Kl.IV(maturzyści)
] (przypomnieć treści z podręcznika cz.1 str.68-128, podane polecenia wykonać dla utrwalenia zdobytej wiedzy,).Zadane ćwiczenia dla sprawdzenia własnej wiedzy wykonac samodzielnie.
Temat: Procesy endogeniczne –
przypomnienie i utrwalenie wiadomości.
Ziemia zbudowana jest z koncentrycznych warstw – skorupy, płaszcza i jądra. Każda z nich ma inne charakterystyczne cechy fizyczne i chemiczne. Niejednorodność warstw tłumaczy wiele zjawisk, np. wybuchy wulkanów czy trzęsienia ziemi. Długa historia naszej planety zapisana została w skałach, na których podstawie możemy dowiedzieć się, gdzie kiedyś istniały
pustynie, wulkany czy morza. Powierzchnia globu ulega ciągłym przemianom. Zachodzą one głównie w wyniku procesów naturalnych, które przekształcały oblicze Ziemi, jeszcze zanim pojawił się człowiek, i które będą to robić nawet po zniknięciu ludzi.
Spirala czasu geologicznego przedstawia zmiany zachodzące na naszej planecie od momentu jej powstania do czasów współczesnych
1. Budowa wnętrza Ziemi
Nie znamy dokładnej budowy wnętrza Ziemi.
Najgłębsze wiercenia geologiczne sięgają tylko 12-13 km głębokości i dostarczają informacji o budowie skorupy
ziemskiej. Do zbadania głębiej leżących skał i warstw wykorzystuje się na przykład analizę przebiegu fal
sejsmicznych. Wiedzę na temat struktury Ziemi można też czerpać z badań wieku względnego i bezwzględnego skał.
W wyniku studiów geologicznych stwierdzono, że nasza planeta składa się z następujących warstw: skorupa ziemska, płaszcz ziemski i jądro Ziemi. Skorupa ziemska wraz ze skalną górną częścią płaszcza tworzy litosferę. Minerały to najmniejsze komponenty skorupy ziemskiej. Naturalne skupiska jednego lub wielu minerałów formują skały. Można je podzielić na trzy podstawowe grupy: skały magmowe, skały osadowe i skały metamorficzne.
Poszczególne warstwy Ziemi i temperatura w nich panująca
2. Płytowa budowa litosfery. Ruchy górotwórcze
Teoria tektoniki płyt litosfery wyjaśnia przyczyny istnienia gór, wybuchów wulkanów i występowania trzęsień ziemi.
Litosfera dzieli się na ogromne płyty, które pokrywają całą planetę i unoszą się na plastycznym płaszczu ziemskim. Płyty mogą się rozsuwać (strefa spreadingu) lub ze sobą zderzać (strefa subdukcji). Ponadto przemieszczają się równolegle względem siebie wzdłuż linii uskoków. Masy skalne zgniatane i wypiętrzane w wyniku kolizji dwóch płyt litosfery plastycznie wyginają się i powstają góry fałdowe. Proces ten
nazywamy orogenezą, inaczej ruchami górotwórczymi. Gdy masyw lądowy jest sztywny i odporny na fałdowanie, to na skutek wspomnianych ruchów górotwórczych i towarzyszących im naprężeń zostaje pocięty uskokami i obszar przekształca się w góry zrębowe.
3. Dzieje Ziemi
Wiek Ziemi wynosi ok. 4,6 mld lat. W wyniku analizy ułożenia warstw skalnych można określić wiek skał (skała starsza, skała młodsza). Rodzaj skały to zarazem informacja na temat
warunków, w jakich powstawała. W niektórych można znaleźć szczątki dawnych roślin lub zwierząt, tzw. skamieniałości. Te powstałe z organizmów, które żyły w dość krótkim czasie
i występowały powszechnie na znacznych obszarach,
to skamieniałości przewodnie. Na ich podstawie można ustalić wiek względny skał. Badając zawartość pierwiastków promieniotwórczych, wyznacza się wiek bezwzględny skał.
Najczęściej używanymi do uzgodnienia czasu geologicznego jednostkami są ery. Wchodzą one w skład eonów. Istotne
wydarzenia geologiczne widoczne w skałach umożliwiły podział er na okresy geologiczne. W archaiku kształtowała się
skorupa ziemska, atmosfera oraz hydrosfera. Powstały także fundamenty wszystkich kontynentów.
W erze paleozoicznej wystąpiły dwie orogenezy. Orogeneza kaledońska – na terenie Polski nastąpiło wypiętrzenie części Gór Świętokrzyskich i Sudetów, w Europie uformowały się
m.in. Góry Kaledońskie, Grampian i Góry Skandynawskie.
W orogenezie hercyńskiej ukształtowały się m.in. Sudety, a także przeobrażone zostały Góry Świętokrzyskie na terenie Polski, w Europie m.in. Wogezy, Rudawy, Schwarzwald, Harz, Góry Kantabryjskie i Iberyjskie. W erze
mezozoicznej intensywnie zachodził proces ruchu płyt litosfery i rozpadły się pierwotne masywy lądowe. Era kenozoiczna zdominowana jest przez ruchy
górotwórcze orogenezy alpejskiej (powstały Karpaty i Alpy).
Koniec kenozoiku przyniósł między innymi zlodowacenia.
4. Wulkanizm i trzęsienia ziemi
Wulkanizm i trzęsienia ziemi są zjawiskami dobrze znanymi wielu mieszkańcom naszej planety. Większość czynnych wulkanów kuli ziemskiej znajduje się w pacyficznym
pierścieniu ognia. Wulkany występują również w Europie, w Afryce, na Hawajach i w górach Kaukazu.
Miejsce, w którym na powierzchnię kontynentów lub na dno morza punktowo wydobywa się lawa i inne produkty
wulkaniczne, nazywamy wulkanem. Magma to gorące, znajdujące się pod powierzchnią ziemi, roztopione skały
z domieszką dużej ilości wody i gazów. Lawa to wylewająca się na powierzchnię roztopiona masa skalna. Wyróżniamy
wulkany stożkowe i tarczowe.
Największe i najsilniejsze trzęsienia ziemi (czyli drgania skorupy ziemskiej) powstają w strefach kontaktu płyt litosfery.
Źródło rozchodzenia się fal sejsmicznych zostało
nazwane hipocentrum. Miejsce położone bezpośrednio nad nim na powierzchni Ziemi to epicentrum.
Mapa z rozmieszczeniem na Ziemi większych czynnych wulkanów
5. Wietrzenie skał
Wietrzenie skał to proces chemicznego lub fizycznego ich rozpadu. Wyróżniono
wietrzenie fizyczne (mechaniczne), chemiczne (np. kras) i biologiczne. Każdy typ wietrzenia skał zachodzi
w specyficznych warunkach klimatycznych. Zjawiska krasowe to wszystkie procesy i formy, zarówno
powierzchniowe, jak i podziemne, występujące w obszarach zbudowanych ze skał rozpuszczalnych (wapieni, dolomitów, gipsu, kredy, soli).
Ruchy masowe pojawiają się na większości obszarów lądowych. Luźne masy skał oraz produkty wietrzenia (zwietrzelina) mogą przemieszczać się w dół stoku pod wpływem siły ciężkości. Ruchy masowe to
m.in.: osypywanie, odpadanie, obryw, spełzywanie.
Interaktywna aplikacja. Trójwymiarowy wycinek Ziemi z terenów objętych krasem powierzchniowym i podziemnym. Na schemacie przykładowe formy krasu powierzchniowego i podziemnego. Formy podpisane. Po kliknięciu na napis otwiera się zdjęcie formy z podpisem.
Przykładowe formy krasu powierzchniowego i podziemnego
6. Rzeźbotwórcza działalność wiatru
Wiatr może przejawiać działalność niszczącą, transportującą i budującą. Aby te procesy mogły zachodzić, muszą jednak wystąpić równocześnie następujące warunki:
musi wiać wystarczająco silny wiatr;
skały w podłożu muszą być silnie rozdrobnione;
podłoże nie może być mokre;
podłoże nie może być pokryte obfitą roślinnością.
Warunki te spełnione są na pustyniach prawie przez cały rok i tam działalność rzeźbotwórcza wiatru jest najsilniejsza.
Wyróżnia się trzy główne typy pustyń: erg (pustynia
piaszczysta), serir (pustynia żwirowa), hamada (pustynia skalista). Wywiewanie drobnego materiału skalnego przez wiatr nazywane jest deflacją. Wywiewany piasek może być przenoszony nawet na znaczne odległości. Usypane w ten sposób pagórki nazywane
są wydmami (np. barchany czy wydmy paraboliczne).
Niesionymi przez siebie ziarnami piasku wiatr może uderzać w skały, szlifować je, żłobić, wygładzać i zarysowywać –
to korazja. Bliżej powierzchni Ziemi proces korazji jest najsilniejszy. Powstają rozmaite, bardzo fantazyjne formy skalne, np. grzyby skalne, jardangi czy graniaki.
Olbrzymie barchany na pustyni Namib
Olbrzymia wydma paraboliczna w pobliżu miasta Iquique w północnym Chile utworzona przez wiatry wiejące od Oceanu Spokojnego
7. Rzeźbotwórcza działalność rzek i mórz
Poruszająca się woda potrafi mechanicznie niszczyć skały.
Zjawisko to nazywamy erozją. W górnym biegu rzeki
dominuje erozja wgłębna i erozja wsteczna, w środkowym biegu – erozja boczna i mogą tworzyć się tam meandry.
W dolnym biegu, a zwłaszcza u ujścia do morza lub jeziora, rzeka nie ma już siły erozyjnej, stopniowo traci zdolność transportu materiału i go osadza – to akumulacja.
Wyróżniamy dwa typy ujść rzeki: ujścia lejkowate i delty.
Morze lub ocean mają silny wpływ na wąski pas lądu
zwany wybrzeżem. Fale nieustannie poruszają mniejszymi fragmentami skał na brzegu, coraz silniej je rozdrabniają, tworząc plażę. Proces ten nazywamy abrazją. Niektóre wybrzeża w wyniku rozmaitych procesów narastają, a inne cofają się. W zależności od ukształtowania dna morza
i brzegów lądu, procesów geologicznych, prądów morskich i niektórych organizmów wyróżniamy wiele typów wybrzeży.
Najbardziej znane
to: fiordowe, klifowe, dalmatyńskie, mierzejowe, lagunowe czy szkierowe.
Meandrująca rzeka Wda na Pojezierzu Pomorskim. Widoczne starorzecze
Delta Nilu – zdjęcie satelitarne
Wybrzeże klifowe – Dover, Wielka Brytania
8. Rzeźbotwórcza działalność lodowców i lądolodów
Na Ziemi wiele obszarów jest pokrytych lodowcami
górskimi i lądolodami, które tworzą się w odpowiednich warunkach klimatycznych i w miejscach o sprzyjającym ukształtowaniu powierzchni. Lądolody pokrywają niemal całą Antarktydę i większą część Grenlandii. Lodowce formują się powyżej granicy wiecznego śniegu w górach wszystkich kontynentów z wyjątkiem Australii. W wyniku niszczącej i budującej działalności lodowców powstaje wiele form polodowcowych, np. cyrk
lodowcowy, moreny, sandry czy jeziora polodowcowe.
Najdłuższy górski lodowiec Alp – Aletsch (Szwajcaria) o długości 23,6 km i miejscami grubości 700 m
Największy lądolód na świecie pokrywający cały kontynent leżący wokół południowego bieguna – Antarktydę
Zadania utrwalające
Pamiętam i rozumiem
1. Wymień warstwy wnętrza Ziemi.
2. Wyjaśnij pojęcia: litosfera, minerał, tektonika płyt
litosfery, skamieniałości przewodnie, wulkan, epicentrum, serir, kras, erozja, lądolód.
3. Od czego zależy występowanie lodowców i lądolodów na Ziemi?
4. Omów mechanizm powstawania klifu. Wymień przykłady znanych ci wybrzeży klifowych na świecie.
5. Wyjaśnij pojęcia: stalagmit, stalaktyt, stalagnat, mogot, polje. Wskaż odpowiadające im elementy na poniższym schemacie.
6. Wymień ery występujące w podziale dziejów Ziemi.
Przyporządkuj podane okresy geologiczne do jednej z nich: trias, jura i kreda.
7. Wymień 3 formy powstałe w wyniku procesów eolicznych zachodzących na naszej planecie.
Czytam i interpretuję (powtórzenie do matury)
1. Wśród przedstawionych na zdjęciach skamieniałości rozpoznaj skamieniałości przewodnie.
Źródło: Andrze
2. Nazwij typy gór przedstawione na schemacie i krótko scharakteryzuj sposób ich powstawania.
.
3. Wskaż obszary na Ziemi, na których dochodzi do wybuchów wulkanów i trzęsień ziemi.
4. Wybierz z listy prawidłowe nazwy elementów wulkanu:
komin wulkaniczny, krater, potok lawy, komin boczny, ognisko magmy i przypisz je do odpowiedniej litery na schemacie. Wyjaśnij, czym się różni komin boczny od głównego komina wulkanicznego.
5. Wskaż na schemacie epicentrum i hipocentrum, a następnie wyjaśnij te pojęcia.
6. Nazwij widoczne na mapach typy wybrzeży.
7. Do zaznaczonych na schemacie elementów lodowca dobierz prawidłowy opis: czoło lodowca, pole firnowe, jęzor lodowcowy.
Rozwiązuję problemy
1. Przyporządkuj następujące określenia: spreading,
subdukcja, rów oceaniczny, grzbiet oceaniczny, ognisko magmowe odpowiednim literom na rysunku. Odpowiedz, w której ze stref, spreadingu czy subdukcji, powstaje grzbiet oceaniczny, a w której rów oceaniczny. Objaśnij mechanizm ich powstawania.
2. W podanych zestawach (A, B, C) skał wybierz te, które do tego zestawu nie pasują ze względu na genezę. Swoją odpowiedź uzasadnij.
Zadanie
A kwarcyt łupek gips
B torf wapień marmur
C bazalt węgiel kamienny granit
3. Wyjaśnij, dlaczego wietrzenie chemiczne najintensywniej zachodzi w klimacie gorącym i wilgotnym, a wietrzenie fizyczne zachodzi w tym klimacie najsłabiej.
4. Wykorzystując informacje zapisane na rysunku i własną wiedzę, odpowiedz na pytania:
Granica wiecznego śniegu w zależności od szerokości geograficznej
1. Dlaczego w okolicach zwrotnika Koziorożca na półkuli południowej granica wiecznego śniegu jest wyżej niż w okolicach zwrotnika Raka na półkuli północnej?
2. W jakich szerokościach geograficznych granica wiecznego śniegu przebiega na poziomie morza?
3. Dlaczego granica wiecznego śniegu w obszarach równikowych przebiega na ok. 5 tys. m n.p.m,
w okolicach zwrotników na półkuli północnej na ok.
6 tys. m n.p.m., a na południowej na ok.
7 tys. m n.p.m.?
