Kościoły drewniane Zamojszczyzny

K o ś c i o ł y d r e w n i a n e Z a m o j s z c z y z n y

J a n G ó r a k

O ś r o d e k B a d a ń i D o k u m e n t a c j i Z a b y t k ó w w Z a m o ś c i u

1 9 8 6

Spis treści

Wstęp

Ogólna charakterystyka drewnianych kościołów Zamojszczyzny Kościoły z XVII-XIX wieku

Tomaszów Lubelski Kościoły z XX wieku Uwagi końcowe

Wykaz inwentaryzacji kościołów drewnianych Źródła rękopiśmienne i drukowane

Literatura

TOMASZÓW LUBELSKI

Kościół d. par., ob. fil. p. w. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny

Kościół w Tomaszowie Lubelskim jest jednym z najbardziej znanych kościołów drewnianych w Polsce.

Napisano o nim kilka krótkich prac monograficznych⁵⁷, wymieniany jest we wszystkich podręcznikach historii sztuki i architektury, krotko opisywany lub wzmiankowany w ponad 150 artykułach w czasopismach i przewodnikach, wykonano kilka jego inwentaryzacji⁵⁸, był tematem prac magisterskich⁵⁹, nadal jednak czeka na pełną monografię.

Miasto założył Jan Zamoyski na gruntach wsi Rogóźno w końcu XVI wieku jako Jelitowo, zmieniając następnie jego nazwę na Tomaszów⁶⁰. Formalny przywilej lokacyjny nadał miastu Tomasz Zamoyski w 1621 roku. Istniał już wtedy na przedmieściu kościół p. w. św. Krzyża, w wizytacji z 1629 roku nazwanym starym, który miał służyć wiernym do czasu ukończenia budowy kościoła farnego⁶¹, ten zaś miał być zbudowany przez mieszczan w ciągu trzech lat. Ponieważ mieszczanie kościoła nie zbudowali, fundował go Tomasz Zamoyski w 1627 roku, budowa zaś została zakończona w 1629 roku. Kościół ten tak jest opisany w wizytacji bpa chełm. J. Szamawskicgo: „...Fabrica ejus lignea in modum Crucis extructa parietes ejus proximi lapsioni”⁶². Był to więc pierwszy kościół drewniany na planie krzyża, projektowany prawdopodobnie przez któregoś z działających wówczas w Zamościu architektów.

Po stu latach kościół ten był w tak złym stanie, iż nie mógł już służyć celom kultowym i należało zbudować kościół nowy. W wizytacji bpa J. E. Szembeka z 1750 roku czytamy: „Kościół drewniany po zrujnowaniu dawnego przez obywateli tomaszowskich wystawionego, nowo w r. 1727 przez śp Michała Zdzisława Zamoyskiego ordynata, woj. smoleńskiego wystawiony, niekonsekrowany. Ma 2 wieże na froncie, pułap, podłogi, pokrycie dachu i wież drewniane. Kościół i ogrodzenie cmentarza wymagają już gwałtownej

57 Fr. Klein, Kościół w Tomaszowie Lubelskiem (w:) Sprawozdanie i Wydawnictwo Tow. Opieki nad Zabytkami Kult.

i Szt. Za rok 1910, Kraków 1911, s. 19-28; tenże Kościółek w Tomaszowie i Mnichowie (w:) Sprawozdania Komisji do badania historii sztuki w Polsce, t. VIII, Kraków 1912, s. 309-327; K. Teleżyński, Starożytny kościół w

Tomaszowie Lubelskim (w:) Przegląd Lubelsko-Kresowy I:!924 nr 14, s. 8.

58 Rysunki publikowane: Fr. Klein, op. cit. - plan przyziemia; A. Szyszko-Bohusz, op. cit. - rzut poziomy, przekrój podłużny, przekrój poprzeczny. Inwentaryzacje WAPL AOZ sygn. 2941, rys. 1858 r. - rzut poziomy, elewacja frontowa; ZAP PW Nr 291 (B. Brzuszek i W. Gozdek) 1930 – 2 rzuty, przekrój, elewacja, 8 detali, rysunek aksonometryczny; KHAP PK, 1957 – 4 rzuty, 6 przekrojów, 4 elewacje, 3 detale; Pracownia Fotogrametryczna OPGK w Lublinie, 1984 – sytuacja, 2 rzuty, rzut więźby, rzut wież, 2 przekroje podłużne, 3 przekroje poprzeczne, 4 elewacje.

59 M. Mucha, Monografia kościoła parafialnego p. w. Zwiastowani np. Marii w Tomaszowie Lub., Lublin 1984, praca magist., mps. UMCS, M. Nowak, Historyczny opis kościoła parafialnego o cudownego obrazu Matki Bożej w Tomaszowie Lubelskim, Lublin 1960, mpsw. ADL.

60 Data założenia Tomaszowa Lubelskiego jest różnie podawana w publikacjach. J. Peter w „Szkicach z przeszłości miasta kresowego" Zamość 1947, s. 16, 17 przyjmuje, że Jelitowo zostało założone w 1590 roku przez Jana Zamoyskiego (AGZ Arch. Państw. we Lwowie 193—194, 459, 1062 — Jelitowo występuje jeszcze w roku 1600), nazwa zmieniona na Tomaszów w 1595 roku. Ks. J. A. Wadowski, op. cit. s. 437 przytacza zapis wizytacji ks. J.

Sasina z roku 1638: „In oppido noviter ab annis circiter quadraginta locato, primum Jelitow...".

61 Kościół ten wspominany jest jeszcze w wizytacji z 1774 roku: „Kaplica czyli kościółek drewniany tam gdzie istniał dawny kościół jeszcze przed lokacja miasta pod tytułem Św. Krzyża".

62 Ks. J. A. Wadowski, op. cit., s. 439.

reperacji. Kaplic ma dwie, jedna nad zakrystią, druga nad skarbcem..."⁶³. Tak samo datuje kościół M.

Stworzyński: „Kościół parafialny tomaszowski r. l. w dniu 20 miesiąca kwietnia 1627 roku przez JW Tomasza na Zamościu Zamoyskiego wojewodę kijowskiego, starostę knyszyńskiego, goniądzkiego etc jest fundowany. Teraźniejszy zaś kościół w roku 1727 przez JW Michała na Zamościu Zamoyskiego został wystawiony, jak z następnego opisu w księdze metryk kościelnych od roku 1728 poczynającej się umieszczonego widzieć się daje"⁶⁴.

Po zaleceniach wizytacji z 1750 roku niezwłocznie przystąpiono do remontu, kościół podmurowano, drewniany skarbiec zastąpiono murowanym. Następna wizytacja z 1756 roku bpa W. Wężyka notuje:

„Kościół drewniany w r. 1727 wystawiony, nie konsekrowany. Ołtarzy ma 7 a 8 i 9 w kaplicach z starego kościoła umieszczone Przemienienia Pańskiego i Różańcowej. Zakrystia drewniana, skarbiec murowany.

Cały kościół na podmurowaniu"⁶⁵.

Kościół był kilkakrotnie remontowany, nie dokonywano jednak jakichś znaczniejszych zmian poza pokryciem dachów blachą⁶⁶ i wymianą niektórych elementów zniszczonych⁶⁷.

Wartość kościoła tomaszowskiego nie zawsze była doceniana, już w 1910 roku zamierzano go rozebrać, by w jego miejsce wznieść nowy, murowany⁶⁸. Uratowany zastał przez ordynata Maurycego hr.

Zamoyskiego dzięki interwencji dra Fr. Kleina i prezesa TOnZP prof. J. Mycielskiego⁶⁹. W roku 1952 niefortunnie wymieniono na nowe drzwi główne i do przedsionków. W 1968 roku kościół podpalono, ogień został ugaszony dzięki temu, iż niemal natychmiast zauważył go mieszkający obok kościoła ksiądz proboszcz i wszczął alarm i akcję ratunkową.

Kościół tomaszowski został wzniesiony w obrębie wałów miejskich, na południowy wschód od rynku, usytuowany prezbiterium również w kierunku południowo-wschodnim.

Jest to kościół drewniany, konstrukcji wieńcowej z uciętymi ostatkami, oszalowany z murowanym w części parterowej skarbcem, posadowiony na podmurówce z cegły, z kryptami grobowymi pod prezbiterium i skarbcem. Kościół położony jest na obszernym około 0,5 ha powierzchni cmentarzu, otoczony wieńcem starych lip. Z frontu, w lewym narożniku cmentarza usytuowano dzwonnicę drewnianą typu

„obronnego” z nadwieszona izbicą, datowana w KZSwP VIII/17 na wiek XVIII⁷⁰.

63 Ibid.. s. 440.

64 M. Stworzyński, op. cit., s 136.

65 Ks J. A. Wadowski, op. cit., s. 440.

66 KZSwP VIII/17. s. 66.

67 Np. na planie z 1858 roku przy drugim prawym filarze uwaga: „filar nowej podstawy potrzebujący”.

68 Fr. Klein, op. cit, s. 28.

69 Fr. Klein, Drewniane kościółki (w:) Naokoło Świata. 1925, nr 18.

70 KZSwP VIII/17. s. 72. Poprzednia dzwonnica służyła również za wiezienie. Wyrokiem urzędu radzieckiego m.

Zamościa z 1669 roku Maciej Kuszłowic cechmistrz rzemiosła sukienniczego skazany został na karę sześciu niedziel wiezienia, którą miał odbyć nie schodząc, na dzwonnicy przy kościele tomaszowskim (Br. Brzozowski, Tomaszów. Kościół p. w. Wniebowzięcia NMP (w:) Monografia ilustrowana kościołów rzymsko-katolickich w Królestwie Polskiem. Warszawa 1899. s. 124).

Kościół założony jest na rzucie prostokąta z wysuniętym częściowo prezbiterium. Rzut ten w przekroju podłużnym dzieli się na kruchtę z frontu, nawę i wydłużone prezbiterium zamknięte ścianą prostą. W przekroju poprzecznym na nawę główną i dwie nawy boczne z wydzielonymi w nich kaplicami na rzutach trapezów, a przy prezbiterium skarbcem i zakrystią na rzutach kwadratów. W rozwiązaniu przestrzennym wnętrza kościół ma układ pseudobazylikowy, trójnawowy. Trzyprzęsłową nawę główną oddzielają od naw bocznych cztery pary smukłych, zwężających się ku górze profilowanych słupów na wysokich postumentach u góry zwieńczonych kapitelami, nad którymi umieszczono imposty dźwigające arkadowe zamknięcia przęseł. W nawach bocznych umieszczone są kaplice odpowiadające każdemu z przęseł, oddzielone od siebie rodzajem skarp wewnętrznych konstrukcji wieńcowej, mieszczące wewnątrz składziki sprzętów kościelnych. W przedłużeniu naw bocznych i kaplic umieszczone są przedsionki ze schodkami na piętra a za nimi z lewej strony (patrząc od wejścia) murowany skarbiec, z prawej drewniana zakrystia. Nad skarbcem i zakrystią są dawne kaplice Matki Boskiej Różańcowej i Przemienienia Pańskiego, otwarte na prezbiterium arkadami, z balustradkami w dolnych częściach, niegdyś przeszklone. Kaplice te są właściwie dużymi emporami w rodzaju lóż kolatorskich⁷¹.

Z frontu po obu stronach kruchty dolne partie wież są nieco wysunięte przed fasadę, lewa służy jako skład sprzętów kościelnych, w prawej jest wejście na piętro. Partie piętrowe nad kruchtą i obu wieżami połączone są ze sobą otworami drzwiowymi i otwarte trzema arkadami na nawę; arkady te są analogiczne do arkad przy prezbiterium, a wszystkie trzy są dalszą częścią, jakby zapleczem chóru. Właściwy chór muzyczny jest wysunięty na nawę główną i boczne, nadwieszony na całej szerokości, z dodatkowym załamaniem wychodzącym na nawę główną, na którym jest ustawiony organowy stół gry. Nawę od prezbiterium oddziela oryginalna belka tęczowa wygięta ku górze w części środkowej, składająca się z dwóch długich wsporników, na których końcach wewnętrznych nałożone są krótsze beleczki a na nich wsparty półkolisty łuk. Na szczycie łuku ustawiony jest duży, rzeźbiony krucyfiks, po jego bokach, na beleczkach, figury Matki Bożej i św. Jana Ewangelisty. Nawa główna i prezbiterium przykryte są pozornym, sklepieniem kolebkowym na równej wysokości, nawy boczne i kaplice sklepieniami kolebkowymi stożkowymi, murowany parter skarbca sklepieniem kolebkowo-krzyżowym, pozostałe pomieszczenia stropami. Pomiędzy nawą a prezbiterium, pod belka tęczową, umocowana jest przy prawej ścianie ambona przykryta baldachimem, na którym jest rzeźba św. Michała Archanioła.

Z zewnątrz kościół przedstawia zwartą bryłę przykrytą dwuspadowym dachem. Od północnego zachodu elewacja frontowa ma dwukondygnacyjną fasadę, kondygnacje oddziela daszek okapowy i umieszczony nad nim balkon z ażurową balustradą. W części parterowej na osi profilowany portal z uszakami, na piętrze okno z ustawionymi na jego nadprożu figurami Matki Boskiej z Dzieciątkiem i dwóch świętych niewiast po bokach. Ścianę wieńczy potężny gzyms, nad którym jednospadowy daszek przykrywający piętrową część kruchty i dopiero nad nim trójkątny szczyt korpusu głównego zwieńczony żelaznym krzyżem osadzonym m uciętej sterczynie. Fasadę frontową flankują dwie wieże wysunięte przed jej lico. Wieże są trójkondygnacyjne, w części parterowej maja okrągłe okna osadzone w kwadratowych obramieniach, na

71 Nie jest wykluczone, że przy projektowaniu kościoła były one pomyślane jako loggie kolatorskie.

piętrze okna prostokątne, na trzeciej kondygnacji oszalowanej w jodełkę małe okna w formie stojącego owalu. Podział czołowych ścian wież na poszczególne kondygnacje jest wyaźnie zarysowany nad parterem przez rząd widocznych końców belek, nad piętrem szczególnie wydatnym gzymsem przykrytym daszkiem, trzecie kondygnacje wież przylegają do szczytu korpusu głównego jedynie ścianami pd-wsch. i są z bryły kościoła wyodrębnione.

Wieże przykryte są brogowymi lekko wklęsłymi dachami o ściętych wierzchołkach i stąd połacie dachów mają kształt trapezów. Nakrywają je niskie ośmioboczno pseudolatarnie z owalnymi leżącymi okienkami w każdej ścianie, na nich osadzone są ośmiopołaciowe cebulaste hełmy, zwieńczone żelaznymi krzyżami.

Elewacja tylna zamknięta jest prosto z wysuniętym prezbiterium. Ściany nawy oszalowane są deskami przybijanymi poziomo, ściany prezbiterium pionowo na nakładkę. Trójkątne szczyty: większy nawy i mniejszy prezbiterium — mają wydatne daszki okapowe, w daszku nawy po obu stronach są niewielkie lukarny. Szczyty są zwieńczone krzyżami osadzonymi na sterczynach. Przy lewej (patrząc od tyłu kościoła) ścianie szczytowej korpusu głównego jest dostawiona mała przybudówka konstrukcji słupowej, pełniąca funkcje przedsionka do zakrystii. Z prawej strony część dolna tej ściany jest murowana z cegły i otynkowana, odsunięta nieco od lica korpusu głównego (pd-wsch. ściana skarbca). Elewacje boczne są oszalowane deskami w układzie poziomym, naroża podkreślone pseudolizenami, przy pd-zach. ścianie prezbiterium wspomniany wyżej przedsionek do zakrystii, w dolnej części ściany pn-wsch. w końcu korpusu głównego parterowa ściana otynkowana murowanego skarbca, wystająca poza lico elewacji kościoła.Zrąb kościoła wieńczy bardzo wydatny gzyms, podwaliny i podmurowanie są osłonięte szerokim daszkiem gontowym.

Dachy dwuspadowe o stosunku wysokości dachu korpusu głównego 1:1, prezbiterium 1 : 0,5 a więc stosunek do wysokości zrębu bardzo wysoki. Pierwotnie dachy pobite były gontami, obecnie blachą. Na kościele nie ma sygnaturki.

Kościół tomaszowski jest jedynym na Zamojszczyźnie drewnianym kościołem dwuwieżowym, przykładem pełnego zastosowania form barokowych w drewnie. Znakomite rozwiązanie wnętrza dowodzi, że projektował go zdolny architekt niewątpliwie związany z dworem Zamoyskich. Wydaje się, że po wielu dotychczasowych rozważaniach o dacie budowy kościoła, rok 1727 nie budzi w świetle przedstawionych materiałów wątpliwości, być może uda się przy dalszych poszukiwaniach ustalić jego architekta⁷². Najstarszy dotąd uzyskany pomiar kościoła pochodzi z 1858 roku⁷³.

72 J. Kowalczyk, Architekci Zamoyskich w XVIII wieku (w:) Kwartalnik Architektury i Urbanistyki IV: 1959, z. 3—

4. s 214 pisze: „Do okresu dziesięcioletnich rządów ordynata Michała-Zdzisława (1726—1735) na razie brak ścisłych wiadomości o architekturach zamojskich przez niego ewentualnie zatrudnianych". Może szczegółowe badania nad działalnością mjra Bielińskiego, J. P. Zelskiego, Józefa Fontany II, a może nawet ks. P. Giżyckiego działających w owym czasie w Zamościu rzuciłyby nieco światła na autorstwo kościoła tomaszowskiego lub wykluczyły ewentualne domniemania ich udziału w tym dziele.73

73 Rysunek rzutu poziomego i elewacji frontowej w WAPL AOZ sygn. 2941 został odkryty przez mgra Cz. Kiełbonia.