę n a s t r . 30 w ł a s n ą a u t o r a r ę k ą z r o b i o n y dop is ek , k t ó r y ze w z g l ę d u n a w a ż n e z n a c z e n i e z o o g e o g r a f ic z n e d o­

s ł o w n i e p r z y t a c z a m : . . .„ Tr yt on g ó r s k i z n a l e zi o n y z o s t ał przez p. Kaz. K u j a w ­ s k i e g o w ^okolicy Kielc, o 6 w e r s t od m i a s t a n a p ó ł n o c k u Z a g n a ń s k o w i , w k a ­ ł u ży p rz y p l a n c i e k o l ej o wy m . Z k i l k u o k a z ó w z e b r a n y c h w m a j u 1891 r o k u i h o d o w a n y c h w a k w a r y u m j e d e n s a ­ m i e c z d e c h ł w s i e r p n i u i z a c h o w a n y w s p i r y t u s i e dl a s t w i e r d z e n i a o d k r y c i a z o s t a ł p r z e s ł a n y p r z e z z n a l a z c ę do re-' d a k c y i W s z e c h ś w i a t a ( W s z e c h ś w i a t 1891 No 38)“... W a r u n k i g e o g r a f i c z n e i k l i m a ­ t y c z n e g ó r Ś w i ę t o k r z y s k i c h p o z w a l a j ą p r z y p u s z c z a ć m oż n o ś ć z n a l e z i e n i a t a m t e j p i ę k n e j t r a s z k i .

Do p ł az ów o g o n i a s t y c h n al eż y też j a ­ s z c z u r p l a m i s t y ( S a l a m a n d r a m a c u l o s a L a u r ). W a ł e c k i p i s z e o nim, że obf i ty j e s t w T a t r a c h . „ K lu c z “ z n a go t y l k o z K a r p a t , P o d k a r p a c i a , S u d e t ó w i t. d., a j e d n a k p. Sz. T e n e n b a u m , d e l e g o w a n y pr z ez Tow. k r a j o z n . do Z a m o y s z c z y z n y w l u b e l s k i e , o d na l az ł t a m t eg o pł az a .

*) B a y g e r J . A. Crady i płazy G alicyi z u w zg lę d n ie n iem ic h g eo g ra fic zn e g o rozm iesz­

czania, K osm os, 1909.

M 9 WSZECHŚWIAT ^{1 S J}

w l eci e r o k u z e s zł ego pod w s i ą Rogoźno (l okaz) i Z a g r o d y D ą b r o w i c e (1 okaz).

G a t u n e k to;; z a t e m n a l e ż y do f a u n y K r ó ­ l e s t w a — i t y l k o n i e z m i e r n i e c i e k a w ą b y ł o b y r z e c z ą d o b r z e w t y c h o kol ic a c h p r z e p r o w a d z i ć b a d a n i a , t e m b a r d z i e j , że j a s z c z u r p l a m i s t y j e s t g a t u n k i e m w y b i t ­ nie p o ł u d n i o w o - z a ch o dn i m i w g r a n i c a c h całego I m p e r y u m w n o w s z y c h c z as ac h nie był z n a j d o w a n y , a Ni kol ski j, po d a j ąc S. m a c u l o s a dl a W oł y n i a , P o d o la i Ziemi k o z a k ó w d o ń s k i ch , c z y ni to n a w i a r ę s łów b a d a c z ó w d a w n y c h ( E i c h w a l d , Dwi- gubski j ), z k t ó r y c h z w ł a s z c z a t e n o s t a t ­ ni w e d ł u g N i k ol s ki e g o nie j e s t p e w n y *).

O d r u g i m g a t u n k u j a s z c z u r ó w , j a s z c z u ­ rze c z a r n y m (S. a t r a Lau r .) , nawet, ni e w s p o m i n a m , g d y ż o b ec n o ś ć j e g o wo- góle n a zi emi ac h p o l s k i ch ( K a r p a t y ) j o s t p o wa żn ie k w e s t y o n o w a n a ( K u l c z y ń s k i ) : ).

P r z e c h o d z i m y do pł azów b e z o g o n i a s t y c h (Anur a). M a m y t u p r z e d e w s z y s t k i e m r o ­ dzinę żab (Rani dae). Z t y c h ż a b a j a d a l ­ n a (R. e s e c u l e n t a L.), z n a n a n a m w s z y s t ­ kim, w y s t ę p u j e ws zę d zi e, ale n a l e ż y p a ­ m i ęt ać, że n o w s i s y s t e m a t y c y z t e g o s t a ­ r e g o l i n n e u s z o w s k i e g o g a t u n k u w y o d r ę b ­ nili g a t u n e k n o w y 3) Ż a b a w e s o ł u c h a 4) (R. r i d i b un d a) , z n a n y z Galicyi, N i e m i ec i Rossyi, gd z i e dochodzi do 59° szer. półn.

(Nikolskij), a n i e n o t o w a n y d l a K r ó l e s t ­ wa, i w y b i t n ą o d m i a n ę R. escul. var . las sonae, c e c h u j ą c ą się: a) d r o b n e m i r o z ­ m i a r a m i - o* 6 c ą 9 8 cm- b) w y b i t n i e k r ó t k i e m i k o ń c z y n a m i t y l n e m i , ni es i ęga- j ą c e m i oczu s t a w e m s l ę p o w o - g o ł e n i o w y m ; c) b a r d z o s i l n e m i pół księżycow^atemi mo- d z e l a m i p i ę t o we m i , r ó w n i e ż z K r ó l e s t w a n i e z n a n ą , a w y s t ę p u j ą c ą w c a ły c h N i e m ­ cz ech ( Schr ei ber) .

Za c z as ów W a ł e c k i e g o zn a no j e d e n t y l k o g a t u n e k ż a b y l ą d owe j Wał. (R.

J) N ikolskij, 1. e., str. 420.

2) W . K ulczyński. O sta n ie badań fau n y k ra ­ jo w e j. R e fe ra t o d cz y ta n y na p o sied zen iu sekcyi zoologii IX Z jazdu le k a f ty i przy ro d n . polskich w K rakow ie.

3) S chreiber. H p rp e to lo g ia europaea, w'yd. I I.

Je n a , 1912.

4) N azw ę polską , w esołucha" p odaje B ayger, k tó ry w szakże tę żabę tr a k tu je ty lk o ja k o o d ­ m ianę żaby ja d a ln e j.

t e m p o r a r i a L.), w ś r ó d k t ó r e g o W a ł e c k i d os t rz e gł odmi an y: a) p l a t y r r h i n a , p) o x y r r h in a , y) agilis, n a z w a n e przez n i e ­ go „ t y p a m i r a s o we mi " i t r a k t o w a n e tyl<

ko j a k o k r a ń c o w e f o r my z m i e n n e g o wo - góle g a t u n k u *).

Dziś t e o d m i a n y u w a ż a n e s ą j a k o ś c i ­ śle o k r e ś l o n e g a t u n k i , z n i c h n a j p o s p o ­ l i tszy j e s t ża ba b r u n a t n a (R. m u t a L a u r . var . p l a t y r r h i n a Wał.).

Ż ab a m o cz a ro wa Bay. (R. a r v a l i s Niels., var. o x y r r h i n a Wał.) j e s t wogól e r z ad k a.

Z K r ó l e s t w a z n a n a z okolic W a r s z a w y , okolic C i e c ha n o wa , C i e c h o c i n k a (dr. Po- liński), Z a m o y s zc z y z n y ( T e n en ba u m ) , N a ­ ł ę c z owa (dr. Poli ński ), C h o d c z a (T. W o l ­ ski). Ż a b a z w i n k a Łomn. (R. agilis T hom. , var. agi l i s Wał.) j e s t j e s zc ze r z ad s z a od pop- z edni ej i d o k ł a d n i e j s z y c h w i a d o m o ­ ści o niej b ra k n a m z K r ó l e s t w a z u p e ł ­ nie. ( Z a m o y s z c zy z n a , T e n e n b a u m ) .

Rozmi es zc ze ni e d r u g i e j rodziny, r o p u c h (Rufonidae), z n a n e j e s t s t o s u n k o w o lepiej:

r o p uc h a s z a r a Wa ł. (Bufo v u l g a r i s Laur . ) j e s t wrszędzie, r o p u c h a zi el ona W . (B. vi- ridis Laur .) równi eż. R o p u c h a zi el ona w n i e k t ó r y c h okol i cach w y s t ę p u j e licz­

niej n a w e t od s zarej , co s t w i e r d z o n o np.

w oko l icac h Na ł ęc z o wa (dr. Poli ńs ki ) i w C i e c h a n o w s k i e m , ale j u ż r o z m i e s z ­ czeni e t rze ci ego g a t u n k u : r o p u c h a k r ó t - k o n o g a Wał. B. c a l a m i t a L a u r . j e s t mni ej znane. Z K r ó l e s t w a W a ł e c k i podaj e j ą z okolic S u w a ł k i Lubl ina, to s a m o „Klucz".

W n o w s z y c h c z a s a c h znajdowran o r o p u ­ chę k r ó t k o n o g ą w pow. p ł o ń s k i m (My- s ł a k ow s ki ) , w P i e k u ł k u pod Wa r s z. , D ę b ­ linie, Ś w i a c k u Suw. , Bol es ł awi u Kielec.

(T. Wolski), w Za m o y s z c z y z n i e ( T e n e n ­ baum).

I n t e r e s u j ą c y j e s t fakt, że Ni kol ski j 2), pod aj ąc B. c a l a m i t a z k i l k u p u n k t ó w z a ­ ch od n i c h ( Wo ł yń , Podole), o p i e r a się t y l ­ ko n a s t a r s z y c h a u t o ra c h . T a c z a n o w s k i ( c y t u j ę w e d ł u g Ni kol sk i eg o) t wi erdz i , że B. c a l a m i t a pos pol it s z a j e s t w K r ó l e s t ­ wie n a pół nocy niż na poł udni u, g d y t y m c z a s e m S c h r e i b e r u w a ż a j ą za g a t u ­

i) W ałecki, 1. c., s tr. 13, 14.

’i) 1. c., p. 372.

W SZECH S W IAT N i

9

n e k z a c h o d n i i p o d a j e W i s ł ę (Bufo c a l a ­ m i t a i s t ais ei na e n t s e h i e d e n w e s t e u r o - p a i s c h e F o r m zu b e z e i c h n e n , i n d e m sie n a c h O s t e n di e W e i c h s e l n i c h t iiber- s c h r e i t e t ) j a k o g r a n i c ę w s c h o d n i ą *).

R o d z i n a ż a b e k d r z e w n y c h (Hyl i dae) m a u n a s j e d n ę t y l k o p r z e d s t a w i c i e l k ę , ż a b k ę r z e ć h o t k ę ( Hy l a a r b o r e a L.). W K r ó ­ l e s t w i e po sp o l i t a i w s z y s t k i m z n a n a , po­

ż ą d a n e t y l k o b y ł o b y z e b r a n i e w i a d o m o ­ ści, d o t y c z ą c y c h p ó ł n o c n o - w s c h o d n i e j g r a ­ n i c y j e j w y s t ę p o w a n i a , g d y ż , j a k w i a d o ­ mo koł o M i ń s k a l i t e w s k i e g o i dal ej n a pół n. - ws ch. , j u ż j e j nie s p o t y k a m y . Z r o ­ d z i n y h u c z k ó w ( P e l o b a t i d a e ) z n a m y też j e d n ę t yl ko f o r m ę h u c z k a z i e m n e g o (Pe- l o b a t e s fuscus). J a k k o l w i e k ze w z g l ę d u n a n o c n y t r y b życia, p o k r e w n y r o p u ­ chom, o b s e r w a c y e n a d t y m c i e k a w y m p ł a z e m s ą u t r u d n i o n e , j e d n a t w a r t o b y si ę p o s t a r a ć o d o k ł a d n i e j s z e o n i m w i a ­ domości . „Klucz" mówi: „ z n a j d u j e się p r a w d o p o d o b n i e w całej P o l s c e" 2).

W e d ł u g W a ł e c k i e g o j e s t p o d W a r s z a ­ wą. T a c z a n o w s k i p o d aj e go o g ó l n i k o w o z całej P ol s ki , n o w s z e d a n e s t w i e r d z a j ą o b e c n o ś ć h u c z k a z i e m n e g o w S ł u ż e w c u , J a b ł o n n i e , S i e d l i s k u ( Wol s ki ), Za mo y s z - czyzni e ( T e n e n b a u m ) , C i e c h o c i n k u (dr.

Pol i ński ), w pow. c i e c h a n o w s k i m i m ł a w ­ s k i m (w S z u m s k u ) , ale c z y ws zę dz i e i g dz i e bar dzi ej , g dz i e m n i e j pospol i t y, t eg o n i e wi em y .

W r e s z c ie p r z e g l ą d f a u n y p ł a z ó w m o ż n a z a k o ń c z y ć o s t a t n i ą z k r a j o w y c h rodzin, r o p u s z k a m i (Di seogl os s i dae). T u m a m y dwi e f o r m y : K u m a k o g n i s t y ( B o m b i n a - t o r i g n e u s La u r. ), z n a n y k a ż d e m u z w y ­ d a w a n y c h w i o s n ą d ź w i ę k ó w p oj e d y ń - c z ych, w y c h o d z ą c y c h j a k g d y b y z dna, i ze s w e g o p o m a r a ń c z o w e g o , p l a m k o w a ­ n e g o s p o d u ciała: t e n j e s t ws zę dz i e, j a k ­ k o l w i e k w r a z z r z e c h o t k ą z n i k a koło 54°

szer. pn. Ale j e s t d r u g a f or ma , k u m a k g ó r s k i ( B o m b i n a t o r p a ć h y p u s B ona p. ) o s k ó r z e g r z b i e t u z k o ń c z y s t e m i b r o ­ d a w k a m i , żół temi p l a m a m i s t r o n y b r z u ­ sznej i żół t em i k o ń c a m i p a l có w . J e s t

T) S chreiber, 1. c., p. 22f.

s) K lu cz i t. d., s tr. 60.

to f o r m a z a st ęp c z a , po n i ewa ż j e d n a k w e ­ d ł u g S c h r e i b e r a J) z a m i e s z k u j e i dol iny do g ó r p r z y l e g ł e , a w m i e j s c o w o ś ci a c h g ó r z y s t y c h ws zę dz i e z n a j d u j e się, po­

c z ą w s z y od w y s o k o ś c i około 4 0 0 m ( n a ­ t u r a l n i e w g r a n i c a c h z a m i e s z k a n i a , k t ó r e S c h r e i b e r '2) p od aj e od 6°—3 3 ° na w s c h ó d od Gr e ei y v i c h i od 3 8 °—59V 2° n a północ), p r z e t o nie j e s t w y ł ą c z o n a mo ż l i wo ść z n a ­ l e z i e n i a go w g ó r a c h Ś w i ę t o k r z y s k i c h , k t ó r e p r z e c i e ż w z n o s z ą się n a 5 0 0 m n a d pozi om. T r z e b a b y n a t e n g a t u n e k z w r ó ­ cić u w a g ę , t e m b a r d z i e j , że / d awn i e j s i z o­

o l og o wi e n i e z a j m o w a l i si ę t ą s p r a w ą zupełni e, g d y ż s a m o w y r ó ż n i e n i e d o k o ­ n a n e prz ez B o u l e n g e r a 3), d a t u j e si ę od r o k u 1 8 8 6 , a d a w n i e j B o m b i n a t o r pa- c h y p u s g u b i ł się w s p i s a c h pod s t a r ą j e d y n ą n a z w ą B. i g n e u s 4). Do Disco- g l o s s i d a e n a l e ż y r ó w n i e ż A l y t e s obste- t r i c a n s W a g i . , f o r m a z a c h o d n i o - e u r o p e j ­ s ka , z a c h o d z ą c a n a w s c h ó d do 28° 3 0 ' od F e r r o ( n a j b a r d z i e j w s c h o d n i p u n k t N o r d h a u s e n w P r u s i e c h ) i n a północ do 52° sz. pi n. s). O t y m g a t u n k u w s p o m i ­ n a m t y l k o d l a t e g o , że w r o k u 1 8 4 0 Z a ­ w a d z k i p odał go d l a B u k o w i n y , a A n d r z e - j o w s k i d l a P o d o l a i D w i g u b s k i j d l a g ub . E k a t e r y n o s ł a w rs ki ej 6). W p r a w d z i e N i ­ k ol sk i j d a n e p ow y ż sz e p od aj e w w ą t p l i ­ woś ć, a K u l c z y ń s k i 7) t w i e r d z e n i e Z a ­ w a d z k i e g o w p r o s t o d r z u c a , j e d n a k ze w z g l ę d u n a ś w i a d e c t w o t a k d o ś w i a d c z o ­ n e g o h e r p e t o l o g a j a k prof. W e r n e r , k t ó ­ r y mówi : „za o b e c n o ś c i ą t e g o g a t u n k u p r z e m a w i a b ar d z o u m i e j ę t n y opis z w i e ­ r z ę c i a i j e g o ż y c i a “. . . 8), u w a ż a ł e m za k o ­ n i e c z n e w s k a z ać , j a k s p r a w a stoi.

Stanislaio Sum iński.

(D ok. nast.).

') S ch reib er, 1. c., s tr. 177.

=) Ib id ., 178.

3) On tw o eu ro p e an Species o f B om binator.

B y G. A. B o u len g e r (From th e p roceedings of th e Z oological S o cie ty o f L ondon).

4) B a y g e r, 1. c., str. 206.

3) S ch reib er, 1. c., s tr. 167—168.

6) N ikolskij, 1. c., s tr. 416.

7) K u lcz y ń sk i, 1. c.

8) D r. JFranc. W e rn e r. D ie R e p tilie n und A m phibien O esterre ich - ITngarns u n d d er Occu- p atio n sliin d er. W iedeń, 1897.

Aft 0 W SZE C H SW IA T 133

K W E S T Y A E O L 1 T Ó W .

Z a g a d n i e n i e cz ł ow i ek a t r z e c i o r z ę d o w e ­ go j e s t ś ci ś l e z w i ą z a n e z k w e s t y ą t a k z w a n y c h e o l it ów cz y l i w y r o b ó w k a m i e n ­ n y c h z o k r e s u „ j u t r z e n k i 11 l udzkości , z n a ­ l ez i on yc h w p o k ł a d a c h t r z e c i o r z ę d o w y c h . Jeżel i s z t u c z n y , d o w o d z ą c y n i e w ą t p l i w i e dz i ał a l no śc i r ę k i l u d z k i e j c h a r a k t e r t y c h w y t w o r ó w z o s t a n i e o s t a t e c z n i e s t w i e r ­ dzony, to tern s a m e m . r o z s t r z y g n i e się w z n a c z e n i u t w i e r d z ą c e m p y t a n i e , czy człowMek i s t n i ał j u ż w o k r e s i e t r z e c i o r z ę ­ d o wy m . E o l i t y n a b i e r a j ą j e s z c z e w i ę k ­ sze g o z n a c z e n i a w o b e c f a k t u , że nie w y k r y t o d o t ą d ż a d n y c h s z c z ą t k ó w l u d z ­ ki ch, p o ch o d z ą c y c h n i e w ą t p l i w i e z t r z e ­ ci or z ęd u i w y ł ą c z a j ą c y c h w s z e l k i z a r z u t ze s t r o n y s c e p t y k ó w . Co p r a w d a , p o k ł a ­ dy, w k t ó r y c h dr. E u g e n i u s z D u b o i s z n a l a z ł w r o k u 1891 okoł o Tr i n i l n a J a ­ wi e s z c z ą t k i s ł a w n e g o P i t h e c a n t h r o p u s e r e c t u s J), s ą prz ez n i e k t ó r y c h u w a ż a n e za g ór n o - p l iocenowe , a wi ęc za t r z e ­ ci orzędowe, lecz z d a n i e to j e s t e n e r g i c z ­ nie z w a l cz a ne przez i n n ą część bada czów;

w y p r a w a n a u k o w a , u r z ą d z o n a w r. 1909 pr z ez żonę z m a r ł e g o zool oga m o n a c h i j ­ s k i e g o E m i l a S e l e n k i ( „ S e l e n k a - E x p ed i - t i o n “ ) w ce l u s z c ze g ół o we go z b a d a n i a t e r e n u zna le zi sk a , ni e d o p r o w a d z i ł a do p e w n y c h rezultatów', g d y ż w i ę k s z o ś ć c z ł onkó w o p o w i ed z ia ł a się za c z w a r t o r z ę ­ dem, B l a n c k e n h o r n zaś j e s t z d a ni a , że

„ mo żna te s t a r o d y l u w i a l n e p o k ł a d y u zn ać r ó wn i e ż i za g ó r n o - p l i o c e n o w e 1*. Po- z a t e m n i e k t ó r z y (Vi rc h ow, W a l d e y e r , Kol lmann) t wi e r d z ą , a c zk o l w i e k , j a k się zdaje, bez d o s t a t e c z n y c h p o w o d ó w , że P i t h e c a n t h r o p u s j e s t mał pą.

Co do Homo h e i d e l b e r g e n s i s , z n a l e zi o­

nego przez n i e d a w n o z m a r ł e g o n i e o d ż a ­ ł o w a n e g o prof. d - r a O t t o n a S c h o e t e n s a c - ka w k o ń c u r. 1907 w p o b l i ż u w s i M au e r koło H e i d e l b e r g a 2) (z nal ezi sko s k ł a d a się

1) P o ró w n . a r ty k u ł „ P ith e c a n th ro p u s erectus*

przez K. S to ły h w ę, W sze ch św ia t, ro k 1904, 48, str. 753 — 756.

- P o ró w n . m onografię: „D er U irterlu e fo r des

z j e d n e j t y l k o szczęki dol nej ), to s a m S c h o e t e n s a c k mówi , że n i e k t ó r e ze s z c z ą t ­ k ó w z w i e r z ę c y c h t ego p o k ł a d u d o w o d z ą j e g o * p r z y n a l e ż n o ś c i do pl iocenu, g d y t y m c z a s e m i nne n a l e ż ą do f a u n y st aro- d y l u w i a l n ej . Ho mo h e i d e l b e r g e n s i s żył w i ę c p r a w d o p o d o b n i e na p r z e ł o m i e m i ę ­ d z y trzecio- a c z w a r t o r z ę d e m . W s z y s t ­ kie i n n e n a j s t a r s z e s zc z ąt k i l ud zki e n a ­ leżą w y r a ź n i e i n i e w ą t p l i w i e do c z w a r t o ­ r z ęd u. W y k r y c i e prz ez A m e g h i n a w A r ­ g e n t y n i e (Mi ra ma r ) „czł owi eka t r z e c i o ­ r z ę d o w e g o ” polegało n a g r u b y m błędzie g eol ogi cz ny m; po b a d a n i a c h L e h m a n n - N i t s c h e g o , B r a n k i (Branca) i K l a a t s c h a nie u l e ga t o j u ż żadnej wą tpl iwoś ci .

Ł a t w o wi ę c zr ozumi eć, j a k doni osł ą s t a j e się wo b e c t e g o w s z y s t k i e g o kwe- s t y a eolitów. Nic t eż dzi wne g o, że cały s ze r e g w y b i t n y c h u c z o n y c h go rl i wi e z a j ­ m o w a ł się t y m p r z e d m i o t e m . P o m i j a j ą c w y k o p a l i s k a da w n i e j s z e , n i e d o ś ć k r y t y c z ­ nie z b a d an e , możnar powi edzieć, że pi er ­ wsi zwróci li u w a g ę n a eo l i t y k s i ąd z Bourgeoi s, Karol Ri bei ro i G a b r y e l de Mortillet, w ó s m y m d z i e s i ą t k u l a t z e szł e­

go s t ul eci a. Od t e g o c z a s u p o w s t a ł a cała szkoł a eolitologów'. P r z e d s t a w i c i e l a m i j ej w N i e m c z e c h s ą K l a a t s c h , V e r w o r n , Hah- ne i inni, na czele zaś stoi u c z o n y bel ­ g i j s ki , A m a d e u s z R ut o t , k t ó r y ogłosił w c i ą g u o s t a t n i c h l a t d w u d z i e s t u ca ł y s z e r e g r o z p r a w o e ol it ac h ( p r z e wa ż n i e w „Bul let in de la Soci et ó be l ge de Gć- o l o g i e“ i w' „Bul let in de la S oci et e d ’A n t h r o p o l o g i e de B r u x e l l e s “).

Bi b l i o g ra f i a eol i t ó w j e s t t a k o lbr z ymi a, że ni e m o g ę tu w ym i e n i ać n a w e t r zecz y n a j w a ż n i e j s z y c h x).

W a r t o j e d n a k ż e z wr óc i ć uwra g ę n a n a d ­ z w y c z a j n ą r o z b ie żn o ść z d a ń w J<wres t yi eolitów. Gdy R u t o t i j e g o z w o le n n i c y ani n a c h w il ę ni e w ą t p i ą o s z t u cz n e j na-

Homo h eidelbergensis aus den S anden von M auer bei H eid e lb e rg . E in B e itra g z u r P a le o n ­ tologie des M enschen. Von O tto S choetensack.

Lipsk, W . E ngelm ann, 1908.

!) B ibliografię szczegółow ą lite r a tu r y o eoli­

tach od r. 1867 do r. 1905 podał G. G ra n t Mac C urdy, The E o lith ic P ro b lem . „A m eric. A n th r.“ , 1905, N. S., V II, 3, str. 471—479. P o te m je d n a k ukazało się m nóstw o rozpraw .

134 W SZ E C H SW IA T N» 9

t u rz e eol i t ów, u z n a j ą c j e za w y r o b y l u d z ­ ki e ( a r t e ł a c t u m ) , p r z e c i w n i c y t e g o p o g l ą ­ d u r ó w n i e ż s t a n o w c z o t w i e r d z ą , że m a m y t u do c z y n i e n i a z w y t w o r a m i n a t u r a l n e - mi, n i e m a j ą c e m i nic w s p ó l n e g o z dzi a­

ł a l n o ś ci ą l u d z k ą ( p e t r e f a c t u m ) . P a l e o n ­ t ol og f r a n c u s k i E. H a m y p o s u w a się aż do t ego, że o g ł a s z a b a d a n i a t e g o „fan to m u “ z a „ z m a r n o w a n i e d r o g i e g o c z a s u “ . W r e ­ szcie n i e k t ó r z y uczeni s ą d z ą , że o be c ni e n i e m o ż n a j e s zc ze s t a n o w c z o się o p o w i e ­ dzi eć z a l ub przeci w, oraz że n a l e ż y j a k - l iaj gorl i wi ej p r o w a d z i ć dal ej b a d a n i a e o ­ l it ów w c e l u w y k r y c i a n o w y c h m a t e r y a - łów: do tej k a t e g o r y i b a d a c z ó w n a l e ż y m i ę d z y i n n y m i z n a k o m i t y g e o l o g A.

Penclc. N i e m a p o t r z e b y d o d a w a ć , że i R u t o t z j e g o s z k o ł ą d o s k o n a l e r o z u ­ m i e j ą p o t r z e b ę d al s zy c h s t u d y ó w .

Mus zę w y z n a ć o t w a r c i e , że po dz i el am p o g l ą d y R u t o t a , a to nietyllco ze w z g l ę ­ dó w g e o l o g i c z n y c h i n a p o d s t a w i e z b a ­ d a n i a k s z t a ł t ó w n a r z ę d z i e o l i t / c z n y c h , o p i s a n y c h p r z e z R u t o t a i V e r w o r n a , lecz g ł ó w n i e d l a t e g o , że p r z e m a w i a z a ni emi e t no l o gi a. D o w i e d z i o n o b o w i e m i s t n i e ­ n i a w y r o b ó w , n a j z u p e ł n i e j i d e n t y c z n y c h z e o l it ami , u w s p ó ł c z e s n y c h l u d ó w p i e r ­ w o t n y c h , n a p r z y k ł a d u T a s m a ń c z y k ó w . S ą d z ę , że j u ż o b ec ni e , n a p o d s t a w i e z e ­ b r a n e g o m a t e r y a l u , m o ż n a s t a n o w c z o p r z y j ą ć s z t u c z n ą n a t u r ę eol it ów i u z n a ć j e z a a r t e f a c t a , ni e za ś p e t r e f a c t a . W i e m j e d n a k dobr z e, że o p i n i a t a ni e j e s t p o­

d z i e l a n a pr z ez l i c z n y z a s t ę p u c z o n y c h i że k w e s t y a ca l a z n a j d u j e się j e s z c z e w o k r e s i e pol emi ki . Tot eż , n i e n a r z u c a - j ą c n i k o m u s w e g o z d a n i a , o g r a n i c z ę się s p r a w o z d a n i e m z d w u n a j n o w s z y c h dzieł s y n t e t y c z n y c h , r o z p a t r u j ą c y c h k w e s t y ę e o l i t ó w i, p o n i e k ą d , w y c i ą g a j ą c y c h wmio- ski z d o t y c h c z a s o w e g o p r z e b i e g u b a d a ń . Ob a d zi eł a w y d a j ą o e o l i t a c h s ą d u j e m ­ ny; czy d o s t a t e c z n i e u z a s a d n i o n y — z o ­ b a c z y m y poniżej.

T r z e b a tu z a zn a c z y ć , że b a d a n i a p r z e d ­ h i s t o r y c z n e w y s z ł y j u ż o b e c n i e z o k r e s u o p o r u d o g m a t y c z n e g o , z j a k i m m u s i a ł y w a l c z y ć za c z a s ó w E o u c h e r a de P e r t h e s ; o g ó l n y p r ą d n au ko w o - f i l o zo f i c z n y s p r z y ­ j a o be c ni e p o g l ą d o m r o z w o j o w y m . U k a ­

z u j ą się c z as em, co p r a w d a , pol emi ści

d o g m a t y c z n i s t a r e j da t y, że, w y m i e n i ę t u d l a p r z y k ł a d u E r y k a W a s m a n n a , lecz s ą t o a n a c h r o n i z m y i w rozwro j u n a u k i ni e m a j ą zna cz e ni a . Kt o chc e obec ni e zwral cz ać j a k i ś p o gl ą d w dzi edz i ni e a n ­ t ro po l o gi i p r z e d h i s t o r y c z n e j (czy p a l e o n ­ t ol ogi i cz ł owi e k a) , t e n m u s i o p i e r a ć s w e z a r z u t y n a f a k t y c z n y c h d a n y c h , ni e zaś n a t w i e r d z e n i a c h d o g m a t y c z n y c h . Aut o- r o w i e rzpczy, o k t ó r y c h t u c h c ę mówi ć, s t o j ą n a g r u n c i e t e g o a k s y o m a t u .

Dz i e ł o p i e r w s z e x) n a p i s a n e j e s t prz ez H. O b e r m a i e r a , k t ó r y j u ż p r z e d t e m był z n a n y , j a k o z a p a l o n y p r z e c i w n i k eolito- wej t e o r y i R u t o ta . W dziele ni t ii ej sz em k w e s t y i eol it ów p oś wi ęc a o s o b n y rozdział, z a t y t u ł o w a n y : „ C zł o w i e k t r z e ci o r z ę d o w y i k w e s t y a e ol it ów" (str. 381 i nast.).

W n i o s k i , do k t ó r y c h dochodzi , s ą wr ę cz n e g a ty w me . O b e r m a i e r o d r z u c a d y a g n o - s t y c z n ą m e t o d ę V e r w o r n a , eol it y zaś u w a ż a za w y t w o r y c z y s t o n a t u r a l n e . B a ­ da ni a , p o c z y n i o n e p r z e z e ń n a m ł y n a c h k r e d o w y c h , d o p r o w a d z i ł y go j a k o b y do w n i o s k u , że eol it y m o g ł y p o w s t a ć w r e ­ z u l t a c i e p r o c e s ó w m e c h an i cz n o -g eo l o gi cz - n y c h , n i e m a j ą c y c h ż a d n e g o z w i ą zk u z d z i a ł a l h o ś c i ą l udzką. Ca ł e to z a g a d ­ n i e n i e n a l eż y, j e g o z d a n i e m , w y ł ą c z n i e do geologii: a r c h e o l o g o w i e ni e m a j ą t u ni c do c z y ni en i a. P o w o ł a n i e się na m ł y ­ ny k r e d o w e j e s t ni eco d z i w n e wrobe c t e ­ go, że a r g u m e n t t e n doś ć d a w n o j u ż zo­

s t a ł o b al ony. Gd y m i a n o w i c i e w r o k u 1905 M. Boule, H. O b e r m a i e r , A. d e Lap- p a r e n t , L. C a p i t a n i i n n i p r z e c i w n i c y e ol it ów w s k a z a l i , że w t u r b i n a c h f a b r y k i

„ C o m p a g n i e d e s C i m e n t s f r a n ę a i s " (około M a n t es , dep. S e i ne - e t -Oi se ) i i n n y c h z a ­ k ł a d ó w t e c h n i c z n y c h t e g o r odz aj u, p o ­ w s t a j ą z k r e d y , z a w i e r a j ą c e j k r z e m i e n i e ,

„ e o l i t y 1*, n i c z e m się n i e r ó ż n i ą c e od p r a w ­ d z i w y c h , z w o l e n n i c y s z t u c z n e g o p o c h o ­ d ze ni a , p r z e d e w s z y s t k i e m R u t o t i H a h n e , dowi edl i , że a r g u m e n t t e n n a k o r z y ś ć n a t u r a l n e g o , m e c h a n i c z n e g o p o w s t a n i a p r a w d z i w y c h eol i t ów ni e w y t r z y m u j e k r y t y k i Bo, p o p i er ws ze , d zi ał a n ie w o ­

H . O berm aier, D e r M ensch d er V orzeit, B erlin, 1912.

2) P o ró w n . zw łaszcza: H alinę, Uber die Be-

JVo 9 W SZECH SW IAT 135

d y w p r z y r o d z i e n i e m o g ł o b y ć t aki e, j a k dz i ał a n i e t u r b i n ; p o dr u g i e zaś, „eoli­

t y ”, p o w s t a j ą c e w m ł y n a c h k r e d o w y c h ni e są w c a l e i d e n t y c z n e z p r a w d z i w e m i , t r z e c i o r z ę d o w e m u P o w y c z e r p u j ą c e j o d ­ powi edz i H a h n e g o s p r a w ę m ł y n ó w m o ż n a był o u w a ż a ć za p r z e s ą d z o n ą . D l a t e g o d z i w n e m się w y d a j e , że O b e r m a i e r z n o ­ w u w y s u w a t e n a r g u m e n t ; n a l e ż ał o b y p rz y p u s z c z a ć, że O b e r m a i e r w y k a ż e bł ę­

d y w b a d a n i a c h H a h n e g o , lecz on o g r a ­ ni cz a się o ś w i a d c z e n i e m , że ni e z n a z a ­ k ł a d ó w t e c h n i c z n y c h , w k t ó r y c h H a h n e p r z e p r o w a d z i ł s w e s p o s t r z e ż en i a , j a k o t e ż s p o so b u w y k o n y w a n i a t y c h s post rze żeń . Mimo to, t w i e r d z i j e d n a k , że w n i o s ki H a h n e g o s ą bł ędne. J e s t to s p r z e c z n o ś ć r ażąca! D a l e j o ś w i a d c z a si ę z a p o g l ą d e m S a r a s i n a , w e d ł u g k t ó r e g o eol i t y t a k zw.

F l e n u s i e n *) z o s t a ł y w y s z c z e r b i o n e „ o b u ­ w i e m l u d z k i e m , k o ł em p ł u g a i k o p y t e m z w i e r z ą t z a p r z ę ż n y c h “. M n i e m an i e to j e s t do t a k i e g o s t o p n i a f a n t a s t y c z n e , że nie w y m a g a , j a k s ą d z ę, ż a d n e j k r y t y k i .

O b e r m a i e r u z n a j e eo l it y t a s m a ń s k i e za Wyr oby l udzkie. D l a c z e g ó ż wi ęc eolity t r z e ci o r zę do we , n a j z u p e ł n i e j i d e n t y c z n e ż t a s m a ń s k i e m i , m a j ą b y ć w y t w o r a m i p r o c e s ó w i n ec h a n i c z n o - g e o l o g i c z n y c h ?

W o b e c t e g o w s z y s t k i e g o n i e m o ż n a u z n a ć za d o wi e d z i o n y, l u b c h o c ia ż b y u z a ­ s a d n i o n y , w n i o s k u, k t ó r y t e n a u t o r w y ­ g ł a s z a i w e d ł u g k t ó r e g o „ m e c h an i c z n o - p r z y r o d z o n e p o w s t a n i e eol it ów j e s t d o ­ w i ed z io n e" , „ h y p o t e z a z a ś s z t u c z n e g o w y r o b u s t r a c i ł a w s z e l k ą po d st awi ę”. R z e ­ c z y w i s t y s t a ń k w e s t y i n i e o d p o w i a d a b y n a j m n i e j t a k i e m u t w i e r d z e n i u : ż a d n y c h n o w y c h d o w o d ó w n a k o r z y ś ć m e c h a n i c z ­ n e g o l u b p r z e c i w s z t u c z n e m u powTs t a n i u eol it ów n i e znaleziono.

W o g ól e t r z e b a z a zn ac zy ć , że dzieło O b e r m a i e r a p o s i a d a c h a r a k t e r w y b i t n i e s t r o n n y i s u b j e k t y w n y , n i e p o z b a w i o n y c z as e m w y c i e c z e k o s ob i s t y c h . N i e s t e t y , n i e s t a n o w i on p od t y m w z g l ę d e m w y ­ j ą t k u w l i t e r a t u r z e o eol it ach.

zieh u n g e n d e r K re id e m iih le n z u r E o lith e n fra g e , Z eitsch r. f. E th n o lo g ie 1905, str. 1024.

ty P o c z ą te k w iek u n eo lity c z n e g o .-

D a l e k o b e z s t r o n ni ej j e s t n a p i s a n e d r u ­ gi e dzieło, t r a k t u j ą c e o t y m s a m y m p r z e d ­ miocie, R. R. S c h m i d t a J). S c h m i d t z g a ­ dza si ę z p r z y p u s z c z e n i e m z w o l e n n i k ó w eolitów, że cz ł o wi e k, Zani m się n a u c z y ł w y r a b i a ć n a r z ę d z i a o dp ow i e d ni e j s z e do s w y c h celów, m u s i a ł się p o s ł u g i w a ć o r ę ­ ż e m i n a r z ę d z i e m c a ł k i e m p i e r w o t n y c h k s z t a ł t ó w . W y d a j e m u się j e d n a k nie- p r a w d o p o d o b n e m , iżby k u l t u r a l u d z k a m o g ł a p ozost ać j e d n a k o w ą , bez ż a dn e g o r o zwoj u, od o l i g oc e n u do s t a r s z e g o d y- l u w i u m ; po k u l t u r z e p i e r w o t n e j , eolitycz- nej , mu s ia ł a, z d a n i e m j e g o , n a s t ą p i ć w k r ó t c e k u l t u r a k a m i e n i a lepiej o b r o b i o ­ nego. N a p o d s t a w i e t e g o a r g u m e n t u S c h m i d t o d r z u c a h y p o t ez ę s z t u c z n e g o p o c h o d z e n i a eolitów.

Wi el e dał o b y s ię p owi edzieć p r z e c i w tej a r g u m e n t a c y i . P r z e d e w s z y s t k i e m R u ­ t o t ro z ró żn i a w t r z ec i o r zę dz i e c z t e r y k u l ­ t u r y e o l i t y cz n e ( „ i n d u s t r i e s e o l i t h i q u e s “), kol ej no po sobie n a s t ę p u j ą c e , mi anowi ci e:

1) F a g n i e n , 2) C an t a ł i en , 3) K e n t i e n i 4) S a i n t - P r e s t i e n . W tej z mi an i e k u l t u r d a j e się z a u w a ż y ć post ęp, rozwój, w o be c czego n i e m o ż n a m ó w i ć o b e z wz g l ę d ne j s t a g n a c y i .

Bądź co bą d ź dzieło S c h m i d t a n a p i s a ­ ne j e s t p r z e d m i o to w o , z e s t a w i a wiele d a ­ n y c h za i p r z ec i w eol it om i, w p o r ó w n a ­ ni u z k s i ą ż k ą O b e r m a i e r a , może być n a ­ z w an e b e z s t r o n n e m . C e c h ą d o d a t n i ą j e s t t a k ż e , m o j e m zda ni em , i to, że S c h m i d t ni e z n i e c h ę c a do d al szego b a d a n i a eo l i­

tów. Ni e u l e g a b o w i e m wą t p l iwoś ci , że o o s t a t e c z n e m n e g a t y w n e m r o z w i ą z a n i u k w e s t y i ni e może obe c ni e b y ć m o wy , z d r u g i e j za ś s t r o n y i z w o l e n n i c y eol i ­ tów', z R u t o t e m n a czele, c a łko wi c i e p r z y ­ z n a j ą p o t rz e b ę d al s zy c h s t u d y ó w i p o ­ s zu k i wa ń .

S zk od l i w e m z a ś dla da l sz e go r o z wo j u n a u k i w y d a j e mi s ię s t a n o w i s k o L ap p a- r e n t a , n a t r z ą s a j ą c e g o się z „ ba jki o eol i­

t a c h ” 2), l ub E. H a m y e g o , u b o l e w a j ą c e g o

*) R. R . S chm idt, D ie d iltm a le V orzeit D eutschlands, S tu ttg a rt, 1912.

2) A. de L ap p a re n t, „La fable eo litiq u e“, C orrespondant. P a ry ż , 1905. U czony te n p ro ­ feso r I n s ty tu tu K atolickiego w P a ry ż u odzna­

czał się wogóle- poglądam i dogm atycznem i.

136 W SZ E C H SW IA T Ale 9

n a d „ z m a r n o t r a w i e n i e m d r o g o c e n n e g o c z a s u w pogoni za f a n t o m e m " *). P o ­ d o b n e i roni e n i e r a z j u ż h a m o w a ł y po s tęp b a d a ń n a u k o w y c h 2). W a r t o p r z y p o m n i e ć , że w r o k u 1790 wi el ki L a v o i s i er , a w r.

1800 ca ł a A k a d e m i a N a u k w P a r y ż u in c o r p o r e ogłosili za b a j k i „ w s z el k i e o p o ­ w i eś c i o k a m i e n i a c h , s p a d a j ą c y c h z nie- b a “ ( m e t e o r y t a c h ) , u z n a j ą c b a d a n i e p o ­ d o b n y c h z j a w i s k z a z m a r n o w a n i e czasu, w o b e c czego E. P. P. C h l a d n i z m u s z o n y b y ł w a l c z y ć z n a j z a c i e k l e j s z y m o p or e m u c z o n e g o ś wi at a.

K w e s t y a eol i t ó w p o s i a d a t a k d oni os łe z n a c z e n i e , że dal sze b a d a n i a , p r o w a d z o n e w t y m k i e r u n k u , n a l e ż y u w a ż a ć n i e za m a r n o w a n i e czasu, lecz za p o w a ż n e za­

d a n i e przyszł ości .

Ja n Ozięb/owski.

Z A D A N I A I P R O B L E M Y P A L E O ­ Z O O L O G I I .

O dczy t w y g ło sz o n y na p o sied zen iu T ow . im.

K o p ern ik a w K ra k o w ie.

(D okończenie).

W s p o m n i e l i ś m y o p e w n y c h z a d a n i ac h , k t ó r e pal eo nt o l o g i i w y z n a c z y ł a t e o r y a d e s c e n d e n c y i , wi ęc n a l e ż a ł o b y d a ć o d p o ­ wi ed ź, j a k i w j a k i m s t o p n i u o n a z a d a ­ n i a t e speł ni ł a. J e d n a k o w o ż nie j e s t przeci eż m o i m z a m i a r e m k r e ś l i ć dzi ej e r o z w o j u p al eont ol og i i, nie c h o d z i mi t a k ­ że o b e z w z g l ę d n ą k r y t y k ę r e z u l t a t ó w j ej p r a cy , wi ę c s zc zegół owo d o w o d z i ć t ego

!) E . H am y , L ’A n th ro p o lo g ie , P a ry ż , 1906, X V II, s tr. 120.

s) P rz ec ież i p am iętn e o d k ry c ie n ie w ą tp li­

w y c h śladów człow ieka czw arto rzęd o w e g o przez B o u c h era de P e r th e s w y w o łało w kołach spe- c y a lis tó w a n a w e t i w A kadem ii sz y d erstw o i n iew łaściw e dow cipy. R zecz g o d n a u w a g i, że n a w e t ta k o stro ż n y i za ch o w a w c zy uczony, ja k de Q u atrefag es, k tó ry w a h a ł się je sz c z e w roku 1872 podczas k o n g resu w B rukseli, o stateczn ie e o lity z trze cio rz ęd u u zn a ł za w y ro b y rę k i lu d z­

k ie j (porów n. A. de Q u atrefag cs, D as M enschen- g e sc h le c h t, str. 173, L ip sk 1878, w y d . oryginalne).

ni e b ędę , cz y i w j a k i e j m i e r z e s z e r e g i r o z wo j o w e , k r e ś l o n e p r z ez p a l e o n t o l o g ó w, r o z w i ą z a ł y h i s t o r y c z n y roz wój u s t r o j ó w z w i e r z ę c y c h . U j m ę t y l k o w y n i k i te w j a k - n a j o g ó l n i e j s z ą f o r m ę i o dp owi em : że 1) p o s z u k i w a n i a owej c h w il i p i er ws ze j , od k t ó r e j życ i e n a zi emi się poczęło, w y ­ d a ł y t e n n a d e r w a ż n y r e z u l t a t , że w n a j s t a r s z y c h n a w e t w a r s t w a c h p r e k a m - b r y j s k i c h , z k t ó r y c h p o s i a d a m y s z c z ą t k i z w i e r z ą t , s p o t y k a m y for my , d o w o d z ą c e b a r d z o d a w n e j i d ł ug i ej s we j pr zeszł ości r o z w o j o w e j ; że 2) i l oś ć w y m a g a n y c h od p a l e o n t o l o g i i pr z ez t e o r y ę d e s c e n d e n c y i ł ą c z n i k ó w o k a z a ł a si ę z b y t szczupł ą, a i te, k t ó r e s ą n i e z a w s z e s ą n a p e w n y c h i ś c i s ­ ł y c h p o d s t a w a c h o p a r t e ; a 3) że wr e sz c i e w ł a ś n i e w s k u t e k b r a k u ł ą c z n i k ó w s z e r e ­ gi r o z w o j o we , w y k r e ś l a n e z r e s z t ą w s p o ­ s ób r aczej s p e k u l a t y w n y niż ś ci s ł y , o b j ę ł y z a l e d w o c i a s n e k o ł a r o d z a j ó w l u b r odz i n, r z a d k o r z ę d ó w , a t e m m n i e j s z c ze p ów i pni. T a k wi ę c t e o r y a d e s c e n d e n c y i ni e z y s k a ł a w z u p e ł n o ś c i t ego, cz ego po p a ­ l e o n t o l o g ii s p o d z i e w a ć się m og ł a , wza- m i a n za to j e d n a k b a d a n i a p od j e j w p ł y ­ w e m p o d j ę t e z w r ó c i ł y u w a g ę n a n o w e z j a w i s k a , ' k t ó r e d o m a g a ł y s ię w y t ł u m a ­ c z e n i a i k t ó r e w ł a ś n i e z b l i ż y ł y p a l e o n t o ­ l ogię do n a u k b i o l o g i c z n y c h a o dd a l i ł y od geol ogi i . T e m i t o z a g a d n i e n i a m i było z j a w i s k o t a k zw. w y m i e r a n i a g a t u n k ó w , w ę d r ó w e k t a u n , t u d z i e ż zł ąc zone z t e m i o s t a t n i e m i z a g a d n i e n i a z o o g e o g r a f i c z n e j n a t u r y , j a k o ś r o d k ó w p o w s t a n i a i s t o s u n ­ k u f a u n r ó ż n y c h o k r e s ó w i r ó ż n y c h o ko ­ lic k u l i z i e m s k i e j do siebie. A ob o k n i ch w y s u w a si ę j u ż b e z w z g l ę d n i e i d e n t y c z n e z o d p o w i e d n i e m z a g a d n i e n i e m biologicz- n e m , z a g a d n i e n i e p r z y c z y n i p os t a c i z m i a n , j a k i m p o d l e g a ł y i u l eg a ł y f or my z w i e r z ę c e w u b i e g ł y c h e p o k a c h g e o l o ­ g i c z n y c h i s t o s u n e k t y c h z a p a t r y w a ń do o d p o w i e d n i c h p o g l ą d ó w n a z m i en n o ś ć i p o w s t a w a n i e for m i g a t u n k ó w n o w y c h w o b e c n e j dobie.

Z a s t o s o w a n i e t a k z w. k i n e t o g e n e t y c z - n e j m e t o d y , k t ó r ą w p r o w a d z i l i K o w a l e w ­ ski, R u t i m e y e r i Cope, poucz ał o n i e t y ł k o o t e m , że l a m a r k i s t y c z n a z a s a d a p r z y ­ s t o s o w a n i a l u n k c y o n a l n e g o d a j e się t u z t ą s a m ą ł a t w o ś c i ą s t o s o w a ć , j a k wr o c e ­

JSft 9 W SZECH SW IAT 137

n i a n i u o r g a n i z a c y i f o r m d z i s i ej s z y ch , ale d o p r o w a d z i ł a do w y n i k ó w ogól nej w a r t o ­ ści, do w y k r e ś l e n i a c a ł y c h s z e r e g ó w i s t o ­ p ni r o z w o j u i k i e r u n k u r o z w o j o w e g o n a ­ r z ą d ó w p o s z c z e g ó l n y c h a n a w e t c a ły c h u s t r o j ó w, k t ó r e j e d n a k — i w t e m to ich o g ól n e z n a cz e ni e, ni e s ą b y n a j m n i e j , j a k s ł u s z n i e z a u w a ż a D i e n e r , s z e r e g a m i p r z od ­ k ó w w z n a c z e n i u H a e c k l o w s k i e m , lecz ra cze j z e s t a w i e n i e m n a j w a ż n i e j s z y c h faz r o z w o j u , d o t y c z ą c e g o k oł a f o r m w e p o ­ k a c h g e o l o g i c z n y c h . T a k i e c z y st o biolo­

g i c z n e t r a k t o w a n i e r z e c z y, pozwoliło K o ­ w a l e w s k i e m u n a o d k r y c i e d w u bar dzo w a ż n y c h z a s a d p r z y s t o s o w a n i a k o ń c z y n w g r u p i e z w i e r z ą t k o p y t o w y c h , t a k zw.

a d a p t a t y w n e j i i n a d a p t a t y w n e j r e d u k c y i , z a s a d p r a w i e że n i e z n a n y c h biol ogom n a d w s p ó ł c z e s n y m m a t e r y a ł e m p r a c u j ą ­ cy m, k t ó r e ni eco z m i e n i o n e i r oz s zer z one co do s we j t r e ś ci m o g ą s t a n o w i ć j e d n ę z o g ó l n y c h z a s a d b i o l ogi c znyc h, s z e r e g u ­ j ą c y c h z j a w i s k a p r z y s t o s o w a n i a , j u ż nie- t y l k o n a szki el eci e, al e n a całości o r g a ­ n i z m ó w si ę u j a w n i a j ą c e , w j e d e n c ią g ł y ł a ń c u c h , l u b j eże l i z g o d z i m y się z Kir- hof f em co do i s t o t y z n a c z e n i a s ł o w a „wy- j a ś n i a ć “, t ł u m a c z ą c y c h j e. P r a c a K o w a ­ l e w s k i e g o n a d A n t h r a c o t h e r i u m , to p i e r w ­ s z y k r o k do s t w o r z e n i a s a m o d z i e l n y c h z a g a d n i e ń pal eo zo ol o g i cz n y ch , k t ó r e j e ­ d n a k może r o z w i ą z y w a ć t en, k o m u z n a ­ ne s ą dobr z e s t o s u n k i w d z i s i e j s z y m t j.

ż y j ą c y m ś wi e c i e z a c h o d z ą ce , n a k t ó r y m c a ł o k s z t a ł t p r z y s t o s o w a n i a i w z a j e m n a za le żn oś ć o r g a n i z a c y i od w a r u n k ó w r z e ­ w n ę t r z n y c h u w i d o c z n i a si ę naj lepi ej i n a j ­ peł ni ej , t en, k t o n a t a k i m m a t e r y a l e n a ­ by ł p o t r z e b n e j w p r a w y i z d o b y ł odpo ­ w i e d n i e d o ś w i a d c z e n i e .

J es z c z e d r a s t y c z n i e j s z y j e s t p r z y k ł a d , ś c i ą g a j ą c y si ę do k w e s t y i t a k zw. w y ­ m i e r a n i a g a t u n k ó w . I m o ż e m y się s p r z e ­ czać o poj ęci e ży ci a i ś m i e r c i os obni ko- we j , m o że m y n a w e t p r z y z n a ć , że d o t y c h ­ c z a s o we b a d a n i a i i ch w y n i k i ni e po­

z w a l a j ą n a o d p o wi e d ź s t a n o w c z ą n a to, co to j e s t życie, a co j e s t ś m i e r ć , m o ż e ­ m y się n a to w s z y s t k o zgodzić, ni emni ej j e d n a k to nie u l e g a ż a d n e j w ą tp l i wo ś ci , że ś mi er ć, j a k o z a pr ze cze ni e życia, j e s t z j a w i s k i e m c z y s t o bi ol ogi c znej n a t u r y

i że r o z w i ą z y w a n i e j ej i s t ot y , s z u k a n i e j e j p r z y c z y n i s t n i e ć może t y l k o w s f e r ze d z i a ł a n i a biologa. Ale p o n i e w a ż chodzi t u o l o r m y k opal ne, n i e w y s t ę p u j ą c e w ś r ó d f a u n y dzi si ej szej, wi ęc d y a g n o z a c h or o b y i p r z y c z y n ś mi er c i m u si b y ć p o ­ ł ąc z on a z u p r z e d n i ą e k s h u m a c y ą i o bdu k- c y ą zwłok. A z a t e m i t e n pr ob l em , k t ó ­ r e m u p oś wi ęc on o t yl e u wa g i, n a d k t ó r e ­ go r o z w i ą z a n i e m t ru d zi ło się t y l u ludzi, i t e n p r o b l e m d o m a g a si ę ścisłej ł ą c z n o ­ ści z n a u k a m i biologicznemu, ł ącz noś ci z b a d a n i a m i n a d i s t o t ą i m e c h a n i z m e m z mi e n n oś c i i p r z y s t o s o w a n i a , j e d n e m s ł o­

w e m c z y s to bi ol ogicznego uj ęci a, j eż e l i w ogól e m a m y ż y w i ć nadziej ę, że on m o ­ że b y ć r o z w i ą z a n y i j eże l i chodzić będzie 0 dal sze p o g ł ęb i an i e rozpoczętej j u ż w t y m k i e r u n k u pra cy. Bo i s t o t n i e n i e b r a k pod t y m w z g l ę d e m p i e r w s z y c h n a w e t p o m y ś l ­ n y c h k r o k ó w, zr obili j e K o w a l e w s k i , Co- pe, Dollo, R o sa a t ak ż e w s w o i m r o d z a j u 1 S t e i n m a n n , ale choć p r a w i d ł a przez p i e r w s z y c h c z t e re c h w y p r o w a d z o n e , j a k z a s a d a w s p o m n i a n e j j u ż r e d u k cy i K o w a ­ l ews ki eg o , d a j ą c a się p o dp r o wa d z i ć pod o g ól n i e j s zą n a z w ę r o z w o j u k i e r u n k o w e ­ go, o n t o g e n e z y w z n a cz e n i u E i m e r a , k t ó ­ ra, w e d ł u g z a s a d y ni e o d wr a ca l n o ś c i ki e­

r u n k u r o z w o j o w e g o Dolla, w p r o w a d z o n a na b ł ę d n ą drogę, s k o ń c z y ć się mu si k a ­ t a s t r o f ą dl a d a n e g o s z e r e g u r o z w o j o w e ­ go, a ni e g a t u n k u j a k to m yl n i e m ó w i ­ my; j a k z a s a d a cor az to dal ej p o s t ę p u j ą ­ cej s p e c y a l i za c y i Copego, k t ó r a c z yn i w r e s z c i e us t r ó j n i e z d o l n y m do s w o b o d ­ n e g o p o r u s z a n i a się wś r ó d n ag l e z m i e ­ n i a j ą c y c h się w a r u n k ó w i o g r a n i c z a u s t r o j e w ich w ł a d z a c h p r z y s t o s o wa n i a ; j a k wre szci e z a s a d a Rosy u m n i e j s z a j ą c e j się c o r a z to bar dzi ej zdol ności do z mi an w u s t r o j u w m i a r ę j a k roz wój p o s t ę p u j e i j a k s p e c y a l i z a c y a o r g a n i z a c y i si ę w z m a ­ ga. C h o ć z a t e m p r a w i d ł a t e s t a n o w i ą b e z sp r z e cz n i e ów d o ro b e k , k t ó r y m p a l e ­ o nt ol o g i a pos zc zyci ć się może i k t ó r y z t e g o m a r t w e g o w j ej r ę k a c h m a t e r y a ł u u z y s k a ć zdołała, to j e d n a k po b l i ż s z e m r o z p a t r z e n i u z a s a d y te, k t ó r e r o z p a t r y ­ w a n e w ś wi et le n a j o g ó l n i e j s ze g o poj ęci a j a k i e m j e s t poj ęci e „r oz wo j u " s ą w ł a ś c i ­ wi e w a r y a n t a m i na j e d e n i t en s a m t e ­

138 WSZECHSWIAT

mat , w r z ec z y zaś s a m e j s ą t y l k o u p o ­ r z ą d k o w a n y m o p i s e m p r z e b i e g u z j a w i s k a

w y m i e r a n i a g a t u n k ó w , r o z c i ą g n i ę t e g o n a całe p o ko l en i a, a wi ę c w y m i e r a n i a s z e r e g ó w r o z w o j o w y c h . J e ż e l i z a ś u p r z y - t o m n i m y sobie, że rozwój p r a w i e w s z y s t ­ k i c h p o s z c z e g ó l n y c h g r u p z w i e r z ę cy c h , p o c z y n a się od fo r m m a ł y ch , k t ó r e w d a l ­ s z y m s w y m r o z w o j u f i l o g e n e t y c z n y m p o ­ w i ę k s z a j ą s t a l e swre r o z m i a r y i że n a k o ń c u , t u ż p r z e d o k r e s e m w y m a r c i a , n a ­ p o t y k a m y j u ż t y l k o s a m e o l b r z y m y , n a ­ t u r a l n i e w z n a c z e n i u w z g l ę d n e m i w g r a ­ n i c a c h m o ż l i w y c h dl a d a n e j g r u p y , to i c z w a r t a z a s a d a t a k zw. s t o p n i o w e g o z w i ę k s z a n i a się r o z m i a r ó w ci ała, albo, ogól ni e m ó w i ą c , m a s y , k t ó r a r ó w n i e ż w d y s k u s y ę k w e s t y i w y m i e r a n i a g a t u n ­ k ó w z o s t a ł a w c i ą g n i ę t a , to i o n a s k r u p u ­ l a t n i e j a n a l i z o w a n a , o ka ż e się t y l k o u s z e ­ r e g o w a n y m o p i s e m z j a w i s k a , z p r z y c z y ­ n a m i t e g o ż z j a w i s k a n i e b ę d ą c y m wT ż a ­ dnej ł ączności . I j e ż e l i m ó w i m y o n i e ­ o d w r a c a l n o ś c i k i e r u n k u r o z w o j o w e g o , j e ­ żeli s t w i e r d z a m y u k r a c a n i e s i ę s t o p n i o ­ w e w ł a d z y p r z y s t o s o w a n i a si ę u s t r o j ó w i i s t o t n i e w d a n y m s z e r e g u r o z w o j o w y m w i d z i m y w z m a g a j ą c ą się s p e c y al i za c y ę , k t ó r a z a w i e r a w s obi e n i e b e z p i e c z e ń s t w o d l a s p e c y a l i z u j ą c e g o się u s t r o j u , to i s t o t ­ ni e ni e m o ż e m y w i d z i e ć w t y c h z a s a ­ d a c h w y j a ś n i e ń s a m e g o z j a w i s k a , ale przecivvnie n o w y s z e r e g z j a w i s k , co do k t ó r y c h ni e w i e m y n a w e t , czy one w ł a ś ­ ni e z n a j d u j ą się w b e z w z g l ę d n y m i ś c i ­ s ł y m s t o s u n k u ze z j a w i s k i e m w y m i e r a ­ n i a a k t ó r e w k a ż d y m r a zi e n a rów^ni z n i e m d o m a g a j ą si ę r o z w i ą z a n i a i w y ­ j a ś n i e n i a . I z n o w u t a k i e w y j a ś n i e n i e mo-

ż l i we m się s t a j e t y l k o w r a z i e w s p ó ł ­ d z i a ł a n i a p al eo n t o l o gi i i w s p ół cz es ne j zo­

ologii. Ki edy b o w i e m t a d r u g a d aj e n a m m o ż n o ś ć d o r a ź n e g o b a d a n i a i a n a l i z o w a ­ n i a z m i e n n o ś c i, o b j a w i a j ą c e j si ę w ś r ó d fo r m dzi si ej szych, to p i e r w s z a d o s t a r c z a m a t e r y a ł u , n a k t ó r y m k o n s t a t o w a ć m o ­ ż e m y s k u t k i tej z m i e n n o ś c i u s t r o j ó w w g r a n i c a c h b a r d zo s z e r ok i c h . G d y d r u ­ g a p ozwal a n a u c h w y c e n i e s a m y c h ż e po­

c z ą t k ó w p r z y s t o s o w a n i a się i j e g o t w o ­ rz eni a, pierwrs za m ó w i n a m o c a ł y c h d z i e ­ j a c h t e g o p ro c e s u .

S k o r o j e d n a k ra z u c z y n i o n o odk ry c ie , że t e k o s t n e czy wogól e s z k i e l e t o w e s z c z ą t k i n i e g d y ś żył y, że one t a k j a k d zi s i e j s z e u s t r o j e s t a c z a ł y t a k ą sarnę c i ę ż k ą w a l k ę o b y t , że b r o n i ł y si ę przed w r o g i e m i w a r u n k a m i zewrn ę t r z n e m i Lakie­

rni s a m e m i ś r o d k a m i j a k f o r m y d z i s i e j ­ sze, to ni c d zi wn eg o , że w n a j n o w s z y c h c z a s a c h u k a z a ł y si ę p r ó b y, k t ó r e w y k a ­ z u j ą m o żl i wo ś ć o d c y f r o w a n i a z m a r t w y c h s z c z ą t k ó w n i e t y l k o o r g a n i z a c y i form, ale i ich et ologii, i ch s t o s u n k u do o t oc z e ni a i s t o s u n k u w z a j e m n e g o , j e d n e m s ł o w e m pierwTsze k r o k i do z b u d o w a n i a biologii f o r m k o p a l n y c h n a w z ó r bi ol ogii f or m ż y ­ w y c h , czyli paleobiologii. P a l e o b i o l o g i a to n a u k a , k t ó r e j z a d a n i e , w e d ł u g słów- Abl a, a u t o r a p i e r w s z e g o p o d r ę c z n i k a pa­

leobiologii, p o l e g a n a z b a d a n i u for m p r z y ­ s t o s o w a n i a u o r g a n i z m ó w k o p a l n y c h i od-1 c y f r o w a n i u i ch s p o s o b u życia. A p o n i e ­ waż m a t e r y a ł , k t ó r y m p al eoz ool ogi a r o z ­ p or z ąd z a , t o t y l k o s a m e części s z k i e l e t o ­ we, p r z e t o w s t ę p e m i p o d s t a w ą b a d a ń p a l e o bi o l o g i c z n y ch , mo ż e b y ć t y l k o d o ­ k ł a d n a z n a j o m o ś ć t a k i c h s a m y c h St os un ­ k ó w i z j a w i s k z n i e m i z ł ąc zo ny ch u form ż y j ą c y c h , k t ó r ą - n a s t ę p n i e do p ie r o m o ż n a z a s t o s o w a ć do b a d a n i a z j a w i s k p r z y s t o ­ s o w a n i a u f o r m k o p a l n y c h . A z a t e m z n o w u ż n ow y , ś c i s ł y i o r g a n i c z n y z w i ą ­ z e k p a l e o n t o l o g i i z n a u k a m i biologiczne-- mi się w y c h y l i ł , z n o w u ż u z y s k a l i ś m y n o ­ w e u z a s a d n i e n i e n a z w y paleozoologii.

L ec z w t a k i m r azi e z d a w a ć b y si ę m o ­ gło, że ch o dz i t u t y l k o o z m i a n ę zależ­

noś ci p a l e o n t o l o g i i , k i e d y rol a j ej pozo­

s t a n i e n a d a l t a s a m a , k i ed y pal eozool o­

g i a n a d a l z o s t a n i e p o m o c n i c z ą t y l k o n a u ­ ką. A l e z a p o m i n a ć nie m o ż e m y o tem,- że zool ogi a t o t y l k o p o j ęc i e zbi orowe, o z n a c z a j ą c e r óż n e g ał ęz i w i e d z y bi ol o­

g i c z n e j , k t ó r e t o gał ęzi , j a k s y s t e m a t y ­ ka, a n a t o m i a , fi zyol ogi a, e m b r y o l o g i a i t. p. s ą z u p e ł n i e s a m o i s t n e m i n a u k a m i , p ł a c ą c e m i t y l k o p e w n ą k o n i e c z n ą kon- t r y b u c y ę ze swreg o d o r o b k u n a cele o gól ­ ne a ws p ó l n e w s z y s t k i m . I t a k i e to z a ­ d a n i a pal eozool ogii p r z e d s t a w i l i ś m y p o ­ p r z e dn i o , t e r a z z a ś n a l e ż a ł o b y z a p y t a ć , j a k i e to s ą w y ł ą c z n e z a d a n i a p al eoz oo l o­

gii, k t ó r e m a j ą j ą p o s t a w i ć w rzędzi e

N i

9

139

n a u k s a m o i s t n y c h , j a k i e m i p r o b l e m a m i może o n a u z a s a d n i ć s w e p r e t o n s y e do a ut o n om i i . W y m i e n i l i ś m y j u ż j e p o p r z e d ­ nio, wi ęc t y l k o u z a s a d n i ć to t rzeba.

Z p o p r z e d n i c h b a d a ń p a l e o n t o l o g i c z ­ n y c h w y n i k ł o p a r ę s z c z e g ó l n y c h r e z u l t a ­ tów. I t a k , j eżel i ś l e d z i m y j a k i ś s z e r e g f or m prz ez całe o k r e s y g eol og i cz ne w da- n e m mi ej scu, to z a z w y c z a j po p e w n y m c zasi e n a p o t y k a m y p r z e r w ę g w a ł t o w n i e się u r y w a j ą c ą , t a k , j a k b y f o r m y te n a ­ r a z w s z y s t k i e n a t e m m i e j s c u w y m a r ł y . N a t o m i a s t w i n n e m m i e j s c u s p o t y k a m y us t ro j e , k t ó r e z j a w i a j ą się t u zupe ł ni e ni espodzi ani e , f o r my n i e z w i ą z a n e ż a d n y m ł ą cz ni k i em, ż a d n e m i wę z ł am i z u s t r o j a m i n i żs zy c h pozi omów t ego s a m e g o m i e j s c a a p o s i a d a j ą c e wi el e ws pól ności z f o r ma mi m i e j s ca i w a r s t w y p op rz ed ni o b a d a ­ n y c h , w k t ó r y c h one g w a ł t o w n i e g u b i ą si ę i gi n ą . I n a o d w r ó t , b a d a j ą o z n o w u ż i n n y t e r e n , s p o t y k a m y f o r m y t a k s k r a j ­ ni e j u ż w y s p e c y a l i z o w a n e , że m u s i m y p rz y p uś c i ć , iż p o s i ad a ł y d ł u g ą przes zł oś ć r o z w o j o w ą za sobą, g d y t y m c z a s e m po­

s z u k i w a n i a w g ł ę b s z y c h i wc z e ś n i ej s zy c h w a r s t w a c h ni e d o s t a r c z a j ą ż a dn e g o f a k ­ t y c z n e g o ś w i a d e c t w a i ch d o m n i e m a n e j buj ne j przeszł ości . T a k np. do n i e d a w n a miała' się rz ecz z g r u p ą s ł o n i o w a t y c h , k t ó r e w m i o c e ń s k i c h , p l i o c e ń s k i ch i ple- i s t o c e ń s k i c h w a r s t w a c h A m e r y k i i E u r o ­ p y w y k a z u j ą j u ż t a k s k r a j n i e w y s p e c y a ­ l i z o wa n e for my, j a k m a s t o d o n t y i m a m u ­ ty, g d y t y m c z a s e m d a w n i e j s z e w a r s t w y n i e p o s i a d a j ą i ch wc al e. A n a o d w r ó t w ol i goceni e A f r y k i ( F a y u m ) s p o t y k a m y znów f o r m y j a k M e c r i t h e r i u m , P a l a e o m a - s t odon, k t ó r e późni ej z d a j ą się t u w y ­ mi er a ć, b y si ę o d rodz ić w m a s t o d o n t a c h e u r o p e j s k i c h . I m o ż n a b y m n o ż y ć t a k i c h p r z y k ł a d ó w bez l ik u, i w d z i e j a c h w s z y s t ­ k i c h g r u p z w i e r z ę c y c h d oj r z e ć możemy t o s a m o z j a w i sk o , w s z y s t k i c h h i s t o r y a j e s t r o z r z u c o n a n a d a l e k i c h od s i ebi e p r z e s t r z e n i a c h . Wi ęc j a k ż e t ł u m a c z y ć sobie m a m y t aki e r o z r z u c e n i e m a t e r y a ł u , w y k a z u j ą c e g o c a ł k o w i t y z w i ą z e k g e n e ­ t y c z n y ze s o b ą w r óż ny ch s t r o n a c h ś w i a ­ ta? Czy ż m a m y pr z yj ą ć, że f o r m y te po ­ m i m o z u p e ł n e g o p o d o b i e ń s t w a do siebie, pomi mo p r z y n al e ż n o ś c i do t y ch s a m y c h

gr up, r odz in i r o d z a j ó w s y s t e m a t y c z n y c h , p o w s t a w a ł y ni ezal eżni e od s i eb i e t a m i w t y c h m i ej s ca c h, czy też, s t o j ą c n a s t a n o w i s k u s a m o r z u t n e g o rozwoj u, n a s t a n o w i s k u e w o lu cy i , d o p a t r y w a ć się i s t o t n e g o i b e z p o ś r e d ni eg o g e n e t y c z n e - go z w i ą z k u m i ę d z y niemi? W e s z l i ś m y t u n a b a r d z o w a ż n y t e r e n b a d a ń paleo- zool ogi cznych, b ada ń, k t ó r e d e c y d o w a ł y n i e g d y ś o l o s ac h t e o r y i d es c e n d e n c y i . Bo k i e d y w s woi m czasi e L a m a r c k i G.

St. Hilaire w y s t ą p i l i z n o w e m i h as ł am i i p r z e c i ws t a w i l i pogl ąd e w o l u c y j n y ó w c z e ­ s n y m p og l ą d o m s tał oś ci t y p ó w , wt e d y Cu yi er i i n n i w s ka z al i wł aś ni e te p r z e r w y , te n i es p o d z i e w a n e i n i ez a p o w i e d z i a n e ni- cz em z m i a n y w g e o l o g i c z n y m r oz kł a dzi e f a u n j e d n e g o i t eg o s a m e g o m i e j s ca , i d o ­ wodzili t e g o b r a k u z w i ą z k u f aun pos zc ze ­ g ól n y c h w e p o k a c h g e o l o g i c z n y c h n a s o ­ bie zł o żo ny ch i wi dzi el i w t e m dowód (co p r a w d a — oprócz C u v i e r a ) k i l k a k r o ć p o w t a r z a j ą c y c h się a k t ó w t wó r c z y c h , p o ­ w o ł u j ą c y c h n o w e i n i e z n a n e p r z e d t e m f o r m y do b y t u . Mówię „co p r a w d a — oprócz C u v i e r a “, bo i s t o t n i e z a r z u t c z y ­ ni ony mu, j a k o b y chc i a ł t ł u m a c z y ć te n i e s p o d z i e w a n e n a s t ę p s t w a r ó ż n i ą c y c h się od siebie f aun k a t a s t r o f a m i ogólnej n a t u r y , n i s zc z ąc e mi b e z wz gl ę d n i e w s z y s t ­ ko co żyło n a ziemi i p o n o w n y m a k t e m t w ó r c z y m w n a s t ę p u j ą c e j epoce p o w o ł a ­ ne zost ał o do i st nienia, j e s t n a z b y t s u r o ­ w y dl a t a k i e g o u m y s ł u i z goł a a p r z y ­ n a j m n i e j n i e c a ł k i e m u z a s a d n i o n y . C u v i e r u z n a w a ł z n a c ze n ie k a t a s t r o f w n i s z c z e ­ ni u życia, a l e t y l ko k a t a s t r o f l okal ni e d zi a ł a ją c y c h , po k t ó r y c h n a m i e j s c a c h s p u s t o s z o n y c h nie z a s i e wa ł b y n a j m n i e j ży ci a a k t t wó r c z y , ale k t ó r e to m i ej s ca z a l u d n i a ł y się n a s t ę p n i e f o r m a m i z o k o ­ lic s ąs ied ni ch , k a t a s t r o f ą n i e d o t k n i ę t y c h . Ina cze j mó wi ąc , Cuvi er dał n a m p i e r w ­ s z y w y t ł u m a c z e n i e z j a w i s k a , o k t o r e m m ó w i m y , on p i e r w s z y r ozwi ązał to z a ­ g a d n i e n i e p a r e x ć e l e n c e p a l e o z ool ogi c zn e i s t n i e n i a n a r ó ż n y ch poz i o m a c h i w r ó ż ­ n y c h okol i cach ziemi for m p o k r e w n y c h sobie, w y k a z u j ą c moż l iwoś ć i m i g r a c y i fo r m i p r z e n o s z e n i a się i ch z m i ej sc a na mi ej sce, j e d n e m s ło we m t ego, co dzisiaj n a z y w a m y w ę d r ó w k a m i f a u n cał ych i Ich