Spirala, meander i rozeta w sztuce trackiej i egejskiej

Ludwika Press

Uniwersytet Warszawski

SPIRALA, MEANDER I ROZETA W SZTUCE TRACKIEJ I EGEJSKIEJ

Do motywów, które narodziły się wcześnie i zainteresowały przedstawicieli różnych kręgów kulturowych w różnych epokach, na-leży spirala występująca przeważnie samoistnie albo łączona z me-andrem lub wzorami roślinnymi.

Trudno powiedzieć, gdzie najwcześniej pojawiła się spirala, jaki był kierunek jej przenikania. Będzie to tym trudniejsze, je-żeli przyjmiemy, że motyw spirali mof?ła poddać człowiekowi baczna

A

obserwacja natury, np. skręt ślimaka albo ślady węża na piasku - w różnych kręgach kulturowych niezależnie. Dlatego ryzykowne wydaje się prowadzenie spirali z rzekomego pierwszego miejsca na-rodzin pomysłu teeo motywu przez różne ziemie - w ślad za

zacho-5 wanymi zabytkami

Nie zatrzymamy się więc dłużej przy fakcie, że linie spirali umiał już prowadzić człowiek epoki późnego paleolitu i chętnie pokrywał jej rytym motywem powierzchnię kościanych i rogowych ₃ przedmiotów, np. w kulturze madleńskiej

W neolicie wzór sjpirali ogarnął wielkie obszary wraz ze zwy-cięskim pochodem ceramiki wstęgowej w środkowej Europie. Technika mogła być różna, wzór podobny w Europie wschodniej spiralę

ma-yy

Np. G.Wilke (Spiral - Maander - Keramik und Gefâssmalerei Hellenen und Thraker, Wiirzburg 1910» s.2) widzi w niej naśladow-nictwo techniki plecionkarskiej, charakterystycznej dla ceramiki naczyniowej w jej fazie początkowej; nie neguje też wpływu tkac-twa o wzorach prostych, ale bardziej zaokrąglonych.

R.W.Hutchinson (Prehistorie Crete, Harmondsworth 1962, s.125) pisze o kilku źródłach pochodzenia spirali.

•j

J C.Clark, S.Pigott, Prehistorie Societies, London 1965, rys.28.

^ F.Schachermeyr, Die altesten Kulturen Griechenlands, Stut-tgart 1955, s.94.

Rys.1. Naczynie z Usoe. Późny n e o l i t . H.Todorova, Enieolłt B o ł g a r i i , S o f i a 19, f i g . 1 0

lowano, w zachodniej - r y t o . Kiedy zainteresowanie dla ceramiki wstęgowej dotarło do brzegów Dunaju, j e j dekoracja - jak to pod-kreślą C.Hawkes - nabrała nowych cech, l i n i e stały 3ię mięk-sze, bardziej zaokrąglone, dobrze oddawały skręty s p i r a l i .

Dokładne studia wskazują, jak wiele możliwości i odrębności lokalnych krył motyw s p i r a l i . W kręgu egejskim do mistrzostwa doprowadzili ją mieszkańcy Krety w epoce brązu. Rozważając znane hipotezy na temat dróg j e j przenikania ivy powiadam -się za drogą: bałkańska - cykladzka - minojska - mykeńska od neolitu do późne-go brązu

c

C.F.C.Hawkes, The P r e h i s t o r i e Foundations of Europę to the Mycenaean Age, London 1340, s.97; G.Devoto, Origin! Indo-europee, Firenze 1962, s.91 nn.

^ G.Kaschnitz*Weinberg (Zur Herkunft der Spirale in der Egâis, Prâh. Z e i t s c h r i f t 34/35. 1949/50, s.193215) rozwaza r ó ż -ne możliwości. Przyjmuje t e o r i ę Menghina (M.Hoer-nes, O.Menąhin, FrRgeschischte der bildenden Kunst in Europa, 1927^, 8 . 6 8 1 ; , że mogły i s t n i e ć korzenie orynjackie w rozwoju ceramiki wstęgowej

z j e j najbardziej charakterystycznymi motywami: spiralą i mean-drem. Widzi cykladzki rodowód s p i r a l i minojskiej, która mogła przedostać się na te wyspy z obszaru naddunajskiego albo z kręgu kultury Sumerów i przychyla się do t e j drugiej możliwości, co zdaniem F.Matza, zwolennika lokalnego pochodzenia s p i r a l i e g e j s -k i e j (Bemer-kungen zum Stand der Forschung iïber die friihen anato-lischen Siegel / i n / Die kretisch-mykenische Glyptik und ihre ge-genwartigen Probleme, Bonn 1974, s . 8 5 ) j e s t w świetle naszej obecnej wiedzy mało realne. Według G.Glotza (The Aegean C i v t l i

-Rys.2. Ceramika z Sawa. Todorowa, o p . c i t . , f i g . 3 7 7

Jakkolwiek W.Mikow widzi wyraźną granicę między osadnic-twem e n e o l i t u i brązu na ziemi bułgarskiej, spirala należy do tych zjawisk, które łączą obie epoki wspólną klamrą. Przekonują-ca wydaje się obserwacja autora, że e n e o l i t bałkański rozwinął się samodzielnie, bez widocznego wpływu A n a t o l i i , a w ceramice

zation, London 1925, S.306), snirala nrzyszła na Cyklady z płn. G r e c j i ; podobnie F.Schachermeyr (Agàis und Orient, Wien 1967,

3 . 4 0 ; . Powstała też t e o r i a o pochodzeniu s p i r a l i e g e j s k i e j z Egiptu, szczególnie w dekoracji p i e c z ę c i . Ale spirala w kręgu egejskim pojawiła się wcześniej"niż w Egipcie (H.R.Hall, The Re-l a t i o n of Aegean with Egyptian Art, JournaRe-l of Egyptian Archaeo-logy 1, 1914, 8.112), sądząc z p i e c z ę c i z XII dynastii, które w niczym nie nawiazują do kilku zabytków z Egiptu

predynastycz-nego, a także ze ściennych malowideł grobowych (S.Hood, The Arts in Prehistorie Greece, Harmondsworth 1978, s . 2 3 7 ) . Także t e o r i a wschodnia wydaje się mało realna. H.Kantor (The Aegean and the Orient in the Second M i l l . B.C., Bloomington 1947, s . 7 7 ) rozpoz-naje w s p i r a l i wschodniej wpływ minojskich, później mykeńskich kontaktów. Natomiast V . M i l o j c i c (Zur Frage der Herkunft des Maanders und der Spirale be i der Bandkeramik Mitteleuropas, Jahrbuch d. Rom.Germ. Zentralmuseums Mainz XI, 1964, s . 6 3 ) suge-rował, że spiralę i meander znały kultury aceramiczne A n a t o l i i ,

zanim motywy te zapanowały w ceramice ludów rolniczych środkowej Europy. Troja i Cypr mogły przejąć spiralę z kultury e g e j s k i e j w epoce brązu (F.A.Schelteme, Reallexicon der Vorgeschïchte XII, 1928, s . 3 5 2 ) .

f W.Mikov, La Bulgarie à l ' â g e du bronze, Studia Balcanica 5 (L'ethnogenèse des peuples balkanique), Sofia 1971, s.51 nn.

77

R y s . 2 . Ceramika z Sawa. Todorowa, o p . c i t . , f i g . 3 7 Jakkolwiek W.Mikow widzi -wyraźną granicę między osadnic-twem eneolitu i brązu na ziemi bułgarskiej, spirala należy do tych zjawisk, które łączą obie epoki wspólną klamrą. Przekonują-ca wydaje się obserwacja autora, że eneolit bałkański rozwinął się samodzielnie, bez widocznego wpływu Anatolii, a w ceramice

zation, London 1925, S . 3 0 6 ) , spirala nrzyszła na Cyklady z płn. Grecji; podobnie F.Schachermeyr (ïgâis und Orient, Wien 1967,

s . 4 0 ; . Powstała też teoria o pochodzeniu spirali egejskiej z Egiptu, szczególnie w dekoracji pieczęci. Ale spirala w kręgu egejskim pojawiła się wcześniej•niż w Egipcie ( H . R . H a l l , The Re-lation of Aegean with Egyptian Art, Journal of Egyptian Archaeo-logy 1 , 1914, S . I I 2 ) , sądząc z pieczęci z X I I dynastii, które w niczym nie nawiązują do kilku zabytków z Egiptu predynastycz-nego, a także ze ściennych malowideł grobowych (S.Hood, The Arts in Prehistorie Greece, Harmondsworth 1978, s . 2 3 7 ) . Także teoria wschodnia wydaje się mało realna. H.Kantor (The Aegean and the Orient in the Second Mill. B . C . , Bloomington 1947, s . 7 7 )

rozpoz-naje w spirali wschodniej wpływ minojskich, później mykeńskich kontaktów. Natomiast V.Milojcic (Zur Frage der Herkunft des Maanders und der Spirale be i der Bandkeramik Mitte leuropas, Jahrbuch d. Rom.Germ. Zentralmuseums Mainz X I , 1964, s . 6 3 ) suge-rował, że spiralę i meander znały kultury aceramiczne Anatolii, zanim motywy te zapanowały w ceramice ludów rolniczych środkowej Europy. Troja i Cypr mogły przejąć spiralę z kultury egejskiej w epoce brązu (F.A.Schelteme, Reallexicon der Vorgeschichte XII, 1928, s . 3 5 2 ) .

1 W.Mikov, La Bulgarie à l'âge du bronze, Studia Balcanica 5 (L'ethnogenèse des peuples balkanique), Sofia 1971, s.51 nn.

Rys.3. Ceramika z Sawa. Todorowa, o p . o i t . , f i g . 3 9

naczyniowej stosował własne wzory. Na kulturę brązu w jej fazie wczesnej i środkowej działały, być może, pewne elementy kultury północno-zachodniej Anatolii (por. Troja 1,11} Thermi na Les-bos).

Wśród przedmiotów datowanych na eneolit i wczesny brąz, a ozdobionych motywem s p i r a l i , pierwsze miejsce pod względem iloś-ci zajmuje niewątpliwie ceramika naczyniowa. Malarze wazowi, którzy włączyli do swoich kompozycji spiralę, pozostali przy prostych formach. Tak było np. w kulturze Usoe (okr. Warna) na stanowiskach Hotnica i Polanica (płn. wschodnia Bułgaria), Mari-ca (Tracja), Sawa (okręg Warna) i wiele innych. Spirale prowa-dzone kilkoma białymi liniami rytymi albo malowanymi zdobiły

R y s . 4 . Gliniane figurki kobiece z Nowo Seło. V.Mikov, Archeologia XII 1970, 3, f i g . 8 , 9

niekiedy naczynia o wyjątkowych kształtach, np. w kulturze Sawa I i Usoe I I przypominają kształtem kielichy l i l i i , osadzone na gru-bej stopce, jak na łodydze, z motywem spirali w jej części kwia-towej 6 (rys. 1 , 2 , 3 ) .

Drugim zespołem przedmiotów (po naczyniach), które otrzymały już w neolicie wzór spirali, trwający do wczesnego brązu, były pieczęcie. Spirale wkomponowane w okrągłe pole pieczęci stanowiły tam przeważnie określoną całość, np. na zabytku z okolic Sydijewo (dziś w Muzeum Nowa Zagora) jest to spirals ósemkowa,

wielolinio-9 wa

Bardzo ciekawym zjawiskiem, mało znanym w kulturze egejskiej, jest wprowadzenie spirali na powierzchnię terakotowych figurek ₁₀ kobiecych od epoki eneolitu. Np. D.Owczarow opublikował w 1968

8 Np. H.Todorowa, Snieolit Bołgarii, Sofia b . d . , r y c . 1 0 , 1 7 ,

1 9 , 2 0 , 2 c , 3 9 , 4 2 , 4 3 a , 3 7 b i i n . ; Archeołogia XV 1 9 7 3 , z . 1 , s.59 nn. 9 N.Kojczew, Archeołogia X 1958, z . 3 , s . 3 8 nn, ryc.1 i 2 . 10

D.Owczarow, Archeołogia I 1959, z . 1 , s.93 nn, ryc.1 i 2 ; W.Mikow, Archeołogia X I I 1970, z . 3 , s . 4 8 n n . , r y c . 9 . ,Neolityczne naczynie z Cucuteni, w formie kobiety, ma podobny wzór, który H.Kuhn (Die Kunst Alt-Europas, Stuttgart 1958, s . 7 9 ) nazywa moty-wem płynącej wody.

79

R y s . 4 . Gliniane figurki kobiece z Nowo Seło. V.Mikov, Archeologia X I I 1 9 7 0 , 3 , f i g . 8 , 9

niekiedy naozynia o wyjątkowych kształtach, np. w kulturze Sawa I 1 Usoe I I przypominają kształtem kielichy l i l i i , osadzone na gru-bej stopce, jak na łodydze, z motywem spirali w jej części kwia-towej 8 ( r y s . 1 , 2 , 3 ) .

Drugim zespołem przedmiotów (po naczyniach), które otrzymały już w neolicie wzór spirali, trwający do wczesnego brązu, były pieczęcie. Spirale wkomponowane w okrągłe pole pieczęci stanowiły tam przeważnie określoną całość, np. na zabytku z okolic Sydijewo (dziś w Muzeum Nowa Zagora) jest to spirals ósemkowa,

wielolinio-9 wa .

Bardzo ciekawym zjawiskiem, mało znanym w kulturze egejskiej, jest wprowadzenie spirali na powierzchnię terakotowych figurek ₁₀ kobiecych od epoki eneolitu. Np. D.Owczarow opublikował w 1968

g

Np. H.Todorowa, Snieolit Bołgarii, Sofia b . d . , r y c . 1 0 , 1 7 , 1 9 , 2 0 , 2 c , 3 9 , 4 2 , 4 3 a , 3 7 b i i n . ; Archeołogia XV 1973, z . 1 , s.59 nn.

ó

N.Kojczew, Archeołogia X 1958, z . 3 , s . 3 8 nn, ryc.1 i 2 . 10

D.Owczarow, Archeołogia I 1959, z . 1 , s.93 nn, ryc.1 i 2 ; W.Mikow, Archeołogia X I I 1970, z . 3 , s . 4 8 n n . , r y c . 9 . Neolityczne naczynie z Cucuteni, w formie kobiety, ma podobny wzór, który H.Kuhn (Die Kunst Alt-Europas, Stuttgart 1958, s . 7 9 ) nazywa moty-wem płynącej wody.

roku takie f i g u r k i z wiosek S e j a o z i i Wodica. Spirale zajmują tam dolne partie tułowia. Na f i g u r k a c h kobiecych z epoki brązu, od-krytych w Nqvo Seło, spirale występują w k i l k u s t r e f a c h , powyżej i p o n i ż e j pasa ( r y s . 4 ) . N i e l i c z n e analogie znamy z Sesklo w Tes-s a l i i .

I s t n i e j e grupa wytworów, które otrzymały interesującą inter-pretację od P.Detewa w 1965 r o k u . Mam na myśli płytki i miniatu-rowe naczynia z Płowdiw z wzorami na powierzchni, w których Detew dopatruje się próbek i modeli z przejściowej epoki kamienia i

11 m i e d z i , pomocnych w warsztacie garncarza i wykonawoy malowideł Wśród zastosowanych wzorów ważne miejsce zajęła s p i r a l a i meander Nasuwa się przypuszczenie, że narysowanie s p i r a l i bez cyrkla -wymagało pewnej wprawy.

S p i r a l a pojawiająca się w kulturach neolitu i e n e o l i t u , pow-szechna od V t y s i ą c l e c i a , nie osiągnęła wprawdzie szczególnej o r y g i n a l n o ś c i , ale weszła do w i e l u różnych d z i e d z i n wytwórczości. Okazała się zjawiskiem ważnym dla plemion mieszkających na obec-nej ziemi bułgarskiej i dla ludów, które utrzymywały z nimi kon-takty 1 2.

Bałkański brąz przejął spiralę z eneolitu i wprowadził ją do repertuaru swoich rzemieślników, przede wszystkim l u d z i zajmują-cych się obróbką g l i n y . P r z e s z c z e p i o n a na grunt egejski znalazła własną, bardzo charakterystyczną linię przeobrażeń. Zanim podąży-my j e j śladem na Wyspy C y k l a d z k i e , Kretę i ląd g r e c k i , zastanówpodąży-my się nad j e j funkcją w kulturze plemion zamieszkujących Trację oraz tereny naddunajskie i nadczarnomorskie w granicach d z i s i e j -s z e j B u ł g a r i i .

Sądzę, że utrzymanie s p i r a l i w granicach k i l k u bardzo skrom-nych schematów kompozycyjskrom-nych miało swoje głębsze uzasadnienie. Próbę wstępnej k l a s y f i k a c j i j e j form właściwych ceramice neoli-₁₃ tycznej podjął O.Kandyba w 1 9 3 6 roku. Bardzo trudno

odpowie-1 odpowie-1 P . D e t e w , Archeologia V I I 1 9 6 5 , z . 4 , s . 6 5 nn. 12

O.Kandyba (S-spiral in the Decoration of the Dni.estro-Da-nubian Neolithic Pottery, AJA XL 1 9 3 6 , s . 2 3 7 ) określa ten motyw w tzw. naddunajskiej grupie bułgarskiej jako "negative hooked S-spirals in positive technique - incised and i n c r u s t e d " . F . M a t z , Zur Friiheeschichte der S p i r a l e , Melanees Mansel, Ankara 1 9 7 4 , s . 1 7 1 - 1 8 3 .

13 Kandyba, o p . c i t . , s.228 nn.

dzieć d z i s i a j na pytanie, w j a k i sposób odbierali znak s p i r a l i l u d z i e , dla których ją przedstawiano - jako motyw dekoracyjny, znak magiczny czy symbol o treści kultowej. E.Vermeule odrzu-ca wszelkie i n t e r p r e t a c j e , które nadają s p i r a l i szczególne zna-czenie .

I s t n i e j ą jednak t e o r i e , że spirale oznaczały wodę, miały znaczenie magiczne albo kojarzyły się ze zwinną sylwetką świętego węża, W rytmie niekończącej się s p i r a l i , która wznosi się i opada l i n i ą f a l i s t ą ? dostrzegano nawet symbolikę słońca i związany

z nim rytm życia od narodzin do śmierci i od kresu życia do jego 15

odrodzenia . Może więc nie jest rzeczą przypadku znak s p i r a l i na figurkach kobiecych ze wschodniej B u ł g a r i i , związanych z kul-tem urodzaju, pojmowany jako znak trwałości natury albo symbol ż y c i o d a j n e j wody. Przetrwał do końcowych lat epoki brązu sądząc z f i g u r e k teeo czasu, które Mikov nazywa ostatnim plastycznym

wy-~ 16 obrażeniem bóstwa na Bałkanach, prawdopodobnie bóstwa urodzaju

W p i e c z ę c i a c h , które wydają się własnością jednostek, spira-le moeły działać apotropaicznie i , być może, t a k i e j mocy od nich

17

oczekiwano . Inne znaki wiązały się z odrębną, b a r d z i e j pow-szednią funkcją p i e c z ę c i . Można się też domyślać, że i s t n i a ł związek między funkcją naczyń a obecnością s p i r a l i na ich powierz

c hni. , S p i r a l a weszła tak głęboko w sztukę tego obszaru, że jako

motyw dekoracyjny różnorodnych wytwórow przetrwała zmiany etnicz-ne i kulturowe. Można ją dostrzec nawet w glazurowaetnicz-nej ceramice polichromowanej XII-XIV wieku. Ogniwa pośrednie są dobrze znane przykłady można mnożyć. Oto k i l k a wyrywkowych: ceramika z rytą dekoracją ciągłej s p i r a l i z Pszenicewo (okręg Stara Zagora) z wczesnej epoki ż e l a z a ; marmurowe stele z motywem s p i r a l i z Raz-"gob ( V I I I - V I I w. p . n . e . ) r y t e j obok nie zrozumiałych dla nas sym-boli srebrna nagolenica z Warny z początku IV w. p . n . e . ,

któ-^ E.Vermeule, Greece i n the Bronze A e e , Chicago, London 1 9 6 62, s . 5 1 .

1 5 K . K e r e n y i , Labyrinth-Studien, Zurich 1 9 5 02, s. 4 8 . 16

Mikow, o p . c i t . , s . 5 4 .

^ Zdaniem M i l o j S i ć a ( o p . c i t . , s . 7 4 ) , w znaku s p i r a l i dopa-trywano się magicznej s i ł y , ważnej w rolnictwie i hodowli bydła.

1 8 M.Cziczikowa, Pulpudeva I 1 9 7 4 , s . 1 9 , r y c . 4 ł B . H a n s e l , P l a s t i k der jiingeren Bronzezeit und der âlteren Bronzezeit aus B u l g a r i e n , Germania 47 1 9 6 9 , s . 6 3 nn. r y c . 1 .

81

dzieć d z i s i a j na pytanie, w j a k i sposób odbierali znak s p i r a l i l u d z i e , dla których ją przedstawiano - jako motyw dekoracyjny,

i , i i znak magiczny czy symbol o treści kultowej. E.Vermeule

odrzu-ca w s z e l k i e i n t e r p r e t a c j e , które nadają s p i r a l i szczególne zna-czenie .

I s t n i e j ą jednak t e o r i e , że spirale oznaczały wodę, miały znaczenie magiczne albo kojarzyły się ze zwinną sylwetką świętego węża. W rytmie niekończącej się s p i r a l i , która wznosi się i opada

l i n i ą f a l i s t ą ^ dostrzegano nawet symbolikę słońca i związany

z nim rytm życia od narodzin do śmierci i od kresu życia do jego

15

odrodzenia . Może więc nie jest rzeczą przypadku znak s p i r a l i na figurkach kobiecych ze wschodniej B u ł g a r i i , związanych z kul-tem urodzaju, pojmowany jako znak trwałości natury albo symbol ż y c i o d a j n e j wody. Przetrwał do końcowych lat epoki brązu sądząc z f i g u r e k teeo czasu, które Mikov nazywa ostatnim plastycznym wy-₁₆ obrażeniem bóstwa na Bałkanach, prawdopodobnie bóstwa urodzaju

W p i e c z ę c i a c h , które wydają się własnością jednostek, spira-le moeły działać apotropaicznie i , być może, t a k i e j mocy od nich

17

oczekiwano . Inne znaki wiązały się z odrębną, b a r d z i e j pow-szednią funkcją p i e c z ę c i . Można się też domyślać, że i s t n i a ł związek między funkcją naczyń a obecnością s p i r a l i na ich powierz

c hni. , Spirala weszła tak głęboko w sztukę tego obszaru, że jako

motyw dekoracyjny różnorodnych wytwórow przetrwała zmiany etnicz-ne i kulturowe. Można ją dostrzec nawet w glazurowaetnicz-nej ceramice polichromowanej XII-XIV wieku. Ogniwa pośrednie są dobrze znane przykłady można mnożyć. Oto k i l k a wyrywkowych: ceramika z rytą dekoracją ciągłej s p i r a l i z Pszenicewo (okręg Stara Zagora) z wczesnej epoki ż e l a z a ; marmurowe stele z motywem s p i r a l i z Raz-"gob ( V I I I - V I I w. p . n . e . ) r y t e j obok nie zrozumiałych dla nas

sym-1 8 p

boli ; srebrna nagolenica z Warny z początku IV w . p . n . e . , któ-ł E.Vermeule, Greece i n the Bronze A e e , Chicago, London

1 9 6 62, S . 5 1 .

1 5 K . K e r e n y i , Labyrinth-Studien, Zurich 1 9 5 02, s. 4 8 . 16

Mikow, o p . c i t . , s . 5 4 .

^ Zdaniem M i l o j S i ć a ( o p . c i t . , s . 7 4 ) , w znaku s p i r a l i dopa-trywano się magicznej s i ł y , ważnej w rolnictwie i hodowli bydła.

1 8 M.Cziczikowa, Pulpudeva I 1 9 7 4 , s . 1 9 , r y c . 4 ł B . H a n s e l , P l a s t i k der jiingeren Bronzezeit und der alteren Bronzezeit aus B u l g a r i e n , Germania 47 1 9 6 9 , s . 6 3 nn. r y c . 1 .

rej bogata dekoracja z głową sfinksa i spiralami była - zdaniem Wenedikowa - dostosowana do upodobań zamożnego Traka ^ . warto wspomnieć o pektorale z Mezek pokrytym srebrną blachą, gdzie wśród pasów dekoracyjnych jest pas spirali albo raczej stylizo-wanych roślin ze spiralnie zawiniętymi łodygami (połowa IV w. p.n.e.) Ch.Danow i T.Iwanow widzą w nim wytwór trackiego rze-miosła - ozhakę dostojeństwa zmarłego . Z przełomu III i I I w. p.n.e. wymienimy broszkę złotą ze spiralą. Z miejscowego warsz-tatu w Apolonii pochodzi ceramika dekorowana w ten sposób. Także wyroby produkowane na miejscu, w okresie rzymskim, otrzymywały

często motyw spirali, jak to obserwujemy m.in. w Butovo 2 1. W bizantyńskich warstwach niektórych miast (np. Preslay) są frag-menty naczyń z malowanymi spiralami na powierzchni.

W epoce brązu spirala okazała się też atrakcyjna dla twór-ców kultury egejskiej. Wczesne stosunki mieszkańtwór-ców dawnej ziemi bułgarskiej z kręgiem egejskim można uważać za udowodnione. W parze z bałkańskim eksportem miedzi' z jednej z najstarszych kopalni w Aibunar koło Starej Zagory zaczęły, być może, przeni-kać niektóre wzory miejscowe na południe.

Po tessalskim epizodzie (mam na myśli spirale w poźnoneoli-tycznej kulturze Sesklo i Dimini) spirala zaczęła opanowywać wy-obraźnię artystów cykladzkich i minojskich w III tysiącleciu.

Drugi epizod można nazwać argolidzkim. Chodzi o zespół od-cisków pieczęci z Lerna z połowy okresu wczesnohelladzkiego, gdzie 4 zabytki miały dobrze skomponowane wzory spirali na po-wierzchni (inne pieczęcie otrzymały wzory linearne innego

rodza-ju). Po tym odkryciu J.L.Caskey'a w domu z dachówkami w Lerna (Argolida) byłoby rzeczą nęcącą poprowadzenie egejskiej spirali z jednego źródła, tj. z północy przez neolit Tessalii, wczesny brąz Argolidy, Cyklad i Krety. Niestety taka hipoteza ma zbyt wiele słabych miejsc. Okazało się bowiem, że odciski pieczęci

z Lerna (rys.5) to zjawisko bez przeszłości i bez bezpośredniej kontynuacji na Lądzie Greckim, a spirala jest tam raczej

dodat-<iq

I.Wenedikow, Archeołogia Viii 1966, z.1, s.14; ryc.3 na stronie 10.

20

H.Danov, T.Ivanov, Antique Tombs in Bulgaria, Sofia 1980, s.66.

21

B.Soultov, Ancient Pottery Centres in M0esia Inferior, Sofia 1976, rye.56,73,75.

/

/

Rys.5. Odcisk pieczęci z Lerna. F.Matz, Bemerkungen..., 1974,

s.82, ryc.27

4<

kiem niż zasadą dekoracji. Wśród licznych teorii na temat pocho-dzenia całego zespołu (Cyklady?, Kreta?, Azja Mniejsza?)

najreal-22

niejsza wydaje się hipoteza M.H.Wiencke , która widzi w niej wytwór lokalnej produkcji dostosowany do miejscowych potrzeb

jed-norazowo, w ramach jednego podokresu (WH II), natomiast wzór spi-rali, tak nielicznie reprezentowany w Lerna, przypisuje wpływom z Wysp Cykladzkich.

Tak więc można przyjąć, że dwa spotkania wczesnych mieszkań-ców Grecji Lądowej z motywem spirali pozostały bez wpływu na sztukę następnych stuleci.

Pomysł spirali przejęty z północno-wschodniej części Półwys-pu Bałkańskiego w połowie III tysiąclecia, szybko zaaklimatyzował Się na Cykladach . Przeciwnicy takiej teorii genezy spirali cy-kladzkiej wysuwają jako kontrargument różni

ce między samodzielną spiralą tracką a kobiercową siecią spirali charakterystyczną dla wytworów z gliny i kamienia na Wyspach Cykladzkich, szczególnie

na Syros. Sądzę, że jako ogniwo pośrednie można traktować poje-dyncze spirale, które zdobiły cykladzkie szpile z tego czasu. Przeobrażenia spirali nastąpiły wraz z rosnącą popularnością tego motywu. Spirale ryto w glinie, wyciskano drewnianymi stemplami, osiągając dobre efekty artystyczne przy dekoracji naczyń, a nawet

~ 24 - jak na Keos - palenisk terakotowych .

2 2 M.H.Wiencke, The Lerna Sealings (in) Die kretisch-myke-nische Glyptik und ihre gegenwartigen Probleme, Bonn 1974, s.149 nn.

Spirala w kulturze Grotta-Pelos: C.Renfrew, The Emergence of Civilization. The Cyclades and the Aegean in the Third Mill. B.C., London 1972, tabl.4 (1a).

J.Younger, Early Bronze Age Seal Impressions from Keos (in) Kretisch-mykenische Siegel, Bonn 1974, s.166.

83

/

R y s . 5 . Odcisk pieczęci z Lerna. F.Matz, Bemerkungen..., 1974,

s . 8 2 , ryc.27

kiem niż zasadą dekoracji. Wśród licznych teorii na temat pocho-dzenia całego zespołu (Cyklady?, Kreta?, Azja Mniejsza?)

najreal-22

niejsza wydaje się hipoteza M.H.Wiencke , która widzi w niej wytwór lokalnej produkcji dostosowany do miejscowych potrzeb jed-norazowo, w ramach jednego podokresu (WH I I ) , natomiast wzór spi-r a l i , tak nielicznie spi-repspi-rezentowany w Lespi-rna, pspi-rzypisuje wpływom

z Wtysp Cykladzkich.

Tak więc można przyjąć, że dwa spotkania wczesnych mieszkań-ców Grecji Lądowej z motywem spirali pozostały bez wpływu na sztukę następnych stuleci.

Pomysł spirali przejęty z północno-wschodniej części Półwys-pu Bałkańskiego w połowie I I I tysiąclecia, szybko zaaklimatyzował

23

się na Cykladach . Przeciwnicy takiej teorii genezy spirali cy-kladzkiej wysuwają jako kontrargument różnice między samodzielną

spiralą tracką a kobiercową siecią spirali charakterystyczną dla wytworów z gliny i kamienia na Wyspach Cykladzkich, szczególnie

na Syros. Sądzę, że jako ogniwo pośrednie można traktować poje-dyncze spirale, które zdobiły cykladzkie szpile z tego czasu. Przeobrażenia spirali nastąpiły wraz z rosnącą popularnością tego motywu. Spirale ryto w g l i n i e , wyciskano drewnianymi stemplami, osiągając dobre efekty artystyczne przy dekoracji naczyń, a nawet - jak na Keos - palenisk terakotowych

2 2 M.H.Wiencke, The Lerna Sealings (in) Die

kretisch-myke-nische Glyptik und ihre geeenwartigen Probleme, Bonn 1974, s.149 nn.

23

Spirala w kulturze Grotta-Pelos: C.Renfrew, The Emergence of Civilization. The Cyclades and the Aeeean in the Third M i l l . B . C . , London 1972, tabl.4 ( 1 a ) .

J.Younger, Early Bronze Age Seal Impressions from Keos ( i n ) Kretisch-mykenische Sie gel, Bonn 1974, s . 1 6 6 .

84

T

85

/śk)

ar

Sieć spirali oznaczających wodę była tłem dla statków, które zajmowały często central-ne miejsce na powierzchni tzw. patelni cykladzkich (rys.6). Bardzo zręcznie zostały wykona-ne spirale na powierzchni ka-miennych pyxid z Naksos, Amor-gos i Melos, które uważa się za modele budowli. Jeżeli przeko-nuje nas interpretacja O.Hock-manna, że tzw. urna z Melos jest modelem budowli

sakral-26

nej , rola spirali na jej po-wierzchni mogłaby dać pole do domysłów na temat szczególnego znaczenia tego motywu.

Spirala w sztuce cykladzkiej przewyższyła swój bałkański pierwowzór, gdy jako spirala ciągła, zajmująca całą powierzchnię naczynia lub modelu budowli, znalazła się w bardziej skomplikowa-nych kompozycjach.

Z Cyklad przeniknęła spirala na Kretę, zainteresowała jej rzemieślników już w połowie III tysiąclecia. Raz jeszcze powtó-rzyło się zjawisko znane z innych dziedzin rzemiosła i sztuki na Krecie. Motyw zapożyczony z zewnątrz przez Minojeżyków szybko

za-czął ulegać przeobrażeniom. Nikt w epoce brązu nie umiał w sposób doskonalszy niż mieszkańcy Krety wykorzystywać i przetwarzać ob-cych wzorów i idei. Spirala w swojej postaci cykladzkiej znana jest głównie z Archanes (płn. Kreta) i z doliny Messary (płd. Kreta). Wczesnominojskie naczynia kamienne, uważane początkowo za import z C y k l a d , także ze względu na swoją spiralną dekorację, Rys.6. Cykladzka "patelnia"

z poł. III tysiąclecia. C.Renfrew, The Emergence of Civilization..., London 1972,

Pl.29

2 5 E.Sakellarakis (Cycladic Civilization, Apollo Editions,

b.d., s.13) przedstawia znane interpretacje funkcji "pans". Jako zwierciadło magiczne, po nalaniu wody, ukazywało, być może, bóst-wo bóst-wodne ze spiralami-falami morskimi. Wg K.Kerenyi (op.cit.,

s.54) statek na powierzchni niektórych patelni to okręt słoneczny albo łódź zmarłych.

2 6 O.Hockmann, Zu dem kykladischen Gebâudemodell von Melos,

Istambuler Mitteilung 25, 1975, s.269 nn.

Rys.7. Knossos. Spirale i rozety w dekoracji wnętrz pałacowych. Pocztówka

«• 27

były dziełem mieszkańców Krety . Spirala minojska zaintereso-wała malarzy wazowych, pojawiła się na pieczęciaoh, bardzo

nie-licznych w kulturze wczesnocykladzkiej. W miarę upływających stuleci zaczęła się ukazywać w dekoracji ścian (rys.7) oraz na coraz większej liczbie przedmiotów: na ozdobach, rękojeściach i ostrzach mieczy, na tzw. berle z pałacu w Mallia, na przedmio-tach codziennego użytku, na wyrobach przeznaczonych dla zmarłych

(rys.8).

3ardzo dobre efekty dały spirale łączone ze stylizowanymi roślinami, szczególnie w ceramice Kamares na Krecie z połowy _po okresu sredniominojskiego . Na przełomie okresu PM I i PM II wzór'spirali na powierzchni dużych naczyń spotykał się z motywem podwójnej siekiery - minojskiego symbolu kultowego, który został tam potraktowany jako motyw dekoracyjny (rys.9).

27

P.Warren, Minoan Stone Vases, Cambridge 1969, s.81.

23

G.Walberg (Kamares. A Study of the Character of Palatial Middle Minoan Pottery, Uppsala 1976, s.48 nn) wyróżnia "J-, C - , S — s p i r a l s " , które w dekoracji naczyń kamaresowych są "running, isolated detached and combined", a także wzory pochodne. Spirala w malarstwie wazowym: A.D.Lacy, Pottery in the Bronze Age,"Lon-don 1967, passim, fig.13,24,27-29,31 i in.

84

T

85

/śk)

ar

Sieć spirali oznaczających wodę była tłem dla statków, które zajmowały często central-ne miejsce na powierzchni tzw. patelni cykladzkich (rys.6). Bardzo zręcznie zostały wykona-ne spirale na powierzchni ka-miennych pyxid z Naksos, Amor-gos i Melos, które uważa się za modele budowli. Jeżeli przeko-nuje nas interpretacja O.Hock-manna, że tzw. urna z Melos jest modelem budowli

sakral-26

nej , rola spirali na jej po-wierzchni mogłaby dać pole do domysłów na temat szczególnego znaczenia tego motywu.

Spirala w sztuce cykladzkiej przewyższyła swój bałkański pierwowzór, gdy jako spirala ciągła, zajmująca całą powierzchnię naczynia lub modelu budowli, znalazła się w bardziej skomplikowa-nych kompozycjach.

Z Cyklad przeniknęła spirala na Kretę, zainteresowała jej rzemieślników już w połowie III tysiąclecia. Raz jeszcze powtó-rzyło się zjawisko znane z innych dziedzin rzemiosła i sztuki na Krecie. Motyw zapożyczony z zewnątrz przez Minojeżyków szybko

za-czął ulegać przeobrażeniom. Nikt w epoce brązu nie umiał w sposób doskonalszy niż mieszkańcy Krety wykorzystywać i przetwarzać ob-cych wzorów i idei. Spirala w swojej postaci cykladzkiej znana jest głównie z Archanes (płn. Kreta) i z doliny Messary (płd. Kreta). Wczesnominojskie naczynia kamienne, uważane początkowo za import z C y k l a d , także ze względu na swoją spiralną dekorację, Rys.6. Cykladzka "patelnia"

z poł. III tysiąclecia. C.Renfrew, The Emergence of Civilization..., London 1972,

Pl.29

2 5 E.Sakellarakis (Cycladic Civilization, Apollo Editions,

b.d., s.13) przedstawia znane interpretacje funkcji "pans". Jako zwierciadło magiczne, po nalaniu wody, ukazywało, być może, bóst-wo bóst-wodne ze spiralami-falami morskimi. Wg K.Kerenyi (op.cit.,

s.54) statek na powierzchni niektórych patelni to okręt słoneczny albo łódź zmarłych.

2 6 O.Hockmann, Zu dem kykladischen Gebâudemodell von Melos,

Istambuler Mitteilung 25, 1975, s.269 nn.

Rys.7. Knossos. Spirale i rozety w dekoracji wnętrz pałacowych. Pocztówka

«• 27

były dziełem mieszkańców Krety . Spirala minojska zaintereso-wała malarzy wazowych, pojawiła się na pieczęciaoh, bardzo

nie-licznych w kulturze wczesnocykladzkiej. W miarę upływających stuleci zaczęła się ukazywać w dekoracji ścian (rys.7) oraz na coraz większej liczbie przedmiotów: na ozdobach, rękojeściach i ostrzach mieczy, na tzw. berle z pałacu w Mallia, na przedmio-tach codziennego użytku, na wyrobach przeznaczonych dla zmarłych

(rys.8).

3ardzo dobre efekty dały spirale łączone ze stylizowanymi roślinami, szczególnie w ceramice Kamares na Krecie z połowy _po okresu sredniominojskiego . Na przełomie okresu PM I i PM II wzór'spirali na powierzchni dużych naczyń spotykał się z motywem podwójnej siekiery - minojskiego symbolu kultowego, który został tam potraktowany jako motyw dekoracyjny (rys.9).

27

P.Warren, Minoan Stone Vases, Cambridge 1969, s.81.

23

G.Walberg (Kamares. A Study of the Character of Palatial Middle Minoan Pottery, Uppsala 1976, s.48 nn) wyróżnia "J-, C - , S — s p i r a l s " , które w dekoracji naczyń kamaresowych są "running, isolated detached and combined", a także wzory pochodne. Spirala w malarstwie wazowym: A.D.Lacy, Pottery in the Bronze Age,"Lon-don 1967, passim, fig.13,24,27-29,31 i in.

R y s . 8 . Sarkofag terakotowy z Palaikastro (Wach. K r e t a ) . B o s s e r t , A l t k r e t a , 1 9 3 7 ,

r y o . 3 6 2

Mieszkańcy Grecji lądowej p r z e j ę l i spiralę z Krety w okre-s i e , kiedy pomyokre-słowość minojokre-skich rzemieślników ukazała liczne możliwosci tego znaku. Zwielokrotniony tworzył całą sieć g i ę t k i c h l i n i i , w formie s p i r a l i ciągłej obiegał fryzami przedmioty różne-go k s z t a ł t u , s p i r a l n i e kończyły się łodygi albo l i ś c i e kwiatów, nawet macki ośmiornic.

Wśród przedmiotów wyposażenia grobów szybowych na cytadeli w Mykenach spirala była często powtarzającym się motywem dekora-cyjnym. Godząc się z opinią R . H i g g i n s a że na wyposażenie tych grobów złożyły się przedmioty pochodzenia minojskiego, wytwory wykonane przez minojskich rzemieślników w Argolidzie dla ich my-keńskich odbiorców oraz produkty warsztatów mymy-keńskich, stwier-dzamy, że od okresu grobów szybowych zaczęła wzrastać różnorod-ność przedmiotów na Lądzie Greckim - z motywem s p i r a l i na powierz c h n i .

W grobach szybowych spirale zajęły powierzchnie złotych płytek, naszywanych na odzież zmarłego, zdobiły złote diademy i -zwyczajem minojskim - ścianki metalowych naczyń i r ę k o j e ś c i oraz ostrzy mieczy, okładziny szkatułek z drewna; znalazły się także na powierzchni niektórych s t e l nagrobnych jako temat samoistny albo jako tło dla wyścigu rydwanów. Bardzo chętnie posługiwali

29

R . H i g g i n s , Minoan and Myeanaean A r t , London 1 9 6 7 , s . 7 8 .

R y s . 9 . Pithos z P s e i r a z dekoracją malarską: podwójne s i e k i e r y , bukraniony, spirale i

inne motywy, Bossert 1 9 2 3 , r y o . 1 6 4 .

się tym motywem wykonawcy przedmiotów z kości słoniowej (np. gro-by w Spata i M e n i d i , pałac Nestora w P y l o s ) .

W innych proporcjach s p i r a l a znalazła zastosowanie w archi-tekturze mykeńskieh grobów kopułowych przy r e l i e f o w e j dekoracji fasady i trzonów półkolumn stojących u w e j ś c i a . W tzw. grobie Mi-n j a s z a w OrchomeMi-nos s p i r a l a pokrywała swoimi slęrętami powierzch-nię stropu w komorze grobowej.

W pałacowym megaronie w Mykenach wzór s p i r a l i obiegał wokoło brzeg p a l e n i s k a , najważniejszego i otaczanego czcią miejsca w

do-. ~ _ 30 mu i pałacu .

L . P r e s s , Ogrzewanie, w: Kultura materialna starożytnej G r e c j i , I I , r e d . K r a j e w s k i , Wrocław-Warszawa 1 9 7 7 , s . 5 7 9 nn.

Rya.9- Pithos z P s e i r a z dekoracją malarską: podwójne s i e k i e r y , bukraniony, spirale i

inne motywy, Boseert 1 9 2 3 , r y o . 1 6 4 .

się tym motywem wykonawcy przedmiotów z kości słoniowej (np. gro-by w Spata i M e n i d i , pałac Nestora w P y l o s ) .

W innych proporcjach s p i r a l a znalazła zastosowanie w archi-tekturze mykeńskieh grobów kopułowych przy r e l i e f o w e j dekoracji fasady i trzonów półkolumn stojących u w e j ś c i a . W tzw. grobie Mi-n j a s z a w OrchomeMi-nos s p i r a l a pokrywała swoimi skrętami powierzch-nię stropu w komorze grobowej.

IV pałacowym megaronie w Mykenach wzór s p i r a l i obiegał wokoło brzeg p a l e n i s k a , najważniejszego i otaczanego czcią miejsca w do-mu i pałacu

30

L . P r e s 3 , Ogrzewanie, w: Kultura materialna starożytnej G r e c j i , I I , r e d . K..Majewski, Wrocław-Warszawa 1 9 7 7 , s . 5 7 9 nn.

46 R U N N I N G SPIRAL

R y s . 1 0 . Mykeńska s p i r a l a ciągła. A.Furumark, Mycenaean Pottery, Stockholm 1 9 7 2 , r y e . 5 9

Spiralnie zwinięte węże, zgodnie z ich naturalną pozycją, zostały wykonane z gliny i umieszczone w ośrodku kultu na cytade-l i mykeńskiej.

fi kulturze mykeńskiej spirala była więc wszechobecna. A.Fu-31

rumark wyróżnił 7 j e j rodzajów w helladzkim malarstwie wazo-wym - od s p i r a l i ciągłej do izolowanej ( r y s . 1 0 ) . Przyjęliśmy kie-runek przenikania s p i r a l i od T r a c j i do wysp Cykladzkich, Krety i Lądu Greckiego, a obserwacje dotyczące jej kształtów i miejsca występowania pozwalają na sformułowanie następującej hipotezy.

31

A.Furumark, Studies i n Aegean Decorative A r t , Stockholm 1 9 3 9 , 8 . 1 0 9 .

88

i

46. RUNNING SPIRAL

; j - £ 7 $ ; f x f x f P f j ^ l ^ J j.-- ir- j

Rys.10. Mykeńska spirala ciągła. A.Furumaxk, Mycenaean Pottery, Stockholm 1972, rye.59

Spiralnie zwinięte węże, zgodnie z ich naturalną pozycją, zostały wykonane z gliny i umieszozone w ośrodku kultu na cytade-li mykeńskiej.

W kulturze mykeńskiej spirala była więc wszechobecna. A.Fu-31

rumark wyróżnił 7 jej rodzajów w helladzkim malarstwie wazo-wym - od spirali ciągłej do izolowanej (rys.10). Przyjęliśmy kie-runek przenikania spirali od Tracji do wysp Cykladzkioh, Krety i Lądu Greckiego, a obserwacje dotyczące jej kształtów i miejsca występowania pozwalają na sformułowanie następującej hipotezy.

31

1939, s.lÔ9ÎirUmark' S t u d i e s i n Aegean Decorative Art, Stockholm

89

Rys.11. Znak labiryntu na rewersie tabliczki z Pylos. M.Lang, AJA 62

1958, tabl.46, ryc.3

W eneolioie i w epoce brązu północno-bałkańskiego spirala w swo-jej zasadniczej formie stanowi raczej znak niż motyw dekoracyjny. Tam, gdzie chodzi o magiczną moc oddziaływania, o siłę apotropa-iczną znaku, nie są wskazane zmiany formy, nie rezygnuje się ze znaku, które dane społeczeństwo uważa za sprawdzony. Prawdopodob-nie dlatego spirala wraz ze swoją treśoią magiozną, ważną dla człowieka (siła apotropaiczna) i dla jego bytu (symbol trwałości życia, symbol wody) utrzymuje przez wieki swój nieskomplikowany zarys.

Wydaje się, że spirala, wprowadzona do innego kręgu kulturo-wego przemówiła bardziej do wyobraźni rzemieślników (czy artys-tów) niż do systemu pojęć religijnych społeczeństwa. Miała więc znaoznie większe możliwości przemian w kręgu egejskim. I chociaż istnieje pogląd, że każde społeczeństwo, które miało swoją ideę życia i śmierci, rozumiało w podobny sposób wymowę spirali, przy-puszczam, że w kręgu kultury egejskiej mającej ustalone tradyoją znaki kultowe, spirala była przede wszystkim motywem dekoracyj-nym, bardzo efektownie i pomysłowo stosowanym.

32 Spirala nie należy nawet do motywów, które, zdaniem V.Kenny , były charakterystyczne dla talizmanów minojskich. Warto jednak

podkreślić, że egejski rzemieślnik chętnie kojarzył ten właśnie motyw z przedmiotami i otoczeniem, które bardziej zaliczymy do sacrum niż do profanum.

Wzór meandra znany jest z zabytków późnego paleolitu, np. zdobił bransoletę z kości mamuta odkrytą w Mezynii nad rzeką Des-ną; powszeohnie przyjmuje się, że rozwinął się z określonej od-miany spirali (joined rectilinear S-spiral). Podobnie jak spirala miał różne warianty komponowane z linii zachodząoych na siebie i przenikających się wzajemnie, załamanych pod kątem prostym. Domi-nował obok spirali w dekoracji ceramiki wstęgowej. Na ziemi

buł-V.Kenna, The Cretan Tallsmanic Stone in the late Minoan Age, Lund 1969.

R y s . 1 2 . O d ł a m e k fryzu prototryglifowego z pałacu w K n o s s o a , z motywem pół-rozet i s p i r a l i . A . E v a n s , The P a l a c e . . . II 2 ,

r y c . 3 6 8

g a r s k i e j , w garnoarstwie e n e o l i t u ryty w z ó r meandra w y s t ę p o w a ł niekiedy obok spirali (np. w kręgu kultury H o t n i c a ) , samodzielnie albo z innymi wzorami linearnymi (jak n p . w kulturze U s o e ) . Zdobił gliniane lampy e n e o l i t y c z n e , uważane za kultowe ze w z g l ę d u na ich osobliwy k s z t a ł t , a także naczynia z epoki b r ą z u .

W kulturze egejskiej meander nie zyskał tak dużej popular-ności jak s p i r a l a . Warto n a d m i e n i ć , że spirala i meander wywarły w p ł y w na formę znaku l a b i r y n t u , którego geneza i znaczenie w kul-turze egejskiej były w i e l o k r o t n i e dyskutowane. Zdaniem H e l l e r a w z ó r labiryntu mógł w y n a l e ź ć c z ł o w i e k , który eksperymentował

z meandrem i swastyką, może bardziej ze spiralą (rys.11).

Kolejny motyw d e k o r a c y j n y , który często łączono ze s p i r a l ą , to r o z e t a . Ten stylizowany kwiat róży o w i e l u p ł a t k a c h , znamy m . i n . z tak zwanego fryzu p r o t o t r y g l i f o w e g o , który w formie malo-w i d ł a lub r e l i e f u zdobił pałace i grobomalo-wce egejskie (rys.12). Mam w r a ż e n i e , że r o z e t a jako motyw d e k o r a c y j n y , tak szeroko stosowany w I n d i a c h , P e r s j i i Syrii 3 5, odbyła dość skomplikowaną drogę do

Europy ś r o d k o w e j , może szlakiem p o ł u d n i o w y m . 33

A . R a d u n c h e v a , P r e h i s t o r i e Art in Bulgaria from the fifth to the second M i l l . B . C . , Sofia 1 9 7 3 , r y c . 5 3 , 5 5 . P o r . O . K u n k e l , Der Maander in der vor - und fr'iihgeschichtlichen K u l t u r e n E u r o p a s . 1 9 2 5 . _{<3 »}

J . L . H e l l e r , A Labyrinth from Pylos? AJA 6 5 , s.59; H.Laden-d o r f , Das Labyrinth in Antike unH.Laden-d unserer Zeit, A r c h . A n z e i ^ e r 1 9 6 3 , S.762.

35

M . S t a f f o r d , O . W a r e , A n Illustrated Dictionary of O r n a m e n t , L o n d o n 1 9 7 4 , s.112; F . S c h a c h e r m e y r (op.cit., 1 9 6 7 , s'.42) uważa motyw rozety w Grecji za w y n i k kontaktów handlowych esejsko-egips-k i c h . 17. ROSETTE

^ w •fly

_{• t} } i

m # # © © o à © ©

s* o

é ę

x ® ę ę |

R y s . 1 3 . Rozeta i jej p r z e k s z t a ł c e n i a . F u r u m a r k , o p . c i t . , r y o . 4 0 . (Wszystkie fotografie wykonał A . W i c h n i e w i c z )

Rozetę wyjaśniano niekiedy jako prymitywny symbol słońca, m o t y w , który łączył moc religijną z walorami d e k o r a c y j n y m i , głów-nie na W s c h o d z i e . W kręgu kultury e g e j s k i e j , w formie zaczątko-w e j , p o j a zaczątko-w i ł a się rozeta zaczątko-w końcozaczątko-wej fazie okresu zaczątko-

wczesnominojs-kiego (WM I I I ) na Krecie - w e d ł u g ustaleń Pendlebury'ego - i była stosowana do końca II t y s i ą c l e c i a . Bardzo istotną rolę odegrała w b i ż u t e r i i . Znalazła się też we wszystkich innych dziedzinach r z e m i o s ł a , najpierw na K r e c i e , potem na Lądzie Greckim

F u r u m a r k ^ opracował zestawienie form r o z e t y , zmieniającej się w ciągu wieków (rys.13); po okresie świetności w okresie gro-bów szybowych w M y k e n a c h , r o z e t a zaczęła ulegać stopniowym uprosz-c z e n i o m .

P o w o ł a n a nà nowo do życia w świecie antycznym odrodziła się także w T r a c j i , szczególnie w jej słynnych w y r o b a c h ze złota.

3 6 A . E v a n s , The Palace of Minos at K n o s s o s , I , Oxford 1 9 2 1 ,

s.112; J . D . S . P e n d l e b u r y , The Archaeology of C r e t e , L o n d o n 1 9 3 9 , s . 8 8 .

91 17. R O S E T T E

© o

# © 0 O &

®

m © © I m x * "é

R y a . 1 3 . Rozeta i jej p r z e k s z t a ł c e n i a . Furumark, o p . c i t . , r y o . 4 0 . (Wszystkie f o t o g r a f i e wykonał A . W i c h n i e w i c z )

Rozetę wyjaśniano niekiedy jako prymitywny symbol słońca, motyw, który łączył moc r e l i g i j n ą z walorami dekoracyjnymi, głów-nie na 7/schodzie. W kręgu kultury e g e j s k i e j , w formie zaczątko-w e j , pojazaczątko-wiła się rozeta zaczątko-w końcozaczątko-wej f a z i e okresu zaczątko- wczesnominojs-kiego (WM I I I ) na Krecie - według ustaleń Pendlebury'ego - i była stosowana do końca I I t y s i ą c l e c i a . Bardzo istotną rolę odegrała w b i ż u t e r i i . Znalazła się też we wszystkich innych dziedzinach

36 r z e m i o s ł a , najpierw na K r e c i e , potem na Lądzie Greckim

37

Furumark opracował zestawienie form r o z e t y , zmieniającej się w ciągu wieków ( r y s . 1 3 ) ; po okresie świetności w okresie gro-bów szybowych w Mykenach, r o z e t a zaczęła ulegać stopniowym uprosz-czeniom.

Powołana nâ nowo do ż y c i a w świecie antycznym odrodziła się także w T r a c j i , szczególnie w j e j słynnych wyrobach ze złota.

J b A . E v a n s , The Palace o f Minos at Knossos, I , Oxford 1 9 2 1 , s . 1 1 2 ; J . D . S . P e n d l e b u r y , The Archaeology of Crete, London 1 9 3 9 , s . 8 8 .

•57 2 ' A.Furumark, Mycenaean Pottery , Stockholm 197 2 , s . 1 0 9 .