Zenon Guldon
"Miasteczka guberni kieleckiej w
latach 1870-1914. Zabudowa - rozwój - społeczeństwo", Stanisław Wiech, Kielce 1995 : [recenzja]
Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 19, 453-454
1998
STANISŁAW WIECH: MIASTECZKA G U BER N I KIELECK IEJ W LATACH 1 8 7 0 - -1 9 1 4 . ZABUDOWA - ROZWÓJ - SPO ŁE
CZEŃSTWO, Kielce 1995, Kieleckie Towarzy
stwo Naukowe, ss. 239
O m awiana rozprawa stanow i kontynua
cję badań S. M arcinkowskiego, który przed
sta w ił przem iany społeczno-gospodarcze w m iastach K ielecczyzny w latach 1 8 1 5 -1 8 6 9 1 oraz W. Cabana, który zajął się liczebnością, stru k tu rą i ak tyw n ością gospodarczą m ie
szczaństw a w latach 183 2 -1 8 6 4 2. Zasadniczą podstaw ę badań nad dem ografią i h istorią społeczno-gospodarczą stanowią źródła staty
styczne. Działalność statystyczną prowadziły rządy gubernialne. Zbieranie danych sta ty stycznych wchodziło w zakres obowiązków re
daktora dziennika gubem ialnego. Dane te pu
blik ow an e były corocznie w „P rzeglądach”
(Obzory) poszczególnych guberni. W 1887 r.
Aleksander III zatwierdził uchwałę o utworze
niu W arszawskiego Komitetu Statystycznego, który dwa lata później rozpoczął działalność wydawniczą. W „Pracach” (Trudy) Kom itetu publikowano m.in. dane dotyczące stanu oraz ruchu naturalnego i wędrówkowego ludności.
Podstaw ę publikowanych danych stanow iły spraw ozdania wójtów, którzy „świadomi, że nikt liczb nie będzie spraw dzał na m iejscu, s t a w ia li liczb y dość d o w o ln e, a n ie k ie d y wprost niedorzeczne”3. Stąd też dane te przyj-
1 S. M a r c in k o w s k i M ia sta K ielecczyzny. P rzem ia n y s p o łeczno-gospodarcze 1 8 1 5 -1 8 6 9 . W a r s z a w a - K r a k ó w 1 9 8 0
2 W . C a b a n S p o łe c ze ń s tw o K ie le c c zy zn y 1 8 3 2 -1 8 6 4 . K ie lc e 1 9 9 3 , s. 1 2 9 - 1 6 1
3 L. K rz y w ic k i O rgan izacja s ta ty sty k i i w yd a w n ic tw a s ta ty styczn e pośw ięcone sp ra w o m g o sp o d a rstw a w ie jsk ie
go. W: S to su n k i ro ln icze K ró le stw a K ongresow ego. R ed.
S . J a n ic k i. W a r s z a w a 1 9 1 8 , s. 5 7 9
mować trzeba z dużą ostrożnością. Szczegóło
wej oceny tych m ateriałów pod k ątem ich przydatności do badań nad stanem i ruchem naturalnym ludności dokonali B. B ornstein4 i S. Szulc5. N aw et pierw szy pow szechny spis ludności z 1897 r. daleki był od doskonałości.
Stąd też od daw na zwraca się uwagę na ko
nieczność wprowadzenia korekt do urzędowej statystyk i6.
W swoich badaniach S. Wiech wykorzysty
w ał także prasę, pam iętniki i w spom nienia, a także bogate m ateriały archiw alne. N a s. 14 chodzi chyba o zasób, a n ie sposób źródeł.
W w ykazie wykorzystanej literatury zabrakło cennej m onografii P ilicy7.
Praca S. W iecha dotyczy m iasteczek gu berni kieleck iej. Pod term in em tym A utor rozum ie nie tylko m iejscowości, które zacho
w ały sta tu s m iasta (na s. 19 błędnie mowa 0 s ta tu c ie ) po reform ie 1869 r. (C h ęcin y, C h m ieln ik , D ziałoszyce, M iechów , O lkusz 1 Pińczów), ale i ponad dw adzieścia osiedli, które utraciły prawa m iejskie i spadły do ran
gi osad. Autor nie opiera się więc na kryterium praw nym , ale bierze pod uw agę liczbę m ie
szkańców i ich strukturę zawodową. U waża, że tylko w niektórych osadach dom inow ała ludność utrzymująca się z uprawy roli (Koszy
ce, K urozw ęki, K urzelów , O patow iec, Sob
ków), a pozostałe pełniły funkcje m iasteczek.
P rzesadne chyba, przynajmniej dla om aw ia
nego terenu, je s t stw ierdzenie, że w w yniku
4 B . B ornstein A n a liza krytyczna danych statystyczn ych , do tyczą ca ruchu lu dn ości b. K ró lestw a Polskiego. W a r s z a w a 1 9 2 0
5 S . S z u lc W artość m a teria łó w sta tystyczn ych d o ty c z ą cych stan u lu dn ości b. K rólestw a Polskiego. W a r s z a w a 1 9 2 0 6 Zob. c h o c ia ż b y I. G ie y s z to r W stęp do d em o g ra fii h i
storyczn ej. W a r s z a w a 1 9 7 6 , s. 5 0 - 6 3 .
7 H . B ła ż k ie w ic z P ilica . Z a r y s d ziejó w m iejscow ości.
K ra k ó w 1 9 9 2
45 4 Recenzje i om ów ienia
reformy miejskiej z 1869 r. „miejscowości li
czące naw et kilkadziesiąt tysięcy m ieszk ań ców zaliczano niekiedy w poczet w si” (s. 17).
Przecież naw et gubernialne Kielce w 1869 r.
liczyły n iespełna 8700 m ieszkańców (s. 22).
Kielce jako jedyne na terenie guberni m iasto pozostają poza zakresem zainteresow ań A u
tora.
W r o z d zia le I A u tor o m a w ia w ie lk o ść i zabudowę m iasteczek z uw zględnieniem ich ryn k ów i za b y tk ó w a r c h ite k to n ic z n y c h (s. 1 5 -7 9 ). W kolejnym rozdziale analizuje
„czynniki determ inujące rozwój i upadek m ia
steczek” (s. 80-125). N a rozwój m iasteczek nie m iał znaczącego wpływ u przem ysł, rozw inię
ty siln iej je d y n ie w pow iecie o lk u sk im (s.
83 -8 4 ). Krystyn A ugust Moes zbudował k il
ka zakładów przemysłowych: m łyn parowy, farbiarnię i olejarnię w Pilicy, fabrykę kortów i sukna w pobliskim Sław niow ie i papiernię w W ierbce8. K w estia w pływ u podm iejskich zakładów przem ysłow ych na rozwój m ia st jest jednak trudna do uchwycenia w źródłach.
Przy o m aw ian iu cukrow ni „Lubna” w arto wspom nieć wydaną w tym sam ym roku pra
cę H. Oziębłowskiego i S. Przybyszew skiego9.
N ajciekaw szy chyba rozdział III dotyczy spo
łeczności m ałom iasteczkow ej (s. 1 2 6 -2 1 5 ).
J ego cen n ym u z u p e łn ie n ie m j e s t w yd an a równocześnie inna praca Autora, poświęcona m ałom iasteczkow ym rzem ieślnikom 10. Obie rozprawy, zw łaszcza dzięki solidnem u w yko
rzystaniu szerokiej bazy źródłowej, stanow ią istotny wkład Autora w badania historii spo
łeczno-gospodarczej regionu św iętokrzyskie
go w 2. połowie XIX i początkach XX w.
Zenon Guldon
8 T a m ż e , s. 2 3 2 - 2 3 4
9 H. O z ię b ło w s k i, S. M. P r z y b y s z e w s k i C ukrow nia „Lub
n a ” 1 8 4 5 -1 9 9 5 . M a te r ia ły i szk ice d o d zie jó w C u k ro w n i
„L u bn a” i K a zim ie rzy W ielkiej. K a z im ie r z a W ie lk a 1 9 9 5 10 S . W iec h R z e m ieśln icy m a łych m ia steczek g u b ern i k ieleckiej w latach 1 8 7 0 -1 9 1 4 . K ie lc e 1 9 9 5
KSIĘG A WIADOMOŚCI HISTORYCZNO- -STATYSTYCZNYCH WIELKIEGO PIECA W REJOWIE. Z m ateriałów opracow anych przez W acława R óżańskiego do druku przy
g o to w a li A ndrzej R em b a lsk i i Z b ig n iew J. Wójcik, Kielce 1995, Towarzystwo Przyja
ciół Górnictwa, H utnictw a i Przem ysłu Staro
polskiego, ss. 151 + 12 ilustr.
D la poznania daw nego stanu górnictwa, hutnictw a i przem ysłu m etalowego w Staro
polskim Okręgu Przem ysłowym istotne zna
czenie mają kroniki zakładowe, pozwalające p rześled zić tech n ik ę i rozm iary produkcji.
W 1979 r. w ydana została pisana w latach 1 8 4 2 -1 8 8 2 kronika białogońska, której ręko
pis znajduje się w zbiorach M uzeum N arodo
wego w Kielcach1. Jeszcze w okresie powojen
nym w M uzeum Św iętokrzyskim znajdowały się kroniki w ielkich pieców w Bzinie i Parszo- w ie2. Przedm iotem om aw ianego w ydaw nic
tw a je s t kronika w ielkiego pieca w Rejowie.
Publikację kroniki przygotował W. Różański, em erytow an y profesor A kadem ii Górniczo- -H utniczej w K rakow ie. Po jego śm ierci w 1994 r. wydawnictwo do druku przygotowali A. Rem balski i Z. J. Wójcik. N a istotne zna
czenie kroniki zwracał uw agę M. R adw an3.
Do początków XIX w. Rejów stanow ił w ła sność opactwa cysterskiego w Wąchocku. Już w XV w. w dobrach tych funkcjonowały kuźni
ce żelaza w Bzinie i Krzyżowej Woli. Z 1530 r.
pochodzi najstarsza w zm ianka o kuźnicy w Żyrcinie, w 1662 r. nazyw anym już Rejowem.
W 1754 r. zbudowano półwielki piec w Bzinie, w 1770 r. — w ielki piec w Rejowie i w 1789 r. - w ielk i piec w S tarachow icach4. W 1838 r.
Bank Polski wybudował w Rejowie nowy w iel
ki piec. Jego kronika, obejmująca dzieje za
kładu do 1869 r., stanow i przedmiot om aw ia
1 O pis geograficzno-historyczny i statystyczno-techniczny za k ła d ó w rządow ogórniczych w O d d zia le Białogon (do 1882 roku). W yd. R. G u ld o n i L. S t ę p k o w s k i. K ie lce 1 9 7 9
2 M. R a d w a n K sięga R ejow ska. „ H u tn ik ” t. 20: 1 9 5 3 nr 1, s. 1; Ś w ia d ec tw o P a w ła B o le sła w a P o d cza szyń sk ieg o o sta n ie tech niki h u tn ictw a i g ó rn ictw a żelaznego w Z a g łę biu S ta ro p o lsk im z r. 1842. W yd. M. R a d w a n . „ S tu d ia z D z ie jó w G ó r n ic tw a i H u tn ic t w a ” t. 1, 1 9 5 7 , s. 3 6 5
3 M. R a d w a n K sięga..., s. 1 - 6
4 K. Z e m e ła R ę jó ie w XV 1-X V II wieku. D zieje cystersk iej o sa d y k u źn iczej. W: S zk ice d o h isto rii. S k a r ż y s k o - K a m ie n n a 1 9 9 3 , s. 2 9 —46; Z. G u ld o n , J. K a czo r G órnictw o i h u t
n ictw o w S ta ro p o lsk im O kręgu P rzem ysło w ym w d r u g ie j p o ło w ie X V III w ieku. K ie lce 1 9 9 4 , s. 5 3 - 5 4
