1
S P IS Z A W A R T O Ś C I TECZKI ...
+ + N i E S l O t o u f s M . - ' R ^ E R T O HJ A t x 3 . l o m e ó i
1/1. R e la cja — P5 ' ^ ° ^ dC
I/2. Dokumenty (sensu stricto) dotyczące osoby relatora ___
I/3. Inne materiały dokumentacyjne dotyczące osoby relatora T_
i £
II. Materiały uzupełniające relację
111/1 - Materiały dotyczące rodziny relatora
III/2 - Materiały dotyczące ogólnie okresu sprzed 1939 r
III/3 - Materiały dotyczące ogólnie okresu okupacji (1939-1945) ' III/4 - Materiały dotyczące ogólnie okresu po 1945 r -__ -
III/5 - inne «—
IV. Korespondencja 1—
V. Nazwiskowe karty informacyjne
VI. Fotografie /e : ' '
2
3
4
50
h — - -- --- — — r '< S Z 4 ^
N I E S I E C S K I K A S P E R -— N I E S I O Ł O W S K A - R O T H E R T O W A Z O F IĄ ' t . X * M
f u n d a c ji kościelnych. Cenne in fo rm acje p r z y n io sły opisy p o m n ik ó w n a g ro b n y c h , p rz e d e w szy
stk im j e d n a k o g r o m n a m asa okolicznościow ych d ru k ó w p a n e g ir y c z n y c h i m ów p o g rz e b o w y c h '' t a k b o g a ty c h w inform acje o pokrewieństwach*.
Kolegia jezuickie u ła tw ia ły m u n a w ią z y w a n ie k o n t a k t ó w i p o śre d n ic z y ły w ściąganiu od posz
czególnych ro d zin m a teriałó w genealogicznych.
O dw oływ ał się n ie u s ta n n ie do o w y ch rodzin w «protestacjach», k t ó r y m i kończył k a ż d y z t o mów. S k a rż y ł się n a s łab y oddźw ięk s w y m wez
w ań, w su m ie j e d n a k ilość z d o b y ty c h t ą drogą wiadom ości, i to p o p a r ty c h d o k u m e n t a m i (sta
wiał to za w a r u n e k ich w y k o r z y s ta n ia ) ,/b y ła b a r
dzo po w ażn a. N iew ątpliw ie właśnie t ą / d r o g ą do
s ta ły się N -e m u in fo rm acje o p a r te n£ k ro n ik a c h do m o w y ch , a t a k ż e wiadom ości cz ę rp a n e z kil
kudziesięciu g ro d ó w i ziem stw, w k t ó r y c h , rzecz p ro sta, sam re g u la rn y c h p oszukiw ań p r z e p r o w a dzać nie b y ł w stanie. Nie d o t / r ł te ż ani do M etryki K o ro n n e j, ani do k s ią g /T r y b u n a łó w , co zwłaszcza u je m n ie odbiło się n a spisach d o s to j
ników. W bliskim k o n ta k c ie z / N - m p o zo sta w a ł J ó z e f A ndrzej Załuski. WolaLoy on w idzieć to dzieło pisane po łacinie, ale je/cenił w y so k o i a u to r a obficie zasiiał rękopisam i/ze sw ych zbiorów.
D ostarczył u zu p ełn ie n ia do P aprockiego, zeb ran e p rzez S ta n is ła w a B aranow skiego, h e r b a r z szla
c h t y litewskiej („Nom enclartor”) W . K ojałow icza, h e r b a r z rodzin p ru sk ic h i wiele innych. P o n a d to n a w łasną rękę z b ierał inrorm acje i u zupełnienia.
Rzecz z ro zu m iała, iż Ń -em u zależało szczegól
nie n a ty m , b y gloryfikow ać te r odziny, k t ó r e w y d ały w y b itn y c h d u ch o w n y ch , zwłaszcza jezuitów , i k tó r e łożyły hojnie n a/fundacje pobożne. Im te d y poświęcał najw ięcej miejsca, ale obok oczyw istej te n d e n c ji działały t u i p roporcje ilościowe źródeł, k tó r y m i d y s p o n o w a /. Obok zrozum iałej u niego niechęci do refo rm acji, one to spraw iły, że szlach
t a in now iercza, k t ó r a w dobie k o n trre fo rm a c ji nie «odstrychnęfa /się — wg określenia N-ego — od tr z o d y h ere ty /k ie j» , została b ą d ź p o m in ię ta , b ą d ź z b y t a k r ó tk o . A swoją d rogą i sam i d y s y d e n ci nie kwapili sie zap ew n e do k o n t a k t ó w z je z u ickim a u to r e m ,rPisząc o średniowieczu p o w t a rzał za s w y m i / p o p r z e d n i k a m i wiele b a je k , błę
dów i nieścislosci. Czyż j e d n a k p rz y ów czesnym s tan ie wiedzy/ histo ry czn ej mogło b y ć inaczej?
T rzeb a te d y szczególnie cenić k a ż d y bo d aj nie
wielki o druch k r y t y c y z m u w sto s u n k u do z a k o rzenionych, p a n e g iry z m e m d y k to w a n y c h w y m y słów. P o c z y n a ją c od X V I w. w p rz e d s ta w ia n iu historii pokoleń sobie bliższych był n a ogół ucz
ciwy, tyle, /że r a d przemilczał szczegóły w ówcze
s n y m r o z i m i e n i u mniej chlubne, a m o g ą c e mu przyczynię w rogów . Dbał więc pilnie, b y w ro dow odach/ m a g n a c k ic h nie znalazły się «rewolu- c y je ..., k fóre ż e b y lu s try p rześw ie tn y c h d o m ó w nie sępiłyi. O b o k genealogii zebra! o g r o m n y m a teriał b iograficzny i obyczajow y. P o t r a k t o w a n e
najo b szern iej opowieści o cudach, w id z e n ia c h , / u m a r t w i e n i a c h , p o b o ż n y c h p ielg rz y m k a c h etc.
/ Nie b r a k i a n e g d o t.
H erb arz N-ego, źle p r z y j ę t y / p r z e z n i e k tó r y c h współczesnych, p o t e m s ta ł sie na przeszło p ó ł
to r a wieku j e d n y m z glównyćh źródeł in fo rm a c ji nie ty lk o dla genealogów, ale i dla h is to ry k ó w . Mało tego, w Galicji w r, 1800 p rz y z n a n o tej publikacji p o m o c n ic z y c h a r a k t e r do w o d o w y p rz y le g ity m acjach szlacheckich. N ied o k o ń czo n y przez N-ego to m V, gdzie obok części poświęconej p a n u ją c y m w Polsce i w k ra ja c h z nią są s ia d u ją c y c h b y ły i uzup ełn ien ia do tornów p oprzednich, w y k o ń czył po jego śm ierci je z u ita Stanisław C zap liń ski. Ten to m nie u k a z a ł się dru k iem . N a dziele N-ego jeszcze w X V I I I w. oparli przed e w sz y stk im swe p ra c e : S ta n is ła w D uńczewski, B e n e d y k t Chmielowski, W ojciech W in c e n ty W ielą d k o , a u to rz y małej w arto ści. W X I X w. J a n N e p o m ucen Bobrowicz dopełnił K oronę P o lską u z u pełnieniam i z D unczew skiego, W ielądka, P i o t r a M ałachowskiego, /E w a r y s t a A n d rz e ja K u r o p a t n i - ckiego oraz n o t a t a m i J ó zefa A n d rzeja Załuskiego, Ignacego K rasickiego, A d a m a N aruszew icza, J o a chim a Lelewela/ a t a k ż e w łasnym i, i w y d a ł w L ip
sku w 1. 1839— 45 w dziesięciu to m a c h p t. H erbarz P o lski K aspraiN iesieckiego S . J . W iek X I X p r z y niósł jeszcze dwie przeróbki N-ego: H i p o lita Stupnickiego H erbarz po lski (t. I— I I I , Lw.
1855— 62) i K a z im ie rz a Czarnieckiego H erbarz polski podług N -ego (Gniezno 1872— 82, n ie d o k o ń c z o n y ) . / E d y c j e B obrow icza i Czarnieckiego o ry g in aln y t e k s t N-ego w y ró ż n ia ją d ru k ie m .
Z w ażyw szy to, iż nowsze herbarze, t e z p r z e łom u X I X i X X w., nie zo stały ukończone, dzieło N-ego po / dziś dzień je s t n iezbędną p o m o c ą d la wszelkich/ b a d a ń genealogicznych i b io g raficz
ny ch . /
E s t r e i c h e r ; N o w y Korbut, III (bibliogr.); J a r o c k i J . D., P o lo n ia litterata nostri tem poris, W . 1750 p. 120; U r u s k i ; — B a r y c z H., Z kart p a m i ę t nikarskich bibliofila, „R oczn ik i B ib lio t.” T. 8: 1964 z. 3 — 4 s. 47 5 — 6; G o ł ę b i o w s k i Ł., O dzie jop isach Polski, W. 1826 s. 298; P r z y p k o w s k i T., A s t r o n o mia w Kaliszu, w: Osie m naście w ie k ó w Kalisza, Kalisz 1960 I 194; Z a ł u s k i J . A., B ib liotek a h is t o r y ków, po lity k ó w , p r a w n ik ó w i in n ych a u t o r ó w p o l
skich, Kr. 1832 s. 142— 3; — Janocia na, II 203, 204;
K r a s i c k i I., D zieła, Lipsk 1840 VII 256-—9; — „Gaz.
W a r sz .” 1783 nr 30, suplem ent; — A G A D : Arch.
R adziw iłłów, dz. V te k a 227 nr 10415; Arch. P row . T. J . w Kr.: P o lo n ic a 45 (k atalogi roczne), Pol. 46, Pol. 22 k. 43, 88, Pol. 23 k. 24, 61, Pol. 2 4 k. 37, 115, Pol. 25 k. 77, 78, Pol. 26 k. 74, 27; B. J a g .:
rkp. 22 849/11 D o p ełn ien ia I. Krasickiego; B. Kórn.:
rkp. 1425; B. N aród.: rkp. III 3239 t. 2 k. 13— 14; — Informacje B ro n isła w a N ato ń sk ieg o .
Włodzimierz Dworzaczek
N iesio ło w sk a-R o th erto w a Zofia Salom ea, p s e u d . M. K orzbok, d o k t o r Zofia (1903— 1959), h i s t o r y k sz tu k i i l ite r a tu r y , muzeolog, pedagog. Ur. 18 X I
5
NIESIOŁOW SKA-ROTHERTOW A ZOFIA 51
w W a rg a w c e (pow. łęczycki) w rodzinie ziem iań skiej, b y ła có rk ą M iro n a Niesiołowskiego, p r a co w n ik a Min. R olnictw a, i E w y z Węglińskich.
U k o ń c z y ła w r. 1922 szkołę śred n ią Zofii Sier
pińskiej w W arszaw ie, a n a stę p n ie stu d io w a ła w Uniw . W arsz. filologię p o lsk ą pod k ierunkiem J ó z e f a Ujejskiego i historię sztu k i pod k ierunkiem Z y g m u n t a Batow skiego. W r. 1923 (24 VI I I w W arszaw ie) w yszła za m ą ż za Bolesława R ot- h e r t a . D yplom d o k t o r a filozofii o t r z y m a ła w r.
1930 n a p odstaw ie r o z p r a w y A n a liza estetyczna twórczości K ornela U jejskiego (frag m en t ogłoszo
no w „ R u c h u L iter.” 1928 n r 3 p t. M etoda este
tyczna badań literackich). N a stę p n ie w 1. 1930— 1 p o d ję ła n a u k ę w S t u d i u m Pedagogicznym , a w r.
1932 z d ała egzam in p a ń s tw o w y , u p ra w n ia ją c y do n a u c z a n ia w szkolnictw ie średnim . Z p ra c ą w szkolnictwie z e tk n ę ła się ju ż wcześniej, w y k ła d a ją c ję z y k polski w 1. 1925— 8 w g im n a z ju m Ja d w ig i K o w alczy k ó w n y i J a d w ig i J a w u r k ó w n y . W r. szk. 1931/2 u czy ła w S e m in a riu m dla Ochro- n ia re k Leokadii T u rz a ń s k ie j. Pisyw ała a r t y k u ł y do czasopism oraz w y g ła sz a ła o d c z y ty i p o g a d a n ki przez radio. B yła c z y n n y m członkiem Tow.
Opieki n a d Z a b y t k a m i Przeszłości oraz K lubu Literackiego i N au k o w eg o (K L iN ). W 1. 1934— 9 p o d jęła ponow nie p ra c ę nauczycielki w g im n a zju m J . K o w alczy k ó w n y i J . J a w u r k ó w n y , a w 1.
1939— 44 organizow ała t a j n ą n a u k ę i uczyła na k o m p le ta c h tej szkoły, o d b y w a n y c h często w jej m ieszkaniu. N a kilk a miesięcy przed w y b u c h e m w o jn y u k o ń czy ła k u rs r a to w n ic tw a sanitarnego.
W e wrześniu 1939 w czasie o b ro n y W a rs z a w y b y ła sa n ita riu s z k ą w o ddziale szp itala Czerwonego K rz y ż a . W okresie o k u p a c ji niemieckiej b ra ła ud ział w p ra c y k o n s p ira c y jn e j Armii Krajowej (A K ), m. in. w k o lp o r ta ż u p ra sy podziemnej.
O p ra c o w a ła p o k a ź n ą a n to lo g ię pt. W arszawa, zaw ie ra jąc ą k ilk ad ziesiąt u tw o ró w literackich, m.
in. pozycje n a p is a n e po w rześniu 1939. Antologia zo sta ła w y d a n a w r. 1943 pod pseud. M. K orzbok s ta r a n ie m k o n sp ira c y jn e g o Ludowego I n s t y t u t u O ś w ia ty i K u ltu r y . W czasie p o w stan ia w a rsz a wskiego N .-R . b y ła n a te re n ie południowej części Śródm ieścia k iero w n iczk ą p a tr o lu sanitarnego (pseud. d o k to r Zofia) 3 k o m p a n ii II Rejonu w Obwodzie I A K . Po k a p itu la c ji p o w stan ia zo
s t a ł a w raz z personelem s z p ita la A K , kierow ane
go przez d ra S ta n is ła w a Zam eckiego, ew ak u o w a
n a do Zalesia Dolnego koło W a rsz a w y , gdzie za
m ieszkała. W g ru d n iu 1944 w raz z g ru p ą biblio
t e k a r z y b ra ła udział w ra to w a n iu warszawskich b ib lio tek w r a m a c h akcji zorganizow anej przez grono n a ukow ców p o d k ie ru n k ie m Stanisław a L o re n tz a .
Od 18 I do k o ń ca lutego 1945 N .-R . wchodziła w skład ekipy, k ie ro w a n e j przez W acław a Bo
rowego, zab ezp ieczającej zbiory Biblioteki Uniw . W arsz. i k sięgozbiory p ry w a tn e . N astępnie do p a ź d ziern ik a 1947 p ra c o w a ła w bibliotece
P a ń stw o w eg o I n s t y t u t u H isto rii Sztuki, biorąc rów nocześnie udział w p o rz ą d k o w a n iu zd ew asto w a n y c h sal M uzeum N aro d o w e g o w W arszaw ie i w org an izo w an iu p ierw szych po wojnie w y s ta w tego M uzeum . Od lis to p a d a 1947 do s ierp n ia 1954 k ie ro w a ła b ib lio tek ą M u z e u m N arodow ego. Od sie rp n ia 1954 do m a r c a 1957 b y ł a k u sto szem Mu
zeu m Mickiewicza i S łow ackiego w W arszaw ie, pełniąc przejściowo (1 X 1954— 1 II 1955) obo
w iązki d y r e k t o r a tego M u z e u m . N a stę p n ie od 1 IV 1957 do k o ń c a życia p r a c o w a ła w Zakładzie H isto rii S ztu k i X I X i X X w ie k u P aństw ow ego I n s t y t u t u S ztu k i (p ó źn iejszy I n s t y t u t S ztu k i P A N ), w sp ó łre d a g u ją c „ S ło w n ik A r ty s tó w P o l
s k ic h ” . P rz y g o to w a ła do w y d a n i a pierw szy ze
s z y t tego „S ło w n ik a ” , z a w ie r a ją c y wiele haseł jej a u t o r s t w a . N .-R . b y ła c zło n k iem Tow. L iterac
kiego im- A d a m a M ickiewicza o ra z Zw iązku His
t o r y k ó w S ztu k i, gdzie w 1. 1948— 9 pełniła f u n k c ję s e k r e ta r z a o d d ziału w arszaw skiego. W 1.
1955— 8 z r a m ie n ia tego z w ią z k u b ra ła u d / i a ł w akcji p o p u la ry z u ją c e j z a g a d n i e n i a historii sz tu k i p oprzez o d c z y ty n a te r e n ie W a rsz a w y i k r a j u .
N .- R . o p u b lik o w a ła ok. 50 ro z p ra w , a r ty k u łó w i s p ra w o z d a ń z zak resu histo rii sz tu k i i historii li t e r a t u r y . W okresie m i ę d z y w o je n n y m prace jej u k a z y w a ł y się m. in. w „ A r k a d a c h ” , „ W ia d o m o śc ia c h L ite ra c k ic h ” , „ G r a f ic e ” , „K obiecie W s p ó łc z e s n e j” , „G lo ssa c h ” , zaś po r. 1945 w „ B iu l e t y n i e Historii S z t u k i ” , „ P rz e g lą d z ie K u l
t u r a l n y m ” , „D ziś i J u t r o ” , „ S k a r p i e W a rs z a w s k ie j” , „T w órczości” , „ T y g o d n i k u P o w sz e c h n y m ” i i in. Do w ażniejszych jej p r a c z dziedziny historii sz tu k i należą: Portret S ta n isła w a A u g u sta z klep
syd rą („B iul. Hist. S z t u k i ” 1952), P ortrety M ic kiew icza („ W ie d z a i Ż ycie” 1955) i Portret Tom asza Z am oyskiego na tle ksiąg ( „ R o c z n . Muz. Naród, w W . ” 1957), a z d z ie d z in y histo rii li t e r a t u r y i k r y t y k i : O F elicji K ru sze w sk ie j („G lo ssy ” 1939), S ło w a ck i i W arszaw a („D ziś i J u t r o ” 1949) oraz P oglądy Gustawa Ehrenberga n a sztuką i filozofią iv latach 1833— 1838 ( „ S z t u k a i K r y t y k a ” 1956, p rz y g o to w y w a ła m o n o g rafię teg o p oety). Była te ż a u t o r k ą a lb u m u Dziecko w m alarstw ie po lskim (W . 1956), w s p ó ł a u t o r k ą k a t a l o g u w y s ta w y po
święconej N orw idow i oraz p r a c y o polskim m a la r s tw ie s a k r a ln y m w w y d a w n ic tw ie „ S z t u k a sa k r a l n a w Polsce” (W. 1958). P rz y g o to w a ła w ydanie d ru g ie (L o n d y n 1954) i trzecie (W . 1958) ułożonej p rzez W a c ła w a Borowego a n to lo g ii liryki polskiej
„ O d K ochanow skiego do S t a f f a ” , a dla potrzeb sz k o ln y c h d w a w y b o r y poezji Marii K o n o p n ic kiej (W . 1947) oraz k ilk a u t w o r ó w tej a u to rk i (W . 1946— 9). Była w s p ó łp ra c o w n ic z k ą Polskiego S ło w n ik a Biograficznego.
N .-R . z m a r ła w W a rs z a w ie 16 VI 1959 i po
c h o w a n a z o stała n a c m e n t a r z u P o w ązk o w sk im . W m a łż e ń stw ie z B olesław em R o th e r te m , inży
n ie re m technologiem p r a c u j ą c y m w przem yśle
6
52 N IESIOLOW SKA-ROTH ERTOW A ZOFIA — N IE SIO ŁO W SK I A N D R Z E J
celulozow o-papierniczym , m iała je d y n e g o s y n a J u liu sz a , z m arłeg o w dzieciństwie.
Pol. Bibliogr. Liter, za r. 1946 i n.; Sło w n. P ra co w nik ów Książki Pol.; — B a r t o s z e w s k i W ., K o n s p i
racyjn e v a r s a v i a n a p o e t y c k i e 1939— 1944, „R o czn . W a r sz .” R. 2: 1961 s. 2 49— 50; C i e r n i a k J . , Zofia N ie s i o ło w s k a -R o th e r to w a , w: Szk oła na W ie jsk ie j, Kr. 1974; G r z e g o r c z y k P., Zofia N ie s i o ło w s k a -R o t- hertow a (1 903— 1959), „ P a m . L iter.” 1962 nr 3 s. 124; t e n ż e , Zofia N ie s i o ło w s k a -R o th e r to w a 1903—
1959, „Z n ak ” 1961 nr 82 s. 540— 1; O l s z e w s k i A ., Wiercińska J., Zofia N ie s io lo w s k a -R o th e r to w a (1903—
1959), „B iu l. H ist. S z t u k i ” 1963 nr 1 s. 93— 4 (zawiera bibliografię prac N -iej-R -ej i fot. portr etu); Walk a o dobra k u lt u r y , W arszaw a 1939— 1945, W . 1970 I— II; — „ R o c z n . T o w . N a u k . W a r sz .” R. 43: 1950 s. 51; „Życic W a r s z .” 1959 nr 145 s. 8, nr 146 s. 8; — B. N aród.: rkp. 6336, 7577 t. 36, 774 7 t. 28: IS P AN : A k t a perso nalne; Muz. Liter. im . A . M ic kiew icza w W.: A k t a personalne; Muz. N aród, w W .: A k ta personalne; — Inform acje u stn e i m a t e r ia ły w posia
daniu K azim iery J a n i n y N adratow skie j z W arszaw y;
Informacje A . R y s z k ie w ic z a i A. Gryczowej.
Stanisław Konarski
Niesiołowski A n d rzej, pseud. A le k s a n d e r / Z a j - dlicz (1899— 1945), socjolog, te o r e t y k p e d a /o g ik i, działacz k a to lic k i. U r. 5 VI w O s tro w ie /W Ik p ., był sy n em W ło d z im ie rz a (1866— 1904), właścicie
la księgarni, i H ele n y S c h m id t, b r a t a n k i e m K a zim ierza (zob.). J a k o uczeń g im n a z ju m w O stro wie działał w t a j n y c h o rg an izacjach / m łodzieży polskiej: T ow . T o m a s z a Z a n a i harcerstw ie. Brał udział w p rz y g o to w a n ia c h do p o w s ta n ia w jesieni 1918 w O strow ie. N a p o c z ą tk u 1919 r. w s tą p ił j a k o o c h o tn ik do b a ta lio n u pow stańczego w Szczy- piornie (późniejszego 12 p. strzelców w ielkopol
skich) i uczestniczy! w w a lk a c h n a froncie p o łu d niow ym p o w s t a n i a wielkopolskiego. Po d e m o b i
lizacji i u z y s k a n iu w r. 1 9 1 9 /w O strow ie świa
d e c tw a dojrzałości rozpoczął; s tu d ia z zakresu historii i socjologii n a Uniw. ^ a r s z . , k tó re , przer
w a n e ro czn y m p o b y t e m na k u ra c ji w Z a k o p a n e m , u k o ń czy ł w r. 1923 n a Uniw. P ozn. W r. 1926 u zy sk a ł s to p ie ń d o k to r a filozofii n a p o d staw ie r o z p ra w y Z a g a d n ie n ie wolności woli. Był uczniem prof. F lo ria n a Znanieckiego. W r. 1928 o tr z y m a ł d y p lo m n au c z y c iela szkół' średnich i przez 4 la ta p racow ał w szk o ln ictw ie śre d n im w P o z n a n iu . Jed n o cześn ie w 1. 1929/—31 p row adził w y k ła d y zlecone z m e to d y k i n a u c z a n ia dorosłych n a Uniw.
Pozn. W r. 1930 ja k o s t y p e n d y s t a F u n d u sz u K u l t u r y N a ro d o w e j /objechał Szwecję, Danię, N iemcy, Belgię, Szwajcarię, W ło ch y i A ustrię, zbierając m a t e r i a ł y do z a g a d n ie n ia socjologicznej s y s te m a ty z a c ji zag a n n ie ń o ś w ia ty dla dorosłych.
W I. 1927— 9 red ag o w ał org an Z w iązku K a tolickich S to w a rz y sz e ń R o b o tn ik ó w Polskich, t y godnik „ R o b o t n i k ^ , w k t ó r y m m. in. ogłosił w r. 1929 cykl a r t y k u ł ó w n a t e m a t r u c h u oświa
towego n a tereni/e byłego Król. Pol. W okresie 1929— 34 n ależał do Chrześcijańskiej D e m o k r a cji (ChD) i p ra c o w a ł w jej organie „ N o w y m K u
rierze” (m. in. zam ieścił tu w r. 1933 w sp o m n ien ie z udziału w p o w s ta n iu wielkopolskim , p t. Garść w spom nień z w ielkich d n i, n r 297, 299). P o d c z a s rozłam u w ChD w r. 1934 w y s tą p ił p rzeciw linii W o jciech a K o rf a n te g o i w szedł do w ładz k o n k u ren cy jn eg o Z je d n o c z e n ia C hrześcijąńsko-Spo- łecznego, ostro k r y t y k o w a ł ChD i nowo p o w sta łe S tro n n ictw o P r a c y (np. w „P rz e g l. Povvsz.” 1937).
Popierał A kcję K a to lic k ą , był j e d n y m z w spół
tw órców Chrześcijańskiego Z w iązku M łodzieży P racu jącej «Odrodzenie» i Chrześcijańskiego U n i
w ersy te tu R obo tn iczeg o . W sp ó łp raco w ał z ru c h e m a n ty a lk o h o lo w y m , działał w Fiłareckim Z w ią z k u
«Elsów».
W e w rześniu 1938 N. przeniósł się do Ł odzi i w r. a k a d . 1938/9 w y k ła d a ł socjologię w o d dziale W olnej W s z e c h n ic y Polskiej w Ł odzi. M.
„ in. w y d a ł k siążk ę o p a r t ą o w y k ł a d y w Uniw . Pozn. F o rm y i m etody pracy oświatowej (W. 1932), s tu d iu m p o w sta łe z w y k ła d ó w w p o z n a ń s k im Polskim I n s t y t u c i e Socjologicznym O ideologiach polityczno-społecznych („P rzeg /. Społ.” 1934 i od b . P. 1935). O p ra c o w a ł sy n tezę, poświęconą m e t o dzie p ra c y ośw iatow o-w ychow aw czej w śró d d o rosłych: K oła oświatowo-wychowawcze (P . 1939).
P rz y g o to w y w a ł r o z p ra w ę h a b ilita c y jn ą w Uniw . Pozn., k tó rej f r a g m e n t y w y d r u k o w a ł w „ P r z e - glądzię P o w s z e c h n y m " w r. 1939 (mszp. z a g in ą ł w czasie w o jn y ). W swoich p r a c a c h p o d k re ś la ł związki pedagogiki z socjologią i psychologią.
P o n a d to , w spólnie z lek arzem F ran ciszk iem W o j taszkiem , z a b r a ł głos (pod pseud.: A le k s a n d e r Zajdlicz) n a t e m a t regulacji urodzin ze s t a n o w is k a katolickiego: O dkrycie dr Ogino (P . 1932, 5. w y d . rozszerzone 1937). Wfspółpracował z o rg a n e m Akcji K atolickiej, ty g o d n ik ie m „ K u l t u r a ” , w k t ó ry m u k a z a ła się jego p o le m ik a z „ P r o s t o z M o s tu ” przeciw to talizm o w i, p t. K a to licyzm a totalizm (wyd. osobne: P. 1938).
Zm obilizow any w lecie 1939 o d b y ł N. k a m p a nię wrześniow ą w s to p n iu p o d p o ru c z n ik a rezerw y i d o stał się do niewoli p o d K u t n e m . P r z e b y w a ł w oficerskich ob o zach jenieckich, p o c z ą tk o w o pra w d o p o d o b n ie w O ste rro d e (X I A), a n a s tę p n ie w P ren zlau ( I I Ą), A rn s w a ld e (II B, obecnie Choszczno), Gross B o rn (II D) i Dossel (VI B).
Rozw inął t a m t a k ż e o ży w io n ą akcję n a u k o w ą i d y d a k ty c z n ą , m . in. n a k u rs a c h n auczycielskich, w y k ła d a ją c pedagogikę, filozofię i socjologię.
W czasie p o b y t u w obozie w7 Dossel n ap isa ł wiele p rac z zakresu socjologii, filozofii i pedagogiki, k tó ry c h ręk o p isy w większości zaginęły. U zy sk a ł I n agrodę w k o n k u r s ie YMCA ( Y o u n g M e n ’s Christian A ssociation) w Genewie za p ra c ę p t . O reformę studiów uniw ersyteckich (mszp. z n a j d u j e się w M ięd zy u c z e ln ian y m Z akładzie B a d a ń n a d Szkolnictw em W y ż s z y m w W arszaw ie). Z m a r ł w obozie w Dossel 9 II 1945 i t a m zo stał p o c h o w an y .
Ż oną N-ego b y ła (od r. 1924) M aria z K o b y -
