Magdalena Jaworska

Magdalena Jaworska

Akademia Rolnicza w Poznaniu

POZYCJA MIÊDZYNARODOWA G£ÓWNYCH EKSPORTERÓW ARTYKU£ÓW ROLNYCH

INTERNATIONAL POSITION OF THE MAIN EXPORTERS OF AGRICULTURAL PRODUCT

S³owa kluczowe: eksport, artyku³y rolne, konkurencyjnoœæ, najwiêksi eksporterzy

Synopsis. W opracowaniu scharakteryzowano wybrane wyznaczniki pozycji miêdzynarodowej g³ównych eksporterów artyku³ów rolnych, ze szczególnym uwzglêdnieniem zagadnieñ spo³eczno-gospodarczych. Na podstawie wybranych wskaŸników konkurencyjnoœci opartych na udziale w handlu i rynku dokonano analizy ich pozycji konkurencyjnej na œwiatowym rynku rolnym.

Wstêp

Rolnictwo podlega specyficznym uwarunkowaniom przyrodniczo-klimatycznym, produk- cyjnym i spo³eczno-kulturowym, a w efekcie zmian zachodz¹cych we wspó³czesnej gospodar- ce œwiatowej, w coraz wiêkszym stopniu uzale¿nione jest od handlu miêdzynarodowego. Libe- ralizacja œwiatowego handlu rolnego przyczynia siê miêdzy innymi do zmiany warunków, rozmiaru, charakteru i sposobu podzia³u korzyœci miêdzy krajami [Bossak, Bieñkowski 2004], zwiêkszaj¹c presjê konkurencji globalnej. Celem opracowania jest scharakteryzowanie wybranych wyznacz- ników pozycji miêdzynarodowej g³ównych eksporterów artyku³ów rolnych oraz zidentyfiko- wanie ich pozycji konkurencyjnej na rynku œwiatowym.

Materia³ i metoda

Analizê pozycji miêdzynarodowej g³ównych eksporterów artyku³ów rolnych przeprowa- dzono na podstawie danych pochodz¹cych ze Ÿróde³ wtórnych: baz statystycznych Œwiatowej Organizacji Handlu (WTO) i Banku Œwiatowego (WB) oraz FAOSTAT i UNSTATS, a tak¿e czasopism i literatury przedmiotu.

Badaniom poddano g³ównych eksporterów artyku³ów rolnych. Wybrano ich w oparciu o

ranking eksporterów artyku³ów rolnych w latach 1995-2003, którego podstaw¹ by³y œrednie

wartoœci eksportu artyku³ów rolnych w badanym okresie wszystkich krajów œwiata. Wœród

najwiêkszych eksporterów znalaz³y siê: UE-15, USA, Kanada, Brazylia, Chiny, Australia, Taj-

landia, Argentyna, Malezja, Meksyk, Indonezja i Nowa Zelandia (tab. 1). Eksport artyku³ów

rolnych wybranych krajów stanowi³ blisko po³owê œwiatowego eksportu rolnego, a uwzglêd- niaj¹c eksport wewn¹trzwspólnotowy UE-15 udzia³ ten kszta³towa³ siê na poziomie 78%

.

W celu scharakteryzowania pozycji miêdzynarodowej badanych krajów dokonano analizy wybranych wyznaczników spo³eczno-gospodarczych. Na podstawie kszta³towania siê wartoœci PKB, udzia³u rolnictwa w jego tworzeniu oraz posiadanych zasobów pracy w rolnictwie przedsta- wiono znaczenie rolnictwa w gospodarkach g³ównych eksporterów. W oparciu natomiast o struk- turê towarow¹ eksportu przedstawiono znaczenie eksportu rolnego w tych krajach.

Pozycja miêdzynarodowa danego kraju w powa¿nym stopniu zale¿y od jego pozycji konku- rencyjnej na œwiatowym rynku, któr¹ okreœlono na podstawie analizy wybranych wskaŸników ujawnionych korzyœci komparatywnych ex post opartych na udziale w handlu i rynku. Zasto- sowane mierniki obrazuj¹ szczegó³owo, relatywne – bo w odniesieniu do ogólnego udzia³u danego kraju lub grupy krajów w eksporcie/imporcie œwiatowym – znaczenie handlu zagranicz- nego artyku³ami rolno-¿ywnoœciowymi w œwiatowej wymianie tych towarów

.

Konkurencyjnoœæ w najprostszych ujêciach uto¿samiana jest z dodatnim saldem bilansu handlowego, dlatego w niniejszym opracowaniu dla okreœlenia pozycji konkurencyjnej UE obliczono równie¿ wskaŸnik TCi (trade coverage), który odzwierciedla stopieñ pokrycia krajo- wego importu artyku³ów rolnych przez krajowy eksport tych towarów [Misala 2003].

Równie wa¿nym jak wymiar iloœciowy, jest aspekt jakoœciowy oceny wymiany handlowej badanych krajów. Szczególnie interesuj¹ce s¹ zmiany charakteru uczestnictwa w wymianie towarowej z zagranic¹, czyli ocena typu powi¹zañ handlowych. Ocenê intensywnoœci handlu rolnego w uk³adzie multilateralnym oparto o wskaŸnik poziomych powi¹zañ handlowych (Rp)

. Wskazuje on na fakt i zakres czerpania korzyœci przez g³ównych eksporterów z tytu³u uczest- nictwa w produkcji i wymianie artyku³ów rolnych w skali miêdzynarodowej [Jeliñski 2003].

]

% , D S U n l m [ 3 0 0 2 - 5 9 9 1 h c a t a l w h c y n l o r w ó

³ u k y t r a w ó r e t r o p s k e h c y n w ó

³ g g n i k n a R . 1 a l e b a T

j a r

K Œrednia

. p s k e æ

œ o t r a

wrolnego[mln ] D S U

w

³ a i z d Ueksp.

m y w o t a i w

œ [%]

j a r

K Œredniawartoœæ o g e n l o r . p s k

e[mlnUSD]

³ a i z d Ueksp. wiatowym w

œ [%] 5

1 - E

UwtympozaUE A

S Uanada Krazyila Bhiny Cusrtaila A

1 9 5 7 3 263275

1 4 5 3 73049 37817 16462 16399 1

9 5 , 0 410,81

6 5 , 2 15,65

4 0 , 32,81

0 8 , 2

a i d n a lj a Trgentyna Aalezja Meksyk Mndonezja IowaZelandia Nozosta³ekraje P

8 9 7 2 12699 19650 2 8 3 8247 8244 8460 0 3 1

9 1 , 2,17 2,65 1,43 11,41 1 4 , 1,29 2 2 .

O T W h c y n a d e i w a t s d o p a n e n s a

³ w a i n e z c il b o : o

³ d ó r



1 W wyniku rozszerzenia UE-15 o kraje Europy Œrodkowo-Wschodniej zwiêkszy³ siê unijny eksport rolny o 4%, umacniaj¹c tym samym posiadan¹ przez UE-15 pozycjê lidera na œwiatowym rynku rolnym. Ze wzglêdu na fakt, i¿ we wspó³czesnej gospodarce œwiatowej wymiana dokonywana jest pomiêdzy ró¿nymi obszarami ekonomicznymi [Flejterski, Wahl 2003], dlatego w przeprowadzonej analizie UE traktuje siê jako jeden obszar ekonomiczny.

2 Do wspó³czynników tych, nazywanych tak¿e wskaŸnikami relatywnej specjalizacji eksportowej i impor- towej, nale¿¹: indeks relatywnej komparatywnej przewagi eksportu (XRCA), indeks relatywnej ch³onno-

œci importu (MRCA), indeks relatywnej przewagi handlu (RTA). W opracowaniu dokonano sumarycznej oceny omówionych wskaŸników ujawnionych korzyœci komparatywnych, która polega na zbadaniu wzajemnych zale¿noœci pomiêdzy nimi [Frohberg 2000].

3 WskaŸnik Rp wyznaczono na podstawie formu³y: , gdzie: Ex, Im – wartoœæ eksportu/importu.

LM LM

LM LM

S ([

5 ([

,P ,P





Analizê uzupe³niono o wskaŸnik eksportu hipotetycznego (HE)

, który jest bardziej dynamicz- n¹ miar¹ kszta³towania siê miêdzynarodowej pozycji konkurencyjnej i wskazuje na tempo zmian eksportu rolnego w badanych krajach w odniesieniu do zmian globalnego popytu [Zawiœliñska 2003]. Okreœlono wielkoœæ HE w dwóch przedzia³ach czasowych: 1995-1999 oraz 1995-2003.

Uwarunkowania spo³eczno-gospodarcze

Mo¿liwoœci uczestnictwa poszczególnych krajów w handlu miêdzynarodowym artyku³ami rolnymi zale¿¹ od dzia³ania czynników wynikaj¹cych ze specyfiki sektora rolnego. Istotne zna- czenie maj¹ wiêc przede wszystkim istniej¹ce w poszczególnych krajach warunki produkcji, a w szczególnoœci wyposa¿enie w zasoby naturalne, rozmieszczenie zasobów pracy i w pewnym stopniu zasobów kapita³u. Niejednakowy dostêp do bogactw naturalnych takich jak: ziemia uprawna, lasy i zasoby wodne, a tak¿e po³o¿enie geograficzne oraz odmiennoœæ klimatu deter- minuj¹ mo¿liwoœci w zakresie produkcji rolnej i ró¿nicuj¹ predyspozycje krajów do okreœlonych kierunków specjalizacji.

Wybrani eksporterzy artyku³ów rolnych to kraje zarówno rozwiniête, jak i rozwijaj¹ce siê, które znalaz³y siê w grupie pierwszych 50-ciu krajów pod wzglêdem wartoœci wypracowanego PKB. W analizowanym okresie USA, UE-15, Kanada charakteryzowa³y siê wysokim poziomem PKB wynosz¹cym w 2003 roku ponad 25 tys. USD na 1 mieszkañca, a w USA – 37 tys. USD oraz niewielkim udzia³em rolnictwa w tworzeniu PKB poni¿ej 3% (tab. 2). Podobny poziom PKB osi¹gnê³a równie¿ Australia, a niewiele ni¿szy Nowa Zelandia, przy czym udzia³ sektora rolnego by³ tu prawie dwukrotnie wiêkszy i porównywalny z uzyskanym w Meksyku, Brazylii i Argen- tynie. Rolnictwo jako Ÿród³o dochodów pañstwa mia³o najwiêksze znaczenie w Chinach i Indo- nezji i stanowi³o œrednio 17% wartoœci PKB. Kraje te charakteryzowa³y siê jednoczeœnie najni¿- sz¹ wartoœci¹ PKB per capita, która w 2003 roku wynosi³a blisko 1000 USD. Powy¿sza analiza

B K P æ

œ o k l e i W . 2 a l e b a

T percaptia,udzia³rolnictwawtworzeniuPKBorazudzia³aktywnych ]

% , D S U [ 3 0 0 2 - 5 9 9 1 h c a t a l w e i w t c i n l o r w o w o d o w a z

e i n e i n l ó g e z c z s y

W 1995-1997 1998-2000 2001-2003e

a b c a b c a b c

a n y t n e g r Ausrtaila Arazyila Bhiny Cndonezja I anada Kalezja Meksyk MowaZelandia NTaljandia

d 5 1 - E USA U

7 8 7 7926 1 24674

5 6 675 0 1384 0 24621

9 5 6 3760 7 12857

3· 0 5 8 2

9 3 , 5,25 37,51 0 0 , 0 26,63 12,64 1 9 , 1 15,18

2 8 , 60,91 1 · 1 6 , 1

7 6 , 0 14,92

3 1 , 9 18,80 61,09 52,71 7 8 , 1 23,80 29,50 6 5 , 9 55,08

5 3 , 2

7 9 8 7503 0 23792

9 0 815 640 5 1 23573

5 6 0 5480 4 11973

6 2 2 8729 2 3

0 8 , 4,18 3,29 7,36 7 118,31

1 3 , 2,95 0 14,23

1 8 , 6,14 1 11,75

1 4 , 1

8 9 , 9,66 4,27 7 17,17 69,04 42,44 6 4 , 9 11,95 29,13 3 2 , 7 54,50

4 1 , 2

8 0 4 4169 2 22746

4 0 0 1800

0 3 3 4 23980

5 3 1 6999 5 12061

2 1 0 9796 5 3

6 3 , 8,65 3,00 7,36 5 117,01

9 0 , 2,33 93,71 6 8 , 6,70 9,65 1,39 1

1 3 , 9,43 4,57 5 15,49 647,01 0 2 , 2,26 7 10,24 28,77 8 8 , 4 53,97

6 9 , 1 B

K P

–

a percaptiawcenachbie¿¹cych[USD,]b–udzia³rolnictwawtworzeniuPKB[%,]c–udzia³ 0 0 0 2 - 8 9 9 1 h c a t a l w

– d ,]

% [ m e

³ ó g o o w o d o w a z h c y n w y t k a e i b z c il w e i w t c i n l o r w o w o d o w a z h c y n w y t k aKB

P percaptiadlaUE-15obilczononapodstawielat1999-2000,e–wlatach2001-2003udzia³ a n o n o z c il b o A S U i ii d n a lj a T ,i i d n a l e Z j e w o N , y d a n a K ,i il a rt s u A , 5 1 - E U w B K P u i n e z r o w t w a w t c i n l o

rodstawielat2001-2002.

pród³o:obilczeniaw³asnenapodstawiedanychWB,FAOorazUNSTATS.

4 WskaŸnik HE wyznaczono na podstawie formu³y: HE = Xjox r, gdzie: Xjo – eksport globalny danego kraju w okresie wyjœciowym, r – stopa wzrostu globalnego importu œwiatowego miêdzy okresem wyjœciowym a badanym.

wskaza³a, ¿e udzia³ sektora rolnego w strukturze dochodu poszczególnych eksporterów by³ stosunkowo wysoki przede wszystkim w krajach o niskim poziomie PKB na osobê i kszta³towa³ siê adekwatnie w stosunku do istniej¹cych warunków produkcji i posiadanych zasobów.

Udzia³ rolnictwa w gospodarce poszczególnych eksporterów w znacznym stopniu odpo- wiada³ jego udzia³owi w strukturze zawodowej. W krajach gospodarczo najwy¿ej rozwiniêtych, takich, jak USA odsetek aktywnych zawodowo w rolnictwie w 2003 roku kszta³towa³ siê na poziomie 1,9% (2848 tys. osób) (tab. 2). Rolnictwo amerykañskie charakteryzuje siê wysokim stopniem mechanizacji oraz korzystn¹ struktur¹ agrarn¹ i towarow¹ produkcji. Podobny typ rolnictwa reprezentuje UE-15, przy czym liczba aktywnych zawodowo w rolnictwie wynosi³a 6788 tys., co stanowi³o 3,8%. Rozszerzenie UE-15 o kraje Europy Œrodkowo-Wschodniej pra- wie dwukrotnie zwiêkszy³o liczbê zatrudnionych i poszukuj¹cych pracy w sektorze rolnym, którzy stanowili w 2003 roku 5,8% aktywnych zawodowo ogó³em w UE-25. Ma³e zasoby pracy, przy jednoczeœnie przeciêtnym stopniu mechanizacji rolnictwa, posiada³a równie¿ Kanada - odsetek aktywnych zawodowo wynosi³ w 2003 roku 2,1%

. Wy¿szy wskaŸnik odnotowano w Australii (4,4%), Nowej Zelandii (8,7%) i Argentynie (9,1%), gdzie dominuje hodowla zwierz¹t wymagaj¹ca znacznych nak³adów pracy (g³ównie byd³o mleczne) i/lub produkcja roœlin o du¿ej pracoch³onnoœci

. Liczba zawodowo czynnych w rolnictwie australijskim wynosi³a 439 tys.

osób w 2003 roku i by³o to ponad 2,5 razy wiêcej ni¿ w Nowej Zelandii i ponad trzykrotnie mniej ni¿ w Argentynie. Uprawa roœlin pracoch³onnych i/lub niekorzystny stopieñ koncentracji ziemi powoduje, ¿e rolnictwo w badanym okresie by³o miejscem pracy dla blisko 1/5 ludnoœci zawo- dowo czynnej w Brazylii

– licz¹cego siê producenta u¿ywek, trzciny cukrowej, jajek i mleka, oraz Meksyku i Malezji

.

Rolnictwo jest g³ównym Ÿród³em utrzymania dla Indonezyjczyków (46,3%) i Chiñczyków (64,9%), którzy przede wszystkim pracuj¹ na polach ry¿owych i plantacjach kukurydzy. Indo- nezja reprezentuje rolnictwo ekstensywne o du¿ych zasobach pracy, przekraczaj¹cych w 2003 roku 50 000 tys. osób i ma³ej mechanizacji. W Chinach natomiast rolnictwo jest intensywne o du¿ym stopniu pracoch³onnoœci i przeciêtnej mechanizacji, a liczba w nim zatrudnionych i poszukuj¹cych pracy wynosi³a w 2003 roku ponad 510 000 tys. osób. Poza ry¿em i kukurydz¹ uprawia siê tu: bataty, sojê, trzcinê cukrow¹, orzeszki ziemne, bawe³nê oraz herbatê i tytoñ. W

5 U¿ytki rolne w USA i UE-15 zajmuj¹ blisko 45%, a w Kanadzie – 7% powierzchni kraju. W rolnictwie tych krajów przewa¿aj¹ produkty ma³o pracoch³onne. G³ówne produkty rolne USA to: byd³o, trzoda chlewna, owce, zbo¿a, w tym kukurydza, sorgo i pszenica, soja, bawe³na, owoce cytrusowe, jab³ka, orzeszki ziemne, buraki cukrowe, ziemniaki, tytoñ i winogrona. Struktura towarowa produkcji rolnej na obszarze UE jest bardzo zró¿nicowana zarówno pod wzglêdem struktury produkcji rolnej, jak i potencja³u produkcyjnego. W centralnej i pó³nocnej czêœci przewa¿a produkcja wymagaj¹ca niskich nak³adów pracy

– prowadzi siê wypas byd³a (Holandia, Dania, Belgia, Wielka Brytania) oraz uprawia pszenicê, rzepak, buraki cukrowe, wysokobia³kowe roœliny pastewne, jêczmieñ ozimy i drzewa owocowe. Siln¹ specyfik¹ odznacza siê rolnictwo w czêœci po³udniowej, gdzie rozwinê³a siê uprawa oliwek, winnej latoroœli, owoców cytrusowych, brzoskwiñ, moreli, granatów, pomidorów i kukurydzy. Rolnictwo Kanady równie¿ jest wysokotowarowe i okreœlane jako ekstensywne. Kanada jest jednym z najwiêkszych na œwiecie producen- tów rzepaku, owsa, jêczmienia, pszenicy, kukurydzy i ziemniaków, a tak¿e miêsa i mleka.

6 Nale¿¹ do nich miêdzy innymi: trzcina cukrowa i bawe³na w Australii, warzywa i owoce, u¿ywki w Argentynie, ziemniaki i drzewa owocowe, w tym kiwi i cytrusy w Nowej Zelandii.

7 W Brazylii i Argentynie zachowa³a siê anachroniczna w³asnoœæ prywatna typu feudalnego. W³aœciciele ziemscy, posiadaj¹ gospodarstwa o powierzchni czêsto przekraczaj¹cej 100 tys. ha, nie s¹ oni zaintereso- wani maksymalizacj¹ produkcji rolnej, zw³aszcza przez anga¿owanie kapita³u w jej intensyfikacjê [Go- dlewska 2003].

8 Na obszarach przeznaczonych pod uprawê w Meksyku, posiadaj¹cym 8484 tys. aktywnych zawodowo w rolnictwie, przewa¿a³y warzywa (ziemniaki, pomidory, fasola), ry¿, trzcina cukrowa, bawe³na, tytoñ, a tak¿e drzewa cytrusowe, u¿ywki i zbo¿a (g³ównie pszenica i kukurydza). W strukturze produkcji rolnej Malezji równie¿ dominowa³ ry¿ i trzcina cukrowa, a tak¿e pieprz, tytoñ, kakaowiec, maniok i ananasy, a liczba aktywnych zawodowo w rolnictwie ukszta³towa³a siê w 2003 roku na poziomie 1768 tys.

hodowli dominuje trzoda chlewna, która stanowi³a blisko po³owê œwiatowego pog³owia. Ponad po³owa aktywnych zawodowo pracuje równie¿ w rolnictwie Tajlandii (20 271 tys. osób), w której struktura produkcji roœlinnej jest zbli¿ona do wy¿ej wymienionych krajów.

W latach 1995-2003 we wszystkich badanych krajach odnotowano tendencje malej¹ce, za- równo w odniesieniu do udzia³u rolnictwa w tworzeniu PKB, jak i w strukturze zawodowej, co jest rezultatem miêdzy innymi szybkiego rozwoju pozarolniczych dzia³ów gospodarki. Najwiêksze zmiany w strukturze zawodowej rolnictwa, o ponad 5 punktów procentowych, mia³y miejsce w Chinach, wskutek masowej migracji ludnoœci wiejskiej do szybko rozwijaj¹cych siê uprzemys³o- wionych miast we wschodniej czêœci kraju, a tak¿e do pozosta³ych krajów azjatyckich. Podobn¹ dynamik¹ zmian w strukturze zawodowej charakteryzowa³ siê Meksyk, gdzie odsetek aktywnych zawodowo w rolnictwie zmniejszy³ siê w 2003 roku o 4,7% w porównaniu z 1995 rokiem.

Miejsce artyku³ów rolnych na rynkach g³ównych eksporterów rolnych

Analiza struktury eksportu g³ównych dostawców artyku³ów rolnych na rynek œwiatowy wskaza³a, ¿e eksport rolny zajmowa³ bardzo wa¿n¹ pozycjê w handlu zagranicznym Nowej Zelandii i Argentyny. Udzia³ artyku³ów rolnych w eksporcie ogó³em tych krajów wynosi³ w 2003 roku odpowiednio 58,2% (9603 mln USD) i 46,9% (13 862 mln USD) (tab. 3). Najmniejsze znaczenie tych produktów w eksporcie ogó³em, ze wzglêdu na du¿e zapotrzebowanie wewnêtrzne oraz wzrastaj¹ce znaczenie przemys³u jako akceleratora wzrostu gospodarczego, odnotowano w Chinach. W 2003 roku artyku³y rolne Chin o wartoœci 22 158 mln USD stanowi³y 5,1% ich eksportu rolnego. Równie ma³ym udzia³em eksportu rolnego przekraczaj¹cym 6,0% (11 061 mln USD) charakteryzowa³a siê gospodarka Meksyku, w której g³ówn¹ rolê odgrywaj¹ us³ugi, oraz UE-15 (73 380 mln USD). Wliczaj¹c eksport wewn¹trzwspólnotowy wartoœæ unijnego eksportu wrasta czterokrotnie i w 2003 roku stanowi³a 9,8% eksportu ogó³em. Handel zagraniczny no- wych pañstw cz³onkowskich stanowi zaledwie 4% unijnego eksportu, st¹d ich przyst¹pienie nie przyczyni³o siê do istotnych zmian na unijnym rynku rolnym. W Australii udzia³ artyku³ów rolnych w eksporcie ogó³em ukszta³towa³ siê na poziomie 22,8%, co odpowiada wartoœci 16 337 mln USD, w Brazylii – 33,1% (24 205 mln USD), a w pozosta³ych krajach wskaŸnik ten wynosi³ od 10 do 20%. Mia³a na to wp³yw miêdzy innymi struktura towarowa eksportu w badanych krajach oraz stopieñ ich samowystarczalnoœci w zakresie artyku³ów rolnych.

Artyku³y rolne stanowi¹ coraz mniejsz¹ czêœæ œwiatowych obrotów towarowych

. Zmniej- szenie udzia³u eksportu rolnego w handlu zagranicznym zaobserwowano w przypadku wszyst- kich badanych krajów. W latach 1995-2003 najmniejszy spadek, o 2 punkty procentowe, odno- towano w przypadku Nowej Zelandii, gdzie dominuje intensywna hodowla o kierunku mlecznym i miêsnym, oraz w Brazylii, która posiada korzystne warunki rozwoju rolnictwa i przetwórstwa rolno-spo¿ywczego. Niewielk¹ dynamikê zmian odnotowano równie¿ w UE, na co mia³a wp³yw polityka wspierania unijnego rolnictwa i eksportu rolnego. Najwiêksze zmiany w strukturze eksportu, o blisko 5 punktów procentowych, mia³y miejsce w Chinach, wskutek dynamicznie rozwijaj¹cego siê przemys³u, Tajlandii i Malezji oraz w Meksyku – gospodarce nastawionej na us³ugi, zw³aszcza turystyczne.

Eksport rolny w przewa¿aj¹cej czêœci stanowi¹ artyku³y ¿ywnoœciowe (w granicach 80%). W latach 1995-2003, w odniesieniu do udzia³u ¿ywnoœci w wywozie artyku³ów rolnych, zaznaczy³a siê tendencja wzrostowa kosztem surowców rolnych. Przewaga i rosn¹ce znaczenie tych produk- tów jest miêdzy innymi konsekwencj¹ zmieniaj¹cego siê charakteru globalnego popytu o silnym

9 W 1950 roku produkty rolne stanowi³y blisko po³owê wartoœci handlu, a w 1995 roku by³o to ju¿ tylko 11,7%. W kolejnych latach tendencja spadkowa utrzyma³a siê i od 2000 roku udzia³ artyku³ów rolnych kszta³tuje siê na poziomie 9%.

stopniu dywersyfikacji, z jednej strony. Z drugiej zaœ jest to skutek wprowadzania osi¹gniêæ rewolucji przemys³owej i informatycznej pod wp³ywem istniej¹cej presji konkurencji globalnej.

Pozycja konkurencyjna

Zgodnie z wynikami oceny sumarycznej indeksów RTA, XRCA i MRCA wiêkszoœæ bada- nych krajów uzyskiwa³a przewagê komparatywn¹ w handlu artyku³ami rolnymi (tab. 3). W ca³ym analizowanym okresie najwy¿szym stopniem konkurencyjnoœci wykaza³y siê Nowa Ze- landia i Argentyna, dla których odnotowane wartoœci indeksów RTA kszta³towa³y siê w prze- dziale od 8,9 do 15,4. Bardzo korzystn¹ sytuacjê konkurencyjn¹ mia³y równie¿ Brazylia i Austra- lia. Uzyskane w tych krajach wartoœci indeksów RTA oscylowa³y w granicach od 3 do 5.

Brakiem przewagi komparatywnej wykaza³y siê natomiast artyku³y rolne UE-15

, Chin, Meksy- ku i Indonezji. W analizowanym okresie wartoœci indeksów RTA by³y ujemne, a wskaŸnik XRCA kszta³towa³ siê na poziomie poni¿ej 1. O roz³o¿eniu korzyœci p³yn¹cych z wymiany miêdzy poszczególnymi krajami zadecydowa³o znaczenie eksportu rolnego w obrotach tych krajów z zagranic¹. W pañstwach charakteryzuj¹cych siê najmocniejsz¹ pozycj¹ konkurencyj- n¹ wywóz artyku³ów rolnych stanowi³ ponad po³owê wartoœci eksportu ogó³em, a dla krajów s³abo konkuruj¹cych udzia³ handlu rolnego w strukturze obrotów nie przekracza³ 10%. Ponadto na brak przewagi komparatywnej Indonezji mia³a wp³yw wyj¹tkowo niekorzystna sytuacja kon- kurencyjna po stronie importu. Uzyskany wspó³czynnik MRCA w badanym okresie kszta³to- wa³ siê w przedziale od 1,3 do 2,7. W pozosta³ych krajach, tj. USA, Kanadzie, Malezji i Tajlandii otrzymane wartoœci wskaŸnika XRCA w 2003 roku by³y wiêksze od 1 i nie przekroczy³y wartoœci 2,5, a wielkoœci indeksów RTA oscylowa³y w granicach od 0,6 do 1,6.

z a r o w ó j a r k h c y n l ó g e z c z s o p m e

³ ó g o e i c r o p s k e w h c y n l o r w ó

³ u k y t r a u t r o p s k e

³ a i z d U . 3 a l e b a

TonkurencyjnoϾnapoziomieprzewagkomparatywnychwlatach1995-2003 k

e i n e i n l ó g e z c z s y

W 1995-1997 1998-2000 2001-2003 K

a TC Rp a TC Rp a TC Rp

a n y t n e g r Ausrtaila Arazyila Bhiny Cndonezja Ianada Kalezja Meksyk MowaZelandia NTaljandia

5 1 - E UozaUE-15 pSA U

8 , 3 59,0 24,0 39,5 0 , 7 16,3 14,2 17,9 7 , 0 64,2 211,2 3 , 8,7 2 1

1 4 745 4221 9 936 158 219 296 4 8 654 291

·0 4 1

6 7 , 0,63 0,38 0,03 0,15 0,44 0,37 0,07 0,74 0,43 0,05 0·

7 1 , 0

8 , 9 426,3

6 , 1 37,2

6 , 4 13,6 10,7 16,1 8 , 8 59,7 10,0 17,2 6 , 9

7 3 794 383 2100 6 4 126 204 284 5 2 693 291

·5 0 1

6 7 , 0,59 0,47 0,05 0,18 0,39 0,34 0,08 0,72 0,49 0,05 0·

2 0 , 0

7 , 6 425,1

2 , 2 35,7

8 , 4 12,7 19,5 7 , 59,1 58,1 19,6 7 , 6,0 0 1

5 2 5 1400

0 9 480

2 6 1201

1 8 172

5 1 649 292

·99 6 8 , 0,59 0,66 00,11 3 2 , 0,33 0,28 0,17 0,72 0,43 0,04 0·

1 0 , 0

+ ++ ++ +–

– ++

+´ + ++

– +–

+ .]

% [ m e

³ ó g o e i c r o p s k e w h c y n l o r w ó

³ u k y tr a u tr o p s k e

³ a i z d u

–

u–sumarycznaocenawskaŸnikówkonkurencyjnoœciopatrychnaudzialewhandluirynkuwlatach K995-2003.

1ród³o:obilczeniaw³asnenapodstawiedanychWTO.

10 Najkorzystniejsze wyniki analizy ujawnionych przewag komparatywnych uzyskano dla Grecji, Danii, Holandii i Hiszpanii, najni¿sz¹ konkurencyjnoœci¹ wykaza³y siê natomiast Portugalia, W³ochy, Niemcy i Wielka Brytania. Rozszerzenie UE o kraje Europy Œrodkowo-Wschodniej nie przynios³o istotnych zmian w kszta³towaniu siê pozycji konkurencyjnej UE-15 opartej o wskaŸniki ujawnionych korzyœci koparatywnych.

Istniej¹ca zewnêtrzn¹ przewagê komparatywn¹ w handlu rolnym wzmacnia³a przewaga wewnêtrzna obrazowana przez wiêksze od 100 wartoœci wskaŸnika TC

. Najwiêkszymi ekspor- terami netto artyku³ów rolnych by³a Argentyna, Brazylia, Nowa Zelandia i Australia (tab. 3).

Wzrastaj¹ce w badanym okresie wartoœci wspó³czynnika TC w pierwszych dwóch krajach potwierdzi³y istniej¹c¹ specjalizacjê w produkcji rolnej i przetwórstwie rolno-spo¿ywczym. Prze- ciwne tendencje zaobserwowano w Tajlandii (w odniesieniu przede wszystkim do ¿ywnoœci) i w USA, które od 2002 roku sta³y siê importerem netto artyku³ów rolno-¿ywnoœciowych (TC<100).

Wzrastaj¹ce ujemne saldo obrotów potwierdzi³o równie¿ brak zewnêtrznej konkurencyjnoœci meksykañskich (od 1996 roku) i chiñskich (z wyj¹tkiem lat 1997-1999) artyku³ów rolnych. Jest to efekt dynamicznie rozwijaj¹cego siê w tych krajach nowoczesnego przemys³u oraz realizacji inwestycji na zasadzie outsourcing'u. W analizowanym okresie deficytem w obrotach handlo- wych artyku³ami rolnymi charakteryzowa³a siê równie¿ UE-15, na co wskaza³y mniejsze od 100 wartoœci wskaŸnika TC. Wzglêdn¹ przewagê nad partnerami, tak zewnêtrzn¹ jak i wewnêtrzn¹, zw³aszcza w przypadku ¿ywnoœci, posiada³y natomiast Kanada i Malezja. Odnotowane warto-

œci indeksu TC kszta³towa³y siê w przedziale od 150 do 265.

Dla g³ównych eksporterów i importerów przeprowadzono analizê oceny powi¹zañ handlo- wych. Na podstawie uzyskanych wyników mo¿na zaobserwowaæ œcis³¹ (proporcjonaln¹) zale¿- noœæ miêdzy stopniem pokrycia krajowego importu rolnego krajowym eksportem rolnym, a korzy-

œciami z tytu³u uczestnictwa w œwiatowym handlu rolnym. Obliczony wskaŸnik powi¹zañ handlowych wskazuje na zrównowa¿enie handlu relatywnie do wartoœci obrotów w Chinach, Meksyku i UE-15 (tab.3). Wzrost korzyœci z tytu³u uczestnictwa w globalnym handlu rolnym w uk³adzie multilateralnym odnotowano w Kanadzie i USA, a spadek w Brazylii i Argentynie, gdzie obok Australii, Tajlandii i Nowej Zelandii wskaŸnik przyj¹³ najwy¿sze wartoœci. Stanowi to niejako potwierdzenie istniej¹cej w tych krajach specjalizacji eksportowej w zakresie artyku³ów rolnych.

Jednym z wa¿nych elementów wp³ywaj¹cych na pozycjê konkurencyjn¹ danego kraju na rynku œwiatowym jest jego zdolnoœæ do

realizacji eksportu stosownie do zmian glo- balnego popytu. Analiza otrzymanych wartoœci eksportu hipotetycznego wska- za³a, ¿e w tempie wy¿szym ni¿ wzrost œwia- towego popytu rozwija³ siê eksport arty- ku³ów rolnych w Brazylii, Argentynie i Meksyku (tab. 4). Wzrost wartoœci wywo- zu adekwatnie do zg³aszanego na œwiecie zapotrzebowania odnotowano w Austra- lii, Kanadzie, Indonezji oraz w Nowej Ze- landii (jedynie w okresie 1995-2003) i Chi- nach. Niedostatecznie szybko na zmiany importu na œwiatowym rynku rolnym, ze wzglêdu na rosn¹ce znaczenie innych ga-

³êzi produkcji oraz potrzeby rynku we- wnêtrznego, reagowa³y USA, UE-15, Taj- landia i w przypadku ¿ywnoœci Chiny.

z a r o h c y n l o r w ó

³ u k y t r a t r o p s k E . 4 a l e b a

Tksporthipotetyczny[mlnUSD] e

-l ó g e z c z s y Wienie

n 1995/1999 1995/2003 t

r o p s k erzeczy-

y t s i w

E

H eksport - y z c e z rwisty

E H a

n y t n e g r Ausrtaila Arazyila Bhiny Cndonezja Ianada Kalezja Meksyk MowaZelandia NTaljandia

a z o p 5 1 - E USA U

8 6 9 1 15292 15980 14209 17544 9 9 5 2 39214

5 4 1 8330 7762 1 18949 565941

1 7 6 0 13838 14737 114101 7 0 7 7290 0 30880 16760 0 1 8 7080 3 10728 675631

2 6 8 3 16337 14205 22158 29942 7 8 6 3 311061

8 7 9 9603 95081 13380 76422 7

9 7 1 3 17090 18200 17415 19518 7 0 4 7 33436 18348 5 4 6 9154 6 14997 73402 9

. O T W h c y n a d e i w a t s d o p a n e n s a

³ w a i n e z c il b o : o

³ d ó r



11 Wyj¹tek stanowi Indonezja, dla któej odnotowano dodatnie saldo obrotów.

Podsumowanie i wnioski

Analiza pozycji miêdzynarodowej g³ównych eksporterów rolnych w latach 1995-2003, do- konana w oparciu o uwarunkowania spo³eczno-gospodarcze i konkurencyjnoœæ handlow¹, pozwoli³a na sformu³owanie nastêpuj¹cych wniosków:

1. Sektor rolny mia³ relatywnie ma³e znaczenie w USA, UE-15 i Kanadzie.

2. Rolnictwo zajmowa³o wa¿ne miejsce w krajach azjatyckich, a w szczególnoœci w gospodar- ce Chin i Indonezji.

3. Na kszta³towanie siê pozycji konkurencyjnej popszczególnych krajów na œwiatowym rynku rolnym decyduj¹cy wp³yw mia³ eksport artyku³ów rolnych w eksporcie poszczególnych krajów.

4. Najwy¿szym stopniem konkurencyjnoœci oraz osi¹ganymi korzyœciami z tytu³u uczestnic- twa w globalnym handlu artyku³ami rolnymi wykaza³a siê Nowa Zelandia, Argentyna, a nieco ni¿szym – Brazylia i Australia.

5. Przewagi komparatywnej w eksporcie, zarówno wewnêtrznej jak i zewnêtrznej, nie uzyska³y kraje UE-15, Meksyk oraz Chiny bêd¹ce importerami netto artyku³ów rolnych.

Literatura

Bossak J.W., Bieñkowski W. 2004: Miêdzynarodowa zdolnoœæ konkurencyjna kraju i przedsiêbiorstw. Wyzwa- nia dla Polski na progu XXI wieku. SGH, Warszawa, 141.

Flejterski S., Wahl P.T. 2003: Ekonomia globalna. Synteza. Difin, Warszawa, 97.

Frohberg K. 2000: Konkurencyjnoœæ polskiego rolnictwa. [W:] Strategiczne opcje dla polskiego sektora agrobiz- nesu w œwietle analiz ekonomicznych, red. E. Majewski, G. Dalton. SGGW, Warszawa, 224-232.

Godlewska H. 2003: Rolnictwo. [W:] Geografia gospodarcza œwiata, red. I. Fierli. PWE, Warszawa, 204-297.

Jeliñski B. 2003: Polska polityka handlu zagranicznego w warunkach cz³onkostwa w Unii Europejskiej. Wydaw- nictwo Uniwersytetu Gdañskiego, Gdañsk, 65.

Misala J. 2003: Wspó³czesne teorie wymiany miêdzynarodowej i zagranicznej polityki ekonomicznej. SGH, Warszawa, 246-247.

Tomczak F. 2004: Od rolnictwa do agrobiznesu. Transformacja gospodarki rolniczo-¿ywnoœciowej Stanów Zjed- noczonych Ameryki Pó³nocnej. SGH, Warszawa, 387.

Zawiœliñska I. 2003: Gospodarka Kanady prze³omu wieku. Miêdzynarodowa pozycja konkurencyjna. SGH, Warszawa, 23.

www.wto.org. Statistics Database www.fao.org. Statistics Database www.worldbank.org. Statistics Database www. unstats.un.org. Statistics Database

Summary

International position of the main exporters of agricultural product is presented on the basis of chosen social-economic issues, especially taking in to account devalue of GDP thew share of agriculture in GDP and the number of labour force in agriculture. Market and trade share indicators were also used in the analysis.

They let to assist they meaning of agriculture and agricultural trade in the economist of analyzes exporters.

Adres do korespondencji mgr Magdalena Jaworska Akademia Rolnicza w Poznaniu Katedra Ekonomiki Gospodarki ¯ywnoœciowej ul. Wojska Polskiego 28 60-637 Poznañ tel. (0 61) 848 75 76 e-mail: jaworska@au.poznan.pl