POLSKA AKADEMIA NAUK — ODDZIAà W KRAKOWIE
KOMISJA NAUK ROLNICZYCH I LEĝNYCH
SERIES SILVESTRIS
Vol. LI901
KRAKÓW
KOMISJA NAUK ROLNICZYCH I LEŒNYCH
KRAKÓW
ACTA
AGRARIA ET SILVESTRIA
SERIES SILVESTRIS
Vol. LIV, 2016
Jerzy Starzyk, Kazimierz Zarzycki — przewodnicz¹cy
RADA PROGRAMOWA Przewodniczñcy — Stanisäaw Maäek
Czäonkowie — Tadeusz Andrzejczyk, Stanisäaw BroĔek, Mikoäaj GuĒ (Ukraina), Leon Jagoda, Andrzej Jaworski,
Jerzy Modrzyþski, Bengt Nihlgard (Szwecja), Stanisäaw Orzeä, Milan Saniga (Säowacja),
Janusz Sowa, Józef Suliþski
ADRES REDAKCJI Zakäad Szczegóäowej Hodowli Lasu
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie 31-425 Kraków, al. 29 Listopada 46
REDAKTOR TOMU GraĔyna Fallowa
Publikacja tomu sfinansowana ze Ĉrodków Wydziaäu LeĈnego Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie
© Copyright by Authors, Polska Akademia Nauk, Wydziaä LeĈny Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie Kraków 2016
Polska Akademia Nauk — Oddzia³ w Krakowie 31-018 Kraków, ul. œw. Jana 28
tel./faks (12) 356 23 80
Druk i oprawa: FALL, ul. Garczyñskiego 2, 31-524 Kraków
PL ISSN 0065-0927
SPOãECZNO-GOSPODARCZE UWARUNKOWANIA LEćNICTWA WIELOFUNKCYJNEGO
W ZRÓWNOWAēONYM ROZWOJU REGIONU
NA PRZYKãADZIE WOJEWÓDZTWA MAãOPOLSKIEGO
Stanisäaw Ziöba Krystyna Przybylska Jan BanaĈ
Leszek Bujoczek Anna KoĔuch Zbigniew Siejka
ABSTRACT
Ziöba S., Przybylska K., BanaĈ J., Bujoczek L., KoĔuch A., Siejka Z. 2016. Socio-economic determinants of multifunctional forestry in sustainable development on the example of Maäopolska province. Acta Agr.
Silv. ser. Silv. 54: 3–20.
The paper presents the results of assessment of demand for different functions of forest management on the area of Maäopolska province. Analysis of natural and socio-economic factors both favorable and limiting the development of the various functions of forest and forest management was con- ducted using data from Central Statistical Office. Commune was assumed as a basic research unit for which three synthetic indicators of demands for development by forest management were deter- mined: environmental (Wo), social (Ws) and production (Wp) respectively. Assessment of calculated indices made possible to classify communes on account of particular forest management functions and allowed to separate zones of demands for different functions in Maäopolska province.
KEY WORDS: multifunctional forestry, sustainable development, spatial planning, Maäopolska SãOWA KLUCZOWE: leĈnictwo wielofunkcyjne, zrównowaĔony rozwój, planowanie przestrzen- ne, Maäopolska
I. WSTõP
W aktualnym stanie prawnym podstawowe kierunki ksztaätowania polityki le- Ĉnej w Polsce okreĈla ramowy dokument pt. „Polityka leĈna paþstwa” (1997).
Zawarte w nim zapisy wskazujñ, iĔ podstawowym celem gospodarki leĈnej wi- nien byè wielofunkcyjny i zrównowaĔony rozwój lasów, tak aby zachowana zo- staäa równowaga miödzy Ĉrodowiskiem przyrodniczym a rozwojem spoäecz- no-gospodarczym. Z uwagi na wielofunkcyjnoĈè lasów i gospodarki leĈnej oraz szeroki zasiög oddziaäywania leĈnictwa wynikajñcy z jego zwiñzków z liczny- mi podmiotami osiñgniöcie tego celu w praktyce jest bardzo trudne, o czym
Uniwersytet Rolniczy im. H. Koääñtaja w Krakowie al. 29 Listopada 46/410, 31-425 Kraków Instytut Zarzñdzania Zasobami LeĈnymi, Zakäad Urzñdzania Lasu, Geomatyki i Ekonomiki LeĈnictwa
e-mail: rlzieba@cyf-kr.edu.pl Wydziaä InĔynierii ćrodowiska i Geodezji, Katedra Geodezji
Ĉwiadczñ liczne konflikty na tle wykorzystania lasów. Wedäug Rykowskiego (1994, 1998) i Bernadzkiego (1998), pogodzenie na jednym obszarze wielu funk- cji z uwagi na liczne Ĕñdania spoäeczne jest maäo realne. Do najczöstszych i jed- noczeĈnie najtrudniejszych do rozwiñzania sporów zalicza siö godzenie wymo- gów ochrony Ĉrodowiska z innymi funkcjami, w tym zwiñzanych z realizacjñ zadaþ strategicznych w zakresie produkcji drewna (Stöpieþ 2005).
Opracowania metodyczne dotyczñce moĔliwoĈci rozwoju wielofunkcyjnej i zrównowaĔonej gospodarki leĈnej doprowadziäy do wykrystalizowania siö w literaturze Ĉwiatowej wielu koncepcji uwzglödniajñcych w róĔnym stopniu przestrzennñ dywersyfikacjö priorytetowych funkcji lasów i gospodarki leĈnej (Salwasser 1990, Rykowski 1998, Szujecki 2002). NajczöĈciej oparte sñ one na hierarchicznej strukturze zarzñdzania, w której zdefiniowane przestrzennie lub czasowo poziomy planowania okreĈlajñ zakres, rodzaj oraz horyzont czasowy zadaþ gospodarczych. Wymaga to jednak równieĔ okreĈlenia wäaĈciwych rela- cji i powiñzaþ pomiödzy leĈnictwem a jego szeroko rozumianym otoczeniem przyrodniczym i spoäeczno-gospodarczym na róĔnych poziomach planowa- nia przestrzennego, a nastöpnie przyznanie obszarom – zróĔnicowanym co do wartoĈci przyrodniczych – róĔnych funkcji priorytetowych (Przybylska, Ziöba 2009).
Wedäug Drzazgi (2006), integracja oraz równowaga miödzy gospodarczymi, spoäecznymi i Ĉrodowiskowymi celami rozwoju moĔe byè osiñgniöta jedynie w wielkoskalowych ukäadach przestrzennych, np. w regionach. Autor wskazu- je, iĔ tylko obszary o duĔym zasiögu najlepiej odzwierciedlajñ problemy zwiñza- ne z przebiegajñcymi procesami rozwoju oraz pozwalajñ na ograniczenie róĔne- go rodzaju konfliktów przestrzennych. W Polsce stosunkowo rzadko podejmuje siö problematykö planowania wielofunkcyjnej i zrównowaĔonej gospodarki le- Ĉnej w skali regionów. Prace z tego zakresu ograniczajñ siö do oceny znacze- nia lasów dla rozwoju spoäeczno-gospodarczego regionu z uwzglödnieniem ich funkcji ochronnych, spoäecznych i produkcyjnych, do charakterystyki terenów o wysokiej róĔnorodnoĈci biologicznej oraz analizy obszarów leĈnych pod kñ- tem moĔliwoĈci rozwoju róĔnych przedsiöwziöè sektorowych (np. dla turystyki lub energetyki odnawialnej). Nieco liczniejsze sñ natomiast opracowania, któ- rych przedmiotem analizy sñ lasy róĔnych kategorii o zasiögu regionalnym, np.
górskich (Przybylska 1996, 2006, Przybylska i Ziöba 2005), miejskich (WaĔyþski 2007, Jaszczak 2008) lub w strefie oddziaäywania przemysäu (Orzeä 1995, Jasz- czak 2003).
W badaniach regionalnych brakuje wiöc syntetycznego ujöcia planowania le- Ĉnego i przestrzennego, przedstawiajñcego caäoĈciowo wzajemne relacje gospo- darki leĈnej, kierunku rozwoju spoäeczno-gospodarczego oraz dziaäaþ ksztaätu- jñcych lasy w sposób adekwatny do potrzeb lokalnych i regionalnych. Takie ba- dania sñ o tyle istotne, Ĕe wraz z nowym podziaäem terytorialnym Polski duĔe- go znaczenia nabraäa polityka regionalna, w której upatrywaè zaczöto narzödzia wyrównywania dysproporcji rozwoju zarówno w wymiarze intraregionalnym, jak i interregionalnym (Koäodziejski 2000, Churski 2002). Z punktu widzenia ba- daþ regionalnej gospodarki leĈnej za szczególnie waĔny naleĔy uznaè problem
powiñzania celów gospodarki leĈnej z kierunkami rozwoju ujötymi w planowa- niu przestrzennym. Jak dotñd nie wypracowano bowiem obiektywnych kryte- riów wyróĔniania leĈnych obszarów funkcjonalnych, zasad ich zagospodarowa- nia, a takĔe wielu szczegóäowych kwestii ich zarzñdzania w zagospodarowaniu przestrzennym.
Celem opracowania jest ocena moĔliwoĈci zrównowaĔonego rozwoju le- Ĉnictwa wielofunkcyjnego w gminach poäoĔonych w zasiögu regionu maäopol- skiego. W szczególnoĈci dokonano oceny wpäywu czynników przyrodniczych i spoäeczno-gospodarczych zarówno sprzyjajñcych, jak i ograniczajñcych rozwój róĔnych funkcji lasu i gospodarki leĈnej w podstawowych jednostkach admini- stracyjnych.
II. METODYKA BADAý
Na wstöpnym etapie badaþ przyjöto, iĔ podstawowñ jednostkö oceny i dalszych analiz na poziomie regionu stanowiè bödzie gmina. Jest ona bowiem zarów- no podstawowñ jednostkñ terytorialnñ w planowaniu przestrzennym (Ustawa 2003) jak i w systemie zbierania danych statystycznych (Ustawa 1995). Pozwala zatem na peänñ integracjö i synchronizacjö danych opisujñcych zjawiska przy- rodnicze, spoäeczne i gospodarcze o zasiögu regionalnym.
Do realizacji celu badaþ wykorzystano metodö wskaĒników funkcji gospo- darki leĈnej (Ziöba 2012). Wykorzystuje ona procedury taksonometryczne, obej- mujñce gäównie metodykö klasyfikowania zbioru obiektów ze wzglödu na wa- runki do realizacji przez gospodarkö leĈnñ funkcji: Ĉrodowiskotwórczych, spo- äecznych lub produkcyjnych. Zgodnie z zaäoĔeniami metodycznymi przyjöto, Ĕe:
• Przedmiotem klasyfikacji bödzie zbiór 182 podstawowych jednostek admi- nistracyjnych (miast, gmin wiejskich i miejsko-wiejskich) zlokalizowanych w województwie maäopolskim.
• Przestrzeþ klasyfikacji stanowiäy zmienne diagnostyczne (cechy) charaktery- zujñce w gminach warunki do realizacji przez gospodarkö leĈnñ odpowied- nio funkcji: Ĉrodowiskotwórczych, spoäecznych lub produkcyjnych. Korzy- stajñc z danych Banku Danych Lokalnych Gäównego Urzödu Statystycznego (BDL GUS) z roku 2014 do badaþ wybrano 12 zmiennych diagnostycznych (tab. 1). Charakteryzowaäy siö one odpowiedniñ zmiennoĈciñ (Sx% > 0,1) i nie byäy silnie ze sobñ skorelowane, aby nie „powielaè” tych samych informacji (Hellwig 1968, Grabiþski 1984, Strahl 1990, ZeliaĈ 2000).
• Zakresy wartoĈci wybranych cech diagnostycznych przeksztaäcono do jedno- litej skali umoĔliwiajñcej ich porównywanie. W tym celu zastosowano proce- dury normalizacyjne wykorzystujñce metodö unitaryzacji zerowej. Znormali- zowanñ wartoĈè cech okreĈlono na podstawie nastöpujñcych formuä (Krako- wiak-Bal, 2004):
PLQ PD[
PLQ
x x
x x x
i (dla stymulant),Cecha diagnostyczna
Diagnostic variable Jednostka
Unit Polska Maäopolska Uwarunkowania rozwoju funkcji Ĉrodowiskotwórczych gospodarki leĈnej
Determinants of development protective funkctions of forest management o1 Udziaä obszarów prawnie chronionych
The share of protected areas environment % 32,5 52,1
o2 Udziaä powierzchni parków narodowych i rezerwatów przyrody
The share of national park and nature reserves areas % 1,54 2,73 o3 Stosunek powierzchni gruntów rolnych do leĈnych
Relation of agricultural areas to forest areas 1,94 1,99 o4 Udziaä powierzchni zurbanizowanej
The share of urban area % 5,23 6,07
Uwarunkowania rozwoju funkcji spoäecznych gospodarki leĈnej Determinants of development social functions of forest management s1 GöstoĈè zaludnienia
Population density os./km2
pers./km2 123 222
s2 Powierzchnia lasu na 1 osobö
Forest area per inhabitant ha/os.
ha/pers. 0,24 0,13
s3 Liczba miejsc noclegowych na jednostkö powierzchni
Number of beds per unit area szt./km2
pcs./ km2 2,22 5,74 s4 Udziaä obszarów objötych ochronñ krajobrazowñ
The share of landscape conservation areas % 31,03 49,48
Uwarunkowania rozwoju funkcji produkcyjnych gospodarki leĈnej Determinants of development productive functions of forest management p1 Stopa bezrobocia
Unemployment rate % 11,4 9,7
p2 Liczba podmiotów gospodarczych na 100 osób Number of economic entities per 100 persons
szt./100 os.
pcs./100
pers. 10,71 10,59
p3 Udziaä obszarów nieobjötych ochronñ
The share of unprotected areas % 67,5 47,9
p4 LesistoĈè
Forest cover % 29,4 28,7
gdzie:
x = o, s, p;
o1 – ok – uwarunkowania rozwoju funkcji Ĉrodowiskotwórczych gospodarki leĈnej;
s1 – sk – uwarunkowania rozwoju funkcji spoäecznych gospodarki leĈnej;
p1 – pk – uwarunkowania rozwoju funkcji produkcyjnych gospodarki leĈnej.
PLQ PD[
PD[
x x
x
x x
iT a b e l a 1 – T a b l e 1 Zestawienie cech diagnostycznych funkcji gospodarki leĈnej wg kategorii uwarunkowaþ zewnötrznych
List of variables diagnostics of forest management functions by category of external condition
(dla destymulant),
¦
ki i
x
x
W k
• W kolejnym etapie okreĈlono trzy syntetyczne wskaĒniki Wo, Ws, Wp cha- rakteryzujñce potrzebö realizacji przez gospodarkö leĈnñ funkcji: Ĉrodowi- skotwórczych, spoäecznych i produkcyjnych w zrównowaĔonym rozwoju regionu. Do wyznaczenia syntetycznego wskaĒnika wykorzystano metodö wzorcowej miary rozwoju Hellwiga, która pozwala dokäadniej ustaliè róĔni- ce (rozpiötoĈci) miödzy poszczególnymi gminami.
gdzie:
Wx – wskaĒnik zapotrzebowania na realizacjö funkcji j gospodarki leĈnej;
k – liczba cech okreĈlajñcych uwarunkowania rozwoju danej funkcji.
• Skonstruowany wskaĒnik przyjmuje na ogóä wartoĈci z przedziaäu [0;1]. Im jego wartoĈè jest wiöksza, tym warunki do rozwoju danej funkcji gospodarki leĈnej w gminie sñ korzystniejsze. W szczególnoĈci:
– WskaĒnik funkcji Ĉrodowiskotwórczych gospodarki leĈnej Wo charakteryzuje syntetycznie warunki realizacji przez gospodarkö leĈnñ funkcji ochron- nych. Jego wartoĈè roĈnie wraz ze wzrostem udziaäu obszarów prawnie chronionych (o1), udziaäem powierzchni parków narodowych i rezerwa- tów przyrody (o2) oraz udziaäem gruntów rolnych (o3), spada natomiast wraz ze wzrostem powierzchni zurbanizowanej (o4).
– WskaĒnik funkcji spoäecznych gospodarki leĈnej Ws wyraĔa syntetycznñ licz- bowñ charakterystykö warunków do realizacji przez gospodarkö leĈnñ funkcji spoäecznych. Jego wartoĈè roĈnie wraz ze wzrostem zagöszcze- nia ludnoĈci (s1); udziaäem obszarów o wysokich walorach krajobrazo- wych(s4), wielkoĈciñ bazy noclegowej (s3) oraz zmniejszaniem siö po- wierzchni lasów w przeliczeniu na 1 mieszkaþca (s2).
– WskaĒnik funkcji produkcyjnych gospodarki leĈnej Wp wyraĔa syntetycznñ liczbowñ charakterystykö warunków do realizacji przez gospodarkö le- Ĉnñ funkcji produkcyjnych. Jego wartoĈè jest tym wyĔsza im wiökszy jest udziaä lasów (p4) i powierzchnia nieobjöta Ĕadnñ formñ ochrony (p3) a tak- Ĕe kiedy pogarszajñ siö warunki ekonomiczne, tj. kiedy zwiöksza siö stopa bezrobocia (p1) i spada liczba podmiotów gospodarczych (p2).
Ocena trzech syntetycznych wskaĒników pozwoliäa na uszeregowanie gmin pod wzglödem zapotrzebowania na róĔne funkcje gospodarki leĈnej, tj. Ĉrodo- wiskotwórcze, spoäeczne i produkcyjne. Nastöpnie na podstawie wartoĈci kaĔ- dego wskaĒnika funkcji gospodarki leĈnej – gminy podzielono na cztery grupy, do których utworzenia wykorzystano Ĉredniñ arytmetycznñ x oraz odchylenie standardowe Sx. W ten sposób dokonano podziaäu gmin na 4 grupy, gdzie wskaĒnik zapotrzebowania na rozwój okreĈlonej funkcji gospodarki leĈnej byä:
• bardzo wysoki (xitxSx),
• wysoki (xSx txi ! x),
• niski (xtxi !xSx) i
• bardzo niski (xSx ! xi).
III. OBIEKT BADAý
Województwo maäopolskie poäoĔone jest na poäudniu Polski i zajmuje po- wierzchniö 1 518 279 ha, tj. 4,86% powierzchni kraju. Swym zasiögiem obejmu- je 182 gminy, wyraĒnie zróĔnicowane pod wzglödem wielkoĈci (przeciötna po- wierzchnia gminy – 8342 ha; wspóäczynnik zmiennoĈci – 53,9%). Województwo maäopolskie charakteryzuje siö niespotykanym w Polsce zróĔnicowaniem Ĉro- dowiska przyrodniczego. Ponad poäowa województwa objöta jest róĔnymi for- mami ochrony prawnej (52,3%). O wartoĈci przyrodniczej Maäopolski Ĉwiadczy szczególnie duĔa liczba parków narodowych (Gorczaþski PN, Pieniþski PN, Oj- cowski PN, Babiogórski PN, Tatrzaþski PN, Magurski PN) i rezerwatów przy- rody. ãñczna powierzchnia województwa objötñ tymi formami ochrony wyno- si 41 401 ha. Obszary chronione zwykle wyznaczone sñ na obszarach górskich w poäudniowej czöĈci województwa (ryc. 1).
Ryc. 1. Udziaä obszarów prawnie chronionych na obszarze gmin regionu maäopolskiego (dane GUS 2014)
Fig. 1. The share of legally protected areas in the communes of Maäopolska Region (source GUS 2014)
W 2014 r. powierzchnia gruntów leĈnych w województwie maäopolskim wynosiäa 440,5 tys. ha, tj. 29,0% ogólnej powierzchni. Lasy sñ rozmieszczone nierównomiernie, o czym Ĉwiadczñ duĔe wahania wskaĒnika lesistoĈci w po- szczególnych gminach (ryc. 2). Najwiökszym wskaĒnikiem lesistoĈci charakte- ryzujñ siö gminy: Rytro (71,5%), ãabowa (70,3%), Sökowa (68,5%) i Bukowno (70,0%), a najmniejszym gminy: Paäecznica (1,0%), Zielonki (1,3%), Koniusza (1,5%) i Nowe Brzesko (1,5%). Säabo zalesione sñ równieĔ gminy miejskie Tar- nów (3,8%), Kraków (4,3%) i Nowy Sñcz (11,0%).
Najbardziej charakterystyczne dla Maäopolski sñ drzewostany bukowe, pora- stajñce miödzy innymi znacznñ czöĈè Beskidów, a takĔe wiele innych typów lasu o charakterze naturalnym, poäoĔonych w Pieninach, Gorcach czy Tatrach. DuĔe znaczenie dla rozwoju regionu ma Puszcza Niepoäomicka – jedyny olbrzymi kompleks leĈny rozciñgajñcy siö na wschód od Krakowa.
Ryc. 2. LesistoĈè gmin regionu maäopolskiego (dane GUS 2014) Fig. 2. Forest cover in the communes of Maäopolska Region (source GUS 2014)
W regionie maäopolskim mieszka 3368,3 tys. osób, co stanowi okoäo 7,05%
ludnoĈci kraju. Miasta zamieszkuje okoäo 1637,6 tys. osób. WskaĒnik urbanizacji wynosi wiöc 48,6% i jest znacznie niĔszy od Ĉredniego w kraju 60,3%. ćrednia göstoĈè zaludnienia wynosi natomiast 222 os./km2 a wiöc znacznie wiöcej niĔ Ĉrednio w kraju (123 os./km2). Najsilniej jest zaludniona centralna i zachodnia czeĈè województwa, najsäabiej natomiast póänocna i poäudniowo-wschodnia (ryc. 3)
Rozwój obszarów wiejskich i rolniczych determinujñ przede wszystkim bar- dzo zróĔnicowane warunki przyrodnicze. Obszar województwa cechuje naj- wiöksza w kraju pionowa rozpiötoĈè terenu od päaskich terenów Kotliny Sando- mierskiej (ok. 200 m n.p.m.) po wysokie szczyty Tatr (> 2300 m n.p.m.) Warun- ki te istotnie wpäywajñ na zróĔnicowanie zasobnoĈci gleb i stopieþ rolniczego wykorzystania terenów. Stñd teĔ w poäudniowej czöĈci regionu, gdzie prze- waĔajñ gleby päytkie, silnie szkieletowe, wystöpuje najwiöcej terenów o niskiej
Ryc. 3. GöstoĈè zaludnienia gmin regionu maäopolskiego (dane GUS 2014) Fig. 3. The population density in the communes of Maäopolska Region (source GUS 2014)
przydatnoĈci rolniczej. W znacznej czöĈci Maäopolski wystöpujñ jednak kom- pleksy bardzo dobrych gleb, tj czarnoziemów i gleb brunatnych.
Maäopolskö cechuje bardzo rozproszone osadnictwo. ãñcznie w wojewódz- twie jest 2011 miejscowoĈci, a ich liczba w gminach ksztaätuje siö od 1 do 36. Tak intensywnie rozbudowana struktura osadnicza stwarza niekorzystne warunki dla ochrony cennych zasobów Ĉrodowiska przyrodniczego.
Maäopolska jest jednym z najatrakcyjniejszych pod wzglödem turystycznym regionów Polski. Wpäyw na to ma przede wszystkim obecnoĈè pamiñtek hi- storycznych i architektonicznych, takich jak: Kopalnia Soli w Wieliczce, Zamek Królewski i Katedra na Wawelu, Rynek Gäówny w Krakowie. O atrakcyjnoĈci regionu Ĉwiadczy jednakĔe równieĔ duĔy udziaä terenów o wysokich walorach krajobrazowych, kulturowych i przyrodniczych, np. Tatry, Beskidy i Pieniny. Sñ to równieĔ tereny o znacznej lesistoĈci i niewielkim zaludnieniu. Stopieþ wyko- rzystania miejsc noclegowych byä wiöc najwiökszy w Krakowie, a takĔe w po- wiatach: tatrzaþskim, gorlickim i nowotarskim, najniĔszy zaĈ w powiatach pro- szowickim, dñbrowskim i miechowskim.
W województwie maäopolskim w latach 2014–2017 odnotowano wzrost licz- by podmiotów zarejestrowanych w Krajowym Rejestrze Urzödowym Podmio- tów Gospodarki Narodowej REGON (tab. 3). Na koniec 2007 zarejestrowanych byäo 293,8 tys. podmiotów, a w 2014 r. ich liczba przekraczaäa 302,4 tys. (wzrost o 2,9%).
IV. WYNIKI BADAý
W regionie maäopolskim, z uwagi na zróĔnicowane uwarunkowania o charak- terze przyrodniczym, historycznym, a takĔe kierunek rozwoju procesów spo- äeczno-gospodarczych, wystöpujñ niejednorodne warunki do rozwoju gospo- darki leĈnej. RóĔne jest teĔ zapotrzebowanie na rozwój przez niñ funkcji Ĉro- dowiskotwórczych, spoäecznych i produkcyjnych, co potwierdzajñ obliczone wskaĒniki.
W s k a Ē n i k Ĉ r o d o w i s k o t w ó r c z y c h f u n k c j i g o s p o d a r k i l e Ĉ n e j ( Wo)
Analiza wykazaäa, iĔ na powierzchni prawie 55% gmin wystöpuje bardzo wyso- kie i wysokie zapotrzebowanie na rozwój przez gospodarkö leĈnñ funkcji Ĉrodo- wiskotwórczych (tab. 2).
Sñ to zwykle gminy odznaczajñce siö bardzo duĔñ lesistoĈciñ (pow. 30%) oraz znacznym, bo przekraczajñcym 85%, udziaäem powierzchni objötej ochrona prawnñ, w tym w znacznej czöĈci w formie parków narodowych i rezerwatów (np. Krempna 62,9%, Zakopane 60,2%, KoĈcielisko 59,6%). JednoczeĈnie sñ to te- reny niezbyt zaludnione, gdzie zagöszczenie ludnoĈci zwykle nie przekracza 100 os./km2 (Krempna 9 os./km2). Z kolei obszary w zasiögu oddziaäywania miast,
a wiöc zwykle o duĔym, ponadprzeciötnym dla regionu zagöszczeniu ludnoĈci (najczöĈciej powyĔej 280 os./km2). Pozostaäñ czöĈè stanowiñ obszary majñce rela- tywnie mniej korzystne warunki dla rozwoju funkcji Ĉrodowiskotwórczej.
Pod wzglödem poziomu zapotrzebowania na rozwój przez gospodarkö leĈnñ funkcji Ĉrodowiskotwórczych Maäopolskö moĔna podzieliè na trzy doĈè znacz- nie róĔniñce siö od siebie obszary (ryc. 4). Obszar poäudniowy obejmuje gminy o najwiökszym zapotrzebowaniu na rozwój funkcji Ĉrodowiskotwórczej – poäo- Ĕone wzdäuĔ poäudniowej granicy paþstwa, gdzie przewaĔajñ tereny o urozma- iconym górskim krajobrazie. W porównaniu z pozostaäñ czöĈciñ ma on zdecy- dowanie mniejszñ göstoĈè zaludnienia, wiökszñ lesistoĈè i jest znacznie säabiej uprzemysäowiony. Obszar odznacza siö teĔ wyraĒnie wiökszym odsetkiem ob- szarów objötych ochrona prawnñ.
Nieco mniejsze zapotrzebowanie na rozwój funkcji Ĉrodowiskotwórczej przez gospodarkö leĈnñ ma obszar Ĉrodkowo-wschodni. Obejmuje on gminy,
T a b e l a 2 – T a b l e 2 Zestawienie cech gmin ze wzglödu na warunki do rozwoju przez gospodarkö leĈnñ funkcji
Ĉrodowiskotwórczych w zasiögu regionu maäopolskiego (dane GUS 2014) Characteristics of the communes in terms of the conditions for development by the forest management of environmental functions within the Maäopolska Region (source GUS 2014)
Cecha Variable
Jednostka Unit
WskaĒnik Wo Indicator Wo
Bardzo niski Very low Niski
Low Wysoki High
Bardzo wysoki Very high
Liczba gmin
Number of communes szt.
pcs. 22 73 72 15
Powierzchnia
Area ha 148 662 540 512 694 021 135 084
Udziaä powierzchniowy
Percentage of the total area % 9,79 35,60 45,71 8,90
LesistoĈè
Forest cover % 21,95 20,94 29,66 44,41
o1 Udziaä obszarów prawnie chronionych
The share of protected areas enviroment % 5,57 12,16 85,53 93,44
o2
Udziaä powierzchni parków narodo- wych i rezerwatów przyrody The share of national park and nature reserves areas
% 0,15 0,16 1,37 22,79
o3
Stosunek powierzchni gruntów rol- nych do leĈnych
Relation of agricultural areas to forest areas
3,15 3,01 1,85 0,86
o4 Udziaä powierzchni zurbanizowanej
The share of urban area % 19,45 5,35 3,94 3,44
Ryc. 4. WskaĒnik Ĉrodowiskotwórczej funkcji gospodarki leĈnej w gminach poäoĔonych w zasiögu regionu maäopolskiego (dane GUS 2014)
Fig. 4. Indicator of environmental function of forest management in the communes located within Maäopolska Region (source GUS 2014)
w których dominujñ tereny wyĔynne i podgórskie, wyróĔnia siö szczególnie duĔym udziaäem gruntów rolnych (Radogoszcz 78,6%, Lisia Góra 80,4%, Szczu- rowa 80,8%) i wyraĒnie mniejszñ lesistoĈciñ (Lisia Góra 13,8%, Radogoszcz 17,1%%, Szczurowa 10,1%). GöstoĈè zaludnienia jest tu teĔ mniejsza niĔ w czöĈci poäudniowej (Radogoszcz 83 os./km2, Szczurowa 71 os./km2).
Najmniejsze zapotrzebowanie na rozwój przez gospodarkö leĈnñ funkcji Ĉro- dowiskotwórczej znajdujñ siö na zachodzie regionu. Wpäywa na to szczególnie wystöpowanie wielu duĔych oĈrodków miejskich (Andrychów, OĈwiöcim, My- Ĉlenice). GöstoĈè zaludnienia jest tu wyraĒnie wiöksza niĔ na pozostaäym ana- lizowanym obszarze. Gminy zachodnie sñ teĔ bardziej uprzemysäowione i bar- dziej naraĔone na przemysäowe zanieczyszczenia wód i powietrza. Niewielkñ teĔ czöĈè objöto ochronñ prawnñ ze wzglödu na walory krajobrazowe i przyrod- nicze. PrzewaĔajñ tu gminy, w których udziaä obszarów chronionych najczöĈciej nie przekracza 40%.
W s k a Ē n i k f u n k c j i s p o ä e c z n y c h g o s p o d a r k i l e Ĉ n e j ( Ws) Maäopolska jest regionem, w którym wystöpujñ szczególnie korzystne warun- ki dla uprawiania turystyki. Wpäywa na to przede wszystkim znaczny udziaä obszarów o bardzo wysokich walorach krajobrazowych, kulturowych i duĔej bioróĔnorodnoĈci przyrodniczej (prawie 62% powierzchni gmin poäoĔonych jest w zasiögu obszarów chronionego krajobrazu lub parków krajobrazowych), a takĔe wysoki udziaä obszarów rolniczych sprzyjajñcych rozwojowi agrotury- styki. Powoduje to, Ĕe równieĔ potrzeby w zakresie turystyczno-rekreacyjnego zagospodarowania lasów, pomimo wysokiego udziaäu obszarów chronionych, sñ znaczne.
Uzyskane wyniki wskazujñ, iĔ w Maäopolsce na obszarze ponad 52% gmin wystöpuje wysokie i bardzo wysokie zapotrzebowanie na rozwój przez go- spodarkö leĈnñ funkcji spoäecznych, w tym szczególnie turystyczno-rekreacyj- nych (tab. 3). Sñ to zwykle obszary o duĔym, ponadprzeciötnym dla regionu zagöszczeniu ludnoĈci (najczöĈciej powyĔej 230 os./km2) i z dobrze rozwiniötñ bazñ noclegowñ.
T a b e l a 3 – T a b l e 3 Zestawienie cech gmin ze wzglödu na warunki do rozwoju przez gospodarkö leĈnñ funkcji spo-
äecznych w zasiögu w zasiögu regionu maäopolskiego (dane GUS 2014)
Table 3. Characteristics of the communes in terms of the conditions for development by the forest management of social functions within the Maäopolska Region (source GUS 2014)
Cecha Variable
Jednostka Unit
WskaĒnik Ws Indicator Ws Bardzo niski
Very low Niski
Low Wysoki
High Bardzo wysoki Very high Liczba gmin
Number of communes szt./pcs. 36 61 70 15
Powierzchnia
Area ha 270 608 456 767 654 025 136 879
Udziaä powierzchniowy
Percentage of the total area % 17,82 30,08 43,08 9,02
LesistoĈè
Forest cover % 20,83 25,67 33,12 32,92
s1 GöstoĈè zaludnienia
Population density os./km2
pers./km2 133 222 230 834
s2 Powierzchnia lasu na 1 osobö
Forest area per inhabitant ha/os.
ha/pers. 6,40 8,66 3,93 25,32
s3 Liczba miejsc noclegowych na jednostkö powierzchni Number of beds per unit area
szt./km2
pcs./km2 0,81 1,76 2,53 44,17
s4
Udziaä obszarów objötych ochronñ krajobrazowñ The share of landscape conservation areas
% 0,46 21,55 87,64 59,56
Najkorzystniejsze warunki dla turystycznego zagospodarowania lasów wy- stöpujñ w poäudniowej czöĈci regionu. Decydujñ o tym: wystöpowanie obszarów o wysokich walorach krajobrazowych i rozwiniöta infrastruktura turystyczno- -rekreacyjna (Biaäy Dunajec, Szczawnica, Szaflary, Krynica Piwniczna, Muszy- na). DuĔe moĔliwoĈci rozwoju przez gospodarkö leĈnñ funkcji spoäecznych wy- stöpujñ równieĔ w gminach poäoĔonych w Ĉrodkowo-wschodniej czöĈci regionu (Trzciana, ãapanów, Lipnica Murowana). Säabiej jest tu jednak rozwiniöta infra- struktura turystyczno-rekreacyjna. Ponadto duĔe potrzeby rozwoju przez go- spodarkö leĈnñ funkcji spoäecznych wystöpujñ lokalnie wokóä wiökszych miast, takich jak Tarnów czy Nowy Sñcz, a takĔe w zasiögu oddziaäywania krakow- skiego obszaru metropolitalnego (ryc. 5).
Ryc. 5. WskaĒnik spoäecznej funkcji gospodarki leĈnej w gminach poäoĔonych w zasiögu regionu maäopolskiego (dane GUS 2014)
Fig. 5. Indicator of social function of forest management in the communes located within Maäopolska Region (source GUS 2014)
Relatywnie niski poziom w zakresie potrzeb i moĔliwoĈci zagospodarowa- nia turystycznego lasów wystöpuje w poäudniowo-zachodniej (BrzeĒnica, Bole- säaw, Wieprz) i póänocno-wschodniej czöĈci analizowanego obszaru (Proszowi- ce, Nowe Brzesko, Säomniki). NajwaĔniejszymi czynnikami przyczyniajñcym siö do obniĔenia moĔliwoĈci rozwoju turystyki jest w tej czöĈci regionu niski udziaä obszarów o wysokich walorach krajobrazowych, säabo rozwiniöta infrastruktura turystyczna, w tym gäównie baza noclegowa.
W s k a Ē n i k f u n k c j i p r o d u k c y j n y c h g o s p o d a r k i l e Ĉ n e j (Wp) Na obszarze Maäopolski leĈnictwo jest sektorem o duĔym znaczeniu gospodar- czym i ma istotny wpäyw na sytuacjö spoäeczno-ekonomicznñ mieszkaþców, szczególnie obszarów wiejskich. Bardzo duĔy udziaä obszarów objötych ochro- nñ prawnñ na obszarach gmin stanowi jednñ z najpowaĔniejszych barier dla roz- woju funkcji produkcyjnej. Ksztaätowanie siö wskaĒnika zrównowaĔenia funk- cji produkcyjnych Wp wskazuje, iĔ na powierzchni okoäo 49% gmin wystöpujñ bardzo wysokie i wysokie moĔliwoĈci rozwoju funkcji produkcyjnych w ramach prowadzonej gospodarki leĈnej (tab. 4). Sñ to zwykle gminy o duĔej lesistoĈci
T a b e l a 4 – T a b l e 4 Zestawienie cech gmin ze wzglödu na warunki do rozwoju przez gospodarkö leĈnñ funkcji pro-
dukcyjnych w zasiögu w zasiögu regionu maäopolskiego (dane GUS 2014)
Characteristics of the communes in terms of the conditions for development by the forest manage- ment of productive functions within the Maäopolska Region (source GUS 2014)
Cecha Variable
Jednostka Unit
WskaĒnik Wp Indicator Wp Bardzo niski
Very low Niski
Low Wysoki
High Bardzo wysoki Very high Liczba gmin
Number of communes szt./pcs. 29 63 60 30
Powierzchnia
Area ha 226 394 546 144 475 745 269 996
Udziaä powierzchniowy
Percentage of the total area % 14,91 35,97 31,33 17,78
p1 Stopa bezrobocia
Unemployment rate % 5,2 6,2 7,7 9,6
p2
Liczba podmiotów gospodarczych na 100 osób Number of economic entities per 100 persons
szt./100 os.
pcs./100
pers. 14,3 11,3 11,1 7,0
p3 Udziaä obszarów nieobjötych ochronñ
The share of unprotected areas % 33,34 55,50 54,25 66,98 p4 LesistoĈè
Forest cover % 11,42 19,84 35,72 36,23
(> 35%) oraz niewielkim udziale obszarów objötych ochronñ prawnñ (<45%).
Odznaczajñ siö one niewielkñ aktywnoĈciñ gospodarczñ, o czym Ĉwiadczy maäa liczba podmiotów gospodarczych. JednoczeĈnie sñ to tereny z duĔymi proble- mami spoäeczno-gospodarczymi, tj. obejmujñce gminy o wzglödnie wysokim bezrobociu (Ĉrednio powyĔej 9,6%).
Potencjalnie najlepsze warunki do rozwoju funkcji produkcyjnych znajdujñ siö w poäudniowo-wschodniej i póänocno-wschodniej oraz zachodniej czöĈci re- gionu (ryc. 6).
Ryc. 6. WskaĒnik produkcyjnych funkcji gospodarki leĈnej w gminach poäoĔonych w zasiögu regionu maäopolskiego (dane GUS 2014)
Fig. 6. Indicator of productive function of forest management in the communes located within Maäopolska Region (source GUS 2014)
V. PODSUMOWANIE I WNIOSKI
Gäównym celem opracowania byäa ocena moĔliwoĈci rozwoju leĈnictwa zrów- nowaĔonego w zasiögu regionu maäopolskiego. W pracy przedstawiono wyniki oceny wpäywu czynników przyrodniczych i spoäeczno-gospodarczych zarówno sprzyjajñcych jak i ograniczajñcych rozwój roĔnych funkcji lasu i gospodarki leĈnej.
Do realizacji celu badaþ wykorzystano metodö wskaĒników funkcji gospodar- ki leĈnej. Korzystajñc z opracowaþ Bazy Danych Lokalnych Gäównego Urzödu Statystycznego w Warszawie za rok 2014, dla kaĔdej gminy wyliczono trzy syn- tetyczne wskaĒniki, wyraĔajñce zapotrzebowanie na realizacjö przez gospodarkö leĈnñ odpowiednio funkcji: Ĉrodowiskotwórczych (Wo), spoäecznych (Ws) i pro- dukcyjnych (Wp). Ocena wskaĒników zrównowaĔenia gospodarki leĈnej pozwoli- äa na uszeregowanie gmin pod wzglödem priorytetu okreĈlonej funkcji gospodar- ki leĈnej. WyróĔniono w ten sposób gminy, w których zapotrzebowanie na rozwój okreĈlonych funkcji gospodarki leĈnej byä: bardzo wysoki, wysoki, niski i bardzo niski. Uzyskane wyniki pozwoliäy na sformuäowanie nastöpujñcych wniosków:
1. Na obszarze Maäopolski realizacja zarówno modelu zrównowaĔonej, jak i wielofunkcyjnej gospodarki leĈnej jest zdeterminowana znacznym udziaäem terenów prawnie chronionych, gdzie respektowane muszñ byè w pierwszej ko- lejnoĈci przepisy dotyczñce ochrony przyrody i Ĉrodowiska.
2. Potencjalnie najwiöksze moĔliwoĈci i potrzeby rozwoju przez gospodar- kö leĈnñ funkcji Ĉrodowiskotwórczych wystöpujñ w poäudniowej czöĈci regio- nu. Dla rozwoju funkcji spoäecznych dogodne warunki wystöpujñ w zachodniej i Ĉrodkowej czöĈci Maäopolski, z kolei moĔliwoĈci rozwoju funkcji produkcyj- nych sñ niewielkie i dotyczñ gäównie gmin poäoĔonych w poäudniowo-wschod- niej i zachodniej czöĈci regionu.
3. Na obszarach o duĔym zapotrzebowaniu na funkcje Ĉrodowiskotwórcze dziaäania gospodarki leĈnej winny zmierzaè w kierunku wzmacniania przyrod- niczych struktur przestrzennych zarówno sztucznych (parków narodowych, korytarzy ekologicznych itp.), jak i naturalnych (geokompleksów). Ma to z jed- nej strony zabezpieczyè obiekty objöte ochronñ konserwatorskñ, z drugiej zaĈ podnieĈè walory terenów o waĔnym znaczeniu dla ochrony wód, gleb i krajo- brazu. Wymaga to miödzy innymi rewizji Krajowego Programu Zwiökszania LesistoĈci. WaĔnym zadaniem jest wiöc podnoszenie walorów ochronnych la- sów, szczególnie pod kñtem zwiökszenia retencyjnoĈci potoków i rzek górskich, zabezpieczaniu przed erozjami, a takĔe zachowania bioróĔnorodnoĈci.
4. Obszary o duĔym potencjale dla rozwoju funkcji spoäecznych wymagajñ dziaäaþ gospodarki leĈnej w zakresie wzmacniania funkcji turystyczno-rekre- acyjnych gäównie poprzez restytucjö lasów w „znieksztaäconych strukturach krajobrazów”. Wymaga to poäñczenia dziaäaþ w zakresie inwentaryzacji i ochro- ny waĔnych kulturowo obiektów oraz przyjöcia okreĈlonych rozwiñzaþ w zakre- sie architektury krajobrazu wpisanych w zagospodarowanie obszarów leĈnych.
Rozwój funkcji turystycznych na obszarach leĈnych nie powinien wchodziè tutaj w kolizjö z innym elementami zrównowaĔonego rozwoju, np. walorami ekolo- gicznymi i gospodarczymi.
LITERATURA
Bernadzki E. 1998. Zasady trwaäej gospodarki leĈnej a hodowla lasu. [W:] Trwaäy i zrównowa- Ĕony rozwój lasów. Opinie, poglñdy, propozycje. Red. K. Rykowski, Wydawnictwo Na- ukowe ASKON, Warszawa, 13–27.
Borys T. 1978. Propozycja agregatowej miary rozwoju obiektów. Przeglñd Statystyczny, z. 3, PWN, Warszawa.
Churski P. 2002. Polityka regionalna w Polsce po reformie administracji publicznej. Bydgoszcz, Prom. Kujaw.-Pom. 5 (113), 5–6.
Drzazga D. 2006. Planowanie przestrzenne jako instrument zarzñdzania rozwojem jednostek te- rytorialnych w ujöciu teoretycznym. [W:] Wybrane aspekty sprawnoĈci zarzñdzania w admi- nistracji publicznej. Red. D. Stawasz, D. Drzazga, C. Szydäowski, Wydawnictwo Uni- wersytetu ãódzkiego, ãódĒ, 199–234.
Grabiþski T. 1984. Wielowymiarowa analiza porównawcza w badaniach dynamiki zjawisk eko- nomicznych. Wyd. AE, Kraków.
Jaszczak R. 2003. Wpäyw zanieczyszczeþ z Legnicko-Gäogowskiego Okrögu Miedziowego na stan koron sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.) w NadleĈnictwach Góra ćlñska i Wäosza- kowice. Sylwan, CXLVII, 9, 10–26.
Jaszczak R. 2008. Las i gospodarka leĈna w zasiögu oddziaäywania miast w Polsce. [W:] LeĈne obszary funkcjonalne. Red. R. Zielony, D. Anderwald, Stud. mater. Centr. Edu. Przyr.
LeĈ., 10. Z. 3 (19), 152–171.
Orzeä S. 1995. Dynamika wzrostu drzewostanów sosnowych w wybranych regionach przemysäo- wych Polski poäudniowej. Zeszyty. Nauk. AR Krak, Rozprawy, 204.
Polityka leĈna paþstwa. Ministerstwo Ochrony ćrodowiska, Zasobów Naturalnych i Le- Ĉnictwa. Dokument przyjöty przez Radö Ministrów w dniu 22 kwietnia 1997 r.
Przybylska K. 1996. Zadania urzñdzania lasu w procesie ochrony górskich zasobów leĈnych i krajobrazu. Sylwan, 3, 17–23.
Przybylska K. 2006. Specyfika lasów górskich i urzñdzeniowe konsekwencje tych uwarunkowaþ.
[W:] Problemy urzñdzania lasów górskich. Red. S. Ziöba, Katedra Urzñdzania Lasu AR w Krakowie, Kraków, 19–32.
Przybylska K., Ziöba S. 2005. Urzñdzanie górskich lasów ochronnych. [W:] Poradnik urzñdza- nia lasu. Red. B. WaĔyþski, Wydawnictwo ćwiat, 381–398.
Przybylska K., Ziöba S. 2007. Problemy leĈnictwa w Krainie Karpackiej w Ĉwietle nowej poli- tyki leĈnej paþstwa. PAN Kom. Zag. Ziem Górskich, 54, 45–60.
Przybylska K., Ziöba S. 2009. Las i gospodarka leĈna w systemie planowania i zagospodarowa- nia przestrzennego. Sylwan 153 (12): 814–825.
Rykowski K. 1994. Program badawczy – Modele leĈnictwa wielofunkcyjnego. [W:] Polska poli- tyka kompleksowej ochrony zasobów leĈnych. Red. A. Grzywacz, 2, 5–41.
Rykowski K. 1998. Trwaäy i zrównowaĔony rozwój lasów – zarys problematyki. [W:] Trwaäy i zrównowaĔony rozwój lasów. Opinie, poglñdy, propozycje. Red. K. Rykowski, Wydaw- nictwo Naukowe ASKON, Warszawa, 165–193.
Salwasser H. 1990. Gaining perspective: forestry for the future. J. For., 88(11), 32–38.
Stöpieþ E. 2005. LeĈnictwo i gospodarka przestrzenna. [W:] Ochrona Ĉrodowiska w gospodarce przestrzennej. Red. L. Ryszkowski, A. Ködziora, Poznaþ, 127–144.
Strahl D. 1978. Propozycja konstrukcji miary syntetycznej. Przeglñd Statystyczny, z. 2, PWN, Warszawa.
Szujecki A. 2002. Regionalne programy operacyjne polityki leĈnej paþstwa. Biblioteka LeĈni- czego, 175. Wydawnictwo ćwiat, Warszawa.
Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 27 marca 2003 r. (DzU nr 80, poz. 717).
Ustawa o statystyce publicznej z 29 czerwca 1995 r. (DzU nr 88, poz. 439).
WaĔyþski B. 2007. Zasady prowadzenia gospodarki leĈnej wokóä aglomeracji miejskich. Biblio- teczka LeĈniczego, 253. Wydawnictwo ćwiat, Warszawa.
www. stat.gov.pl – strona Gäównego Urzödu Statystycznego
Ziöba S. 2012. Regionalne strategie zrównowaĔonego rozwoju gospodarki leĈnej. Studium meto- dologiczne i zastosowanie w warunkach Polski. Zeszyty Nauk. UR w Krakowie, Rozpra- wy, 373, Wydawnictwo UR w Krakowie, ss. 150.
Koäodziejski J. 2000. Rozwój zrównowaĔony (sustainable) w strategii rozwoju regionalnego Pol- ski 2000–2006. [W:] Narodowa strategia rozwoju regionalnego. Red. J. Szlachta, Warszawa.
Summary
Stanisäaw Ziöba, Krystyna Przybylska, Jan BanaĈ, Leszek Bujoczek, Anna KoĔuch, Zbigniew Siejka
Socio-economic determinants of multifunctional forestry in sustainable development on the example of Maäopolska province
The paper presents results of assessment of demand for different functions of forest management on the area of Maäopolska province. Analysis of natural and socio-economic factors both favorable and limiting the development of the various functions of forest and forest management was conducted using data from Central Statistical Office (GUS). Commune was assumed as a basic research unit for which three synthetic indicators of demands for development by forest management were deter- mined: environmental (Wo), social (Ws) and production (Wp) respectively. Assessment of calculated indices made possible to classify communes on account of particular forest management functions and allowed to separate zones of demands for different functions in Maäopolska province.
PL ISSN 0065-0927
WYSTõPOWANIE JENOTA, NORKI AMERYKAýSKIEJ I SZOPA PRACZA ORAZ GOSPODAROWANIE
ICH POPULACJAMI W OBWODACH ZARZðDU OKRõGOWEGO PZã W KRAKOWIE
Magdalena Hödrzak Sylwia Ryszka
Jakub JaĒwiþski
Katarzyna Kucharska
ABSTRACT
Hödrzak M, JaĒwiþski J., Ryszka S., Kucharska K. 2016. The occurrence of raccoon dog, American mink and raccoon and the management of their populations in hunting districts of Kraków Management Board of PHA. Acta Agr. Silv. ser. Silv. 54: 21–34.
The purpose of the study was to analyze the situation of alien predator game animals in hunting districts of Kraków Management Board of PHA and referring to the hunters’ opinions concerning the methods and possibilities of management of raccoon dog, American mink and raccoon. We found that in 2003–2012 the number and range of raccoon dog population have increased. Taking into account the difficulties in inventory and the differences between the number of population, planned and realized harvesting given by the hunters for all three species, it seems to be logical to consider some changes in hunting law regulations connected to management of the population of alien predator species.
KEY WORDS: Nyctereutes procyonoides, Neovison vison, Procyon lotor, alien invasive species, hunting SãOWA KLUCZOWE: Nyctereutes procyonoides, Neovison vison, Procyon lotor, obce gatunki inwazyjne, äowiectwo
I. WSTõP
W czasach wspóäczesnych do zasiedlania nowych terenów przez gatunki w du- Ĕej mierze przyczyniajñ siö dziaäania czäowieka, takie jak transport miödzyna- rodowy, celowe sprowadzanie obcych gatunków zwierzñt gospodarskich, äow- nych lub amatorskich. Zdarza siö, iĔ nowe gatunki stajñ siö elementem Ĉrodo- wiska naturalnego, co w niektórych przypadkach moĔe mieè negatywne skutki
Uniwersytet Rolniczy im. H. Koääñtaja w Krakowie al. 29 Listopada 46; 31-425 Kraków
Instytut Nauk o Zwierzötach e-mail: rzhedrza@cyf-kr.edu.pl Uniwersytet Rolniczy im. H. Koääñtaja w Krakowie al. 29 Listopada 46; 31-425 Kraków Instytut Zarzñdzania Zasobami LeĈnymi Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej
ul. PodchorñĔych 2, 30-084 Kraków Instytut Biologii
dla rodzimej fauny. Wedäug definicji prawnej w Polsce gatunek obcy to gatu- nek wystöpujñcy poza swoim naturalnym zasiögiem w postaci osobników lub zdol- nych do przeĔycia: gamet, zarodników, nasion, jaj lub czöĈci osobników, dziöki któ- rym mogñ one rozmnaĔaè siö (DzU 2004.92.880). Liczba tak zdefiniowanych ga- tunków grzybów, roĈlin i zwierzñt w Polsce wynosi 1300 (Gäowaciþski i in.
2011). Dziewiöè gatunków ma status zwierzñt äownych, tj.: baĔant (Phasianus colchicus), dziki królik (Oryctolagus cuniculus), piĔmak (Ondatra zibethicus), nor- ka amerykaþska (Neovison vison), szop pracz (Procyon lotor), jenot (Nyctereutes procyonoides), jeleþ sika (Cervus nippon), daniel (Dama dama) i muflon (Ovis am- mon) (DzU 2005.45.433–434). SpoĈród nich jeleþ sika, daniel, królik, norka ame- rykaþska i jenot majñ takĔe status zwierzñt gospodarskich (DzU 2007.133.921).
Dodatkowo szop pracz i jeleþ sika zostaäy wskazane jako gatunki inwazyjne (DzU 2011.210.1260). Niejednoznaczna sytuacja prawna obcych gatunków äow- nych sprawia, Ĕe opinie róĔnych grup spoäecznych na ich temat sñ podzielone.
Dyskusyjna jest szczególnie sytuacja obcych gatunków drapieĔników, tj. jenota, norki amerykaþskiej i szopa pracza, które w 2011 r. miaäy znaleĒè siö na liĈcie gatunków inwazyjnych. Na skutek nacisków ze strony hodowców zwierzñt fu- terkowych i Ministra Rolnictwa uwzglödniono na niej jedynie szopa. Skutkiem wpisania na tö listö jenota i norki mogäoby byè m.in. zamykanie ferm, na któ- rych utrzymywane sñ te gatunki (int. 1). Optujñ za tym organizacje pozarzñdo- we broniñce praw zwierzñt (int. 2), które koniecznoĈè likwi dacji ferm argumen- tujñ m.in. naruszaniem zasad dobrostanu (int. 3). Lokalne spoäecznoĈci pod- noszñ natomiast kwestiö zmniejszenia atrakcyjnoĈci turystycznej miejscowoĈci oraz nieprzyjemnego zapachu odchodów zwierzñt i padliny uĔywanej do ich skarmiania. MyĈliwi negatywnie oceniajñ oddziaäywanie obcych drapieĔników na Ĉrodowisko (Dziöcioäowski 2011). Wymieniane zagroĔenia to drapieĔnictwo, konkurencja pokarmowa, wypieranie rodzimych gatunków fauny oraz wpro- wadzanie do Ĉrodowiska nowych gatunków pasoĔytów (Teer 2006).
Celem pracy jest przedstawienie dynamiki zmian liczebnoĈci i zasiögu jeno- ta, norki amerykaþskiej i szopa pracza w obwodach äowieckich ZO PZã w Kra- kowie oraz ptzedstawienie opinii myĈliwych z okrögu krakowskiego na temat gospodarowania populacjami tych gatunków.
II. MATERIAã I METODY T e r e n b a d a þ
Badania realizowano w obwodach ZO PZã w Krakowie. Na obszar badaþ skäa- dajñ siö fragmenty równoleĔnikowo uäoĔonych jednostek fizyczno-geograficz- nych. W póänocnej czöĈci dominuje wyĔynny obszar Jury Krakowsko-Czösto- chowskiej, w centralnej – pas kotlin z tzw. Pomostem Krakowskim, a na poäudniu rozciñga siö pas pogórza i fragment Beskidów (Chochorowska, red., 2016). Takie zróĔnicowanie determinuje zarówno róĔnorodnoĈè warunków przyrodniczych,
jak i klimatycznych. Obszar jest zasobny w wody powierzchniowe. Przez cen- tralnñ czöĈè okrögu przepäywa rzeka Wisäa.
Teren okrögu krakowskiego podzielony jest na 62 obwody äowieckie, z cze- go 60 jest dzierĔawionych przez Polski Zwiñzek ãowiecki, a 2 obwody stano- wiñ OĈrodki Hodowli Zwierzyny Lasów Paþstwowych (Niepoäomice i Dulowa).
WiökszoĈè obwodów ma charakter polny (85% wszystkich). Obwody leĈne (15%
wszystkich) zlokalizowane sñ na poäudniu i na zachodzie regionu (ryc. 1). Caäy obszar jest mocno zurbanizowany i pociöty göstñ sieciñ dróg z centralnym wö- zäem w obszarze aglomeracji krakowskiej.
III. METODYKA
Badania ankietowe lub/i wywiady prowadzono w okresie 2013–2014 wg kwestionariusza, który skäadaä siö z czterech czöĈci. Pierwsza czöĈè zawieraäa 8 pytaþ dotyczñcych m.in. stosunku myĈliwych do obcych gatunków drapieĔ- ników i subiektywnych prognoz co do istotnoĈci problemu w obwodzie. KaĔda kolejna czöĈè ankiety poĈwiöcona byäa osobno kaĔdemu gatunkowi i zawieraäa po 16 pytaþ podzielonych na bloki tematyczne dotyczñce: oceny oddziaäywania na populacje rodzimych gatunków w obwodzie, w tym na inne drapieĔniki, po- pulacje ofiar i zwierzöta domowe, stosowanych metod inwentaryzacji, trudnoĈci w realizacji odstrzaäu, stwierdzonych przyczyn ĈmiertelnoĈci innych niĔ pozy- skanie, czöstotliwoĈci obserwowania poszczególnych gatunków w äowisku.
Ryc. 1. Granice obwodów äowieckich na tle mapy uĔytkowania ziemi (grubñ liniñ zaznaczono obwody naleĔñce do kóä, których czäonkowie wziöli udziaä w badaniu ankietowym) Fig. 1. Borders of hunting districts on the background of land use map (fat line was used to mark
districts belonging to circle, of which members participated in the questionnaire survey)
Do przeprowadzenia badaþ wybrano te koäa, które w rocznych planach äo- wieckich sporzñdzonych w sezonach od 2003/04 do 2012/13 dla poszczególnych obwodów wykazywaäy obecnoĈè jenota, norki amerykaþskiej lub szopa pracza przynajmniej jeden raz. Ten warunek speäniaäy 53 obwody. Wywiady prowa- dzono z takim przedstawicielem koäa, który miaä doĈwiadczenie praktyczne w kontakcie z obcymi gatunkami drapieĔników, tj. pozyskiwaä je lub/i stosun- kowo czösto prowadziä ich obserwacje w äowisku. Z 34 obwodów nie uzyskano informacji zwrotnej lub nie udaäo siö nawiñzaè kontaktu z myĈliwymi. Wywiady przeprowadzono äñcznie z 23 osobami, z czego na temat jenota wypowiedzieli siö wszyscy myĈliwi, na temat norki szeĈciu, na temat szopa pracza dwóch re- spondentów. StaĔ äowiecki wszystkich ankietowanych myĈliwych wynosiä po- nad 10 lat. Przyznali oni, Ĕe bywajñ w äowisku kilka razy w tygodniu (15), co najmniej raz w tygodniu (7) lub prawie codziennie (1).
Dla przedstawienia sytuacji jenota, norki amerykaþskiej i szopa pracza w okrögu krakowskim wykorzystano dane zawarte w rocznych planach äowiec- kich z sezonów od 2003/04 do 2012/13, udostöpnione przez ZO PZã Kraków.
W analizach nie ujöto danych z OĈrodków Hodowli Zwierzyny Lasów Paþstwo- wych oraz z Ojcowskiego Parku Narodowego.
IV. WYNIKI J e n o t
W caäym okresie badaþ wzrosäa liczba obwodów äowieckich, w których wyka- zano obecnoĈè oraz prowadzono pozyskanie jenotów – odpowiednio z 23,3 do 73,3% oraz 8,3 do 31,7% wszystkich obwodów (tab. 1). W okresie dziesiöciu lat
T a b e l a 1 – T a b l e 1 Procentowy udziaä obwodów äowieckich (n = 60), dla których podawano informacje o szacowanej liczebnoĈci (I), planowanym pozyskaniu (P) oraz zrealizowanym odstrzale (O) obcych gatunków
drapieĔników w kolejnych sezonach
The percentage of hunting districts (n = 60), for which the information about estimated number (I), planned harvesting (P) and realized harvesting (O) was given in the following seasons
Gatunek 2003/
2004 2004/
2005 2005/
2006 2006/
2007 2007/
2008 2008/
2009 2009/
2010 2010/
2011 2011/
2012 2012/
2013
Jenot I 23,3 30,0 43,3 46,7 61,7 70,0 71,7 70,0 75,0 73,3
P 23,3 35,0 48,3 51,7 75,0 80,0 76,7 78,3 78,3 80,0
O 8,3 11,7 18,3 20,0 30,0 25,0 33,3 28,3 31,7 – Norka
amerykaþska I 6,7 3,3 5,0 5,0 6,7 13,3 21,7 20,0 21,7 28,3 P 8,3 5,0 6,7 5,0 10,0 16,7 21,7 26,7 23,3 28,3 O 0,0 0,0 0,0 0,0 1,7 0,0 0,0 0,0 0,0 –
Szop pracz I – – 0,0 0,0 5,0 11,7 13,3 10,0 10,0 13,3
P – – 0,0 0,0 15,0 18,3 18,3 16,7 15,0 20,0
O – – 0,0 0,0 1,7 0,0 0,0 0,0 0,0 –
szacowana liczebnoĈè jenotów na terenie objötym badaniami wzrosäa siedmio- krotnie (2003/04: 53 os., 2012/13: 404 os.) (ryc. 2). Najwiökszy wzrost w odnie- sieniu do poprzedniego sezonu äowieckiego miaä miejsce w 2005 roku (101%).
Najwiöcej jenotów inwentaryzowano w zachodniej czöĈci okrögu oraz w obwo- dach zlokalizowanych w pobliĔu Krakowa, gdzie byäy wykazywane w kaĔdym sezonie (ryc. 3).
Ryc. 2. Szacowana liczebnoĈè oraz wielkoĈè planowanego i zrealizowanego pozyskania obcych gatunków drapieĔników w sezonach 2003/04–2012/13 na terenie okrögu krakowskiego Fig. 2. The estimated number, planned and realized harvesting of alien predators’ species in period
from 2003/04 to 2012/13 in the hunting districts of Kraków Management Board
Ryc. 3. LiczebnoĈè oraz wielkoĈè pozyskania jenota w sezonach 2003/04, 2007/08 i 2011/12 w obwodach okrögu krakowskiego (kropka oznacza brak danych)
Fig. 3. Estimated number and realized harvesting of raccoon dog in hunting seasons 2003/04, 2007/08 and 2011/12 in the hunting districts of Kraków Management Board (the areas without
data is signed with dot)
Stopniowy wzrost pozyskania jenotów w okrögu krakowskim miaä miejsce do sezonu 2009/10 (od 6 do 88 os.). W sezonie 2010/11 i 2011/12 nastñpiä spadek liczby strzelanych osobników – 58 i 49 os. (ryc. 2). W caäym okresie przynajmniej jednego osobnika pozyskano w 33 obwodach, z czego najwiöcej strzelali myĈliwi z czöĈci zachodniej okrögu (ryc. 3). Poczñtkowo tam koncentrowaäo siö pozy- skanie. W kolejnych sezonach pojedyncze odstrzaäy realizowano w obwodach poäoĔonych we wschodniej, a nastöpnie takĔe w centralnej czöĈci regionu. W ob- wodzie obszarowo obejmujñcym Kraków pierwszy raz jenot zostaä strzelony w sezonie 2006/07. Od tego roku pozyskanie jest tu regularne. Liczba obwodów, w których przynajmniej raz zaplanowano pozyskanie tego gatunku, wynosi 51 (tj. 85%). Odstrzaä przeprowadzono jednak tylko w 56% wszystkich obwodów.
Realizacja zaplanowanego pozyskania na caäym obszarze okrögu krakowskiego w poszczególnych latach znacznie siö wahaäa, ale nigdy nie przekroczyäa 35%, a w sezonie 2008/09 wynosiäa tylko 14% (ryc. 2). Gäównñ wskazywanñ przy- czynñ Ĉmierci jenotów, innñ niĔ pozyskanie, byäy kolizje z pojazdami (wskazaäo jñ 13 myĈliwych). Jedna osoba wskazaäa käusownictwo, a dwie zasugerowaäy moĔliwoĈè upadków na skutek chorób (w oparciu o zaobserwowane zmiany chorobowe w tuszkach kilku odstrzelonych osobników).
N o r k a a m e r y k a þ s k a i s z o p p r a c z
Liczba obwodów wykazujñcych norkö w planach äowieckich wzrastaäa stopnio- wo (tab. 1). Najwiökszy wzrost odnotowano w sezonie 2009/10. Obwody äo- wieckie, w których wg sprawozdawczoĈci wystöpowaäa norka, rozmieszczone byäy na obszarze caäego okrögu (ryc. 4). Szacowana liczebnoĈè gatunku zwiök- szyäa siö ponad 5-krotnie (2003/04: 18 os.; 2012/13: 101 os.). NajwyĔszy wzrost w stosunku do sezonu poprzedniego, niemal o 200%, odnotowano w sezonie 2005/06 (ryc. 2). W 22 obwodach, które przynajmniej raz wykazaäy obecnoĈè norki, wykazywana roczna liczebnoĈè wahaäa siö od 1 do 25 os. Jedynie w ob- wodzie nr 55 wykazywano obecnoĈè gatunku w kaĔdym sezonie.
Szop pracz po raz pierwszy zostaä wykazany w sezonie 2007/08 (w obwo- dach nr 76 i 95). W kolejnych latach udziaä obwodów „z szopem” utrzymywaäa siö na poziomie 10–13,3% (tab. 1). W 10 obwodach, które przynajmniej raz wy- kazaäy jego obecnoĈè, szacowana roczna liczebnoĈè wahaäa siö od 1 do 12 os.
Gatunek wykazywany byä w centralnej i poäudniowej czöĈci okrögu (ryc. 4).
Znaczñcy wzrost szacowanej liczebnoĈci zanotowano w trzech pierwszych sezo- nach (2007/08: 3 os.; 2008/09: 14 os.; 2009/10: 30 os.), po czym liczba ta spadäa do 15 os. i utrzymywaäa siö na podobnym poziomie (ryc. 2).
Norkö amerykaþskñ w caäym okresie pozyskano tylko jeden raz w obwo- dzie nr 96 (1 os.). (ryc. 4). W obwodzie nr 114 zaplanowano najwiöcej osobni- ków do odstrzaäu (äñcznie 80 w ciñgu 8 sezonów). ãñcznie odstrzaä zaplanowano w 24 obwodach rozproszonych w caäym okrögu. W okresie dziesiöciu sezonów planowane pozyskanie norki w okrögu zwiökszyäo siö piöciokrotnie (2003/04:
13 os.; 2012/13: 72 os.). Pozyskanie szopa pracza zaplanowano w 16 obwodach
Ryc. 4. LiczebnoĈè norki amerykaþskiej (sezony 2003/04 i 2012/13) i szopa pracza (sezony 2007/08 i 2012/13) oraz caäkowite pozyskanie obu gatunków w okresie 2003/04–2012/13
Fig. 4. Estimated number of American mink (seasons 2003/04 and 2012/13) and raccoon (seasons 2007/08 and 2012/13) and entire harvesting of these species in period 2003/04–2012/13
rozsianych w caäym regionie, ale tylko w jednym czöĈciowo zrealizowano plan (nr 92) (ryc. 4). NajwyĔszñ caäkowitñ liczbö osobników w caäym okresie zapla- nowano do odstrzaäu w obwodzie äowieckim nr 57 (24 os.), jednak ani razu nie zrealizowano tam pozyskania. Ankietowani myĈliwi nie stwierdzili w swoich obwodach Ĕadnych przypadków Ĉmierci norek i szopów niezwiñzanej z pozy- skaniem.
K o m e n t a r z m y Ĉ l i w y c h – w y n i k i w y w i a d ó w
Ze wzglödu na maäñ liczbö respondentów wyniki badaþ majñ charakter poglñ- dowy.
WiökszoĈè ankietowanych neguje moĔliwoĈè prowadzenia celowej inwenta- ryzacji obcych gatunków drapieĔników. Jeden z nich stwierdziä, Ĕe brak jest wia- rygodnej metody, dlatego w wiökszoĈci kóä prowadzona jest caäoroczna obser- wacja. W stosunku do jenota i norki stosowane jest teĔ tropienie na Ĉniegu (na te- renie 2 obwodów), a w przypadku samego jenota – rejestracja zasiedlonych nor.
W niektórych obwodach äowieckich o zmianach liczebnoĈci jenotów myĈliwi wnioskujñ na podstawie liczby i czöstotliwoĈci spotykania osobników w äowi- sku oraz w oparciu o wielkoĈè zrealizowanego pozyskania. Czterech myĈliwych stwierdziäo, Ĕe widuje jenoty Ĉrednio raz w tygodniu, szeĈciu – raz w miesiñcu,
natomiast pozostali wskazali mniejszñ czöstotliwoĈè. WiökszoĈè ankietowanych stwierdziäo, Ĕe od kilku sezonów liczebnoĈè jenotów na terenie ich obwodów utrzymuje siö na podobnym poziomie.
Fakt, Ĕe zaplanowane pozyskanie wszystkich trzech gatunków nie jest reali- zowane, myĈliwi próbowali täumaczyè np. celowym zawyĔaniem planów. Je- den z respondentów wyjaĈniaä, Ĕe dziaäanie takie czäonkowie PZã podejmujñ w obawie przed sytuacjñ, w której z uwagi na zbyt maäñ liczbö osobników za- planowanych do odstrzaäu nie bödzie moĔna odstrzeliè osobników „nadplano- wych”. Jeden myĈliwy przyznaä, Ĕe z uwagi na maäe doĈwiadczenie w polowa- niu na norki – trudne moĔe byè nawet rozpoznanie gatunku przed oddaniem strzaäu. Dlatego odstrzaä norek i szopów realizowany jest sporadycznie i przy okazji polowania na inne gatunki. 13 osób stwierdziäo, Ĕe czynniki utrudniajñce polowanie na jenoty mogñ wynikaè z cech biologii gatunku. Cechy te to m.in.
ubarwienie utrudniajñce zobaczenie jenota w bezksiöĔycowñ noc czy wyjñtkowa göstoĈè futra. MyĈliwi wspominali teĔ o duĔej ostroĔnoĈci, bystroĈci i czujnoĈci jenota. Tylko szeĈciu myĈliwych przyznaäo, iĔ wychodzñ do äowiska konkretnie w celu polowania na jenoty. Wg myĈliwych duĔym problemem w realizacji za- planowanego pozyskania wszystkich trzech gatunków jest tzw. czynnik ludzki, czyli brak zainteresowania polowaniem. Wymieniane powody to: niska atrak- cyjnoĈè polowania, brak tradycji äowieckich oraz problem z zagospodarowa- niem lub/i utylizacjñ tuszek. Czynniki utrudniajñce odstrzaä szopów to, wg my- Ĉliwych, niewielka liczebnoĈè w äowisku oraz Ĕerowanie w godzinach nocnych.
WiökszoĈè ankietowanych myĈliwych (20) ma negatywny stosunek do ob- cych gatunków drapieĔników. Nazywajñ je szkodnikami, uwaĔajñ, Ĕe sñ niepo- trzebne w äowisku i destrukcyjnie oddziaäujñ na populacje rodzimych gatunków zwierzñt, w szczególnoĈci zwierzyny drobnej. Trzech myĈliwych okreĈliäo swój stosunek jako obojötny, z czego jeden stwierdziä, Ĕe obce gatunki uatrakcyjniajñ äowisko.
Wedäug myĈliwych jenot poprzez codzienne polowanie ogranicza liczebnoĈè zajñca, a takĔe powoduje straty w lögach ptactwa gniazdujñcego na ziemi (ba- Ĕanta i kuropatwy) i ptactwa wodnego (np. kaczki, äyski). Kilku krakowskich myĈliwych stwierdziäo, Ĕe jenot moĔe polowaè na sarny, a jeden uznaä, iĔ moĔe stanowiè konkurencjö dla lisa. Wszyscy ankietowani norkö amerykaþskñ uznali za szkodnika na terenie swoich obwodów äowieckich. Dwóch respondentów nie potrafiäo poprzeè tego przekonania przykäadami z terenu, natomiast pozostali czterej jako gäówny rodzaj oddziaäywania wymieniali niszczenie lögów baĔan- tów, kuropatw oraz ptaków wodnych, przede wszystkim kaczek. Jeden myĈli- wy podaä informacjö Ĕe norka przyczyniäa siö do trzykrotnego spadku liczebno- Ĉci kaczek na terenie jego obwodu. Na temat oddziaäywania szopów wypowie- dziaäo siö tylko dwóch myĈliwych. Jeden stwierdziä, Ĕe na terenie jego obwodu szop nie jest szkodnikiem, natomiast inny, Ĕe szop oddziaäuje negatywnie na populacje baĔantów i zajöcy.
