• Nie Znaleziono Wyników

Barokowy kościół drewniany w Pietrzwałdzie

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Barokowy kościół drewniany w Pietrzwałdzie"

Copied!
16
0
0

Pełen tekst

(1)

Rzempołuch, Andrzej

Barokowy kościół drewniany w

Pietrzwałdzie

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 531-545

1980

(2)

A n d r z e j Rzem poluch

BAROKOWY KOŚCIÓŁ DREWNIANY W PIETRZWAŁDZIE

N i e d u ż y s k r o m n y k o ś c i ó ł e k w P i e t r z w a ł d z i e , p o d w e z w a n i e m ś w . P i o t r a w O k o w a c h , p o z n a ł e m b l i ż e j p o d c z a s w y k o n y w a n i a e w i d e n c j i z a b y t k ó w n a t e r e n i e g m i n y O s tr ó d a . J e s t to b u d o w l a w c a ło ś c i d r e w n i a n a , k t ó r e j n a w a — k o n s t r u k c j i z r ę b o w e j , w ę g ł o w a n e j , j a k n a l e ż y s ię d o m y ś l a ć , n a j a s k ó ł c z y o g o n , z z e w n ą t r z o s z a l o w a n a — z a ł o ż o n a z o s t a ł a n a p l a n i e w y d ł u ż o n e g o o ś m i o b o k u ( s z e r o k o ś ć w n ę t r z a 9,20 m , d ł u g o ś ć 14,10). J e d y n y m o z d o b n i k i e m a r c h i t e k t o n i c z n y m z e w n ę t r z n e j s t r o n y b u d o w l i j e s t p r o f i l o w a n y d e s k o w y g z y m s p o d o k a p e m s t r o m e g o , o ś m i o s p a d o w e g o d a c h u . P i ę ć p r o s t o k ą t n y c h o k i e n z a p e w n i a d o b r e o ś w i e t l e n i e w n ę t r z a . D w a z n ic h , u m i e s z c z o n e p o b o k a c h n i e u ż y w a n e g o o b e c n i e w e j ś c i a , n a d a j ą f a s a d o w y c h a r a k t e r p o ł u d ­ n i o w e j ś c i a n i e k o ś c i ó ł k a (il. 1). Z a k r y s t i a i p r z e d s i o n e k , k t ó r e d o p e ł n i a j ą s t r u k t u r y b u d o w l i , są e l e m e n t a m i b e z z n a c z e n i a d la z a s a d n i c z y c h r o z w a ż a ń . D o b a r d z ie j s z c z e g ó ł o w e g o , n i ż to w y n i k a ł o z m o i c h o b o w i ą z k ó w , z a ję c i a s ię t y m o b i e k t e m s k ł o n i ł a m n i e a n a l i z a ź r ó d e ł a r c h i w a l n y c h i l i t e r a t u r y p r z e d m i o t u . N i e z a l e ż n i e b o w i e m od d y s k u s y j n y c h c z a s e m w a r t o ś c i a r t y ­ s t y c z n y c h s a m e j b u d o w l i i w y j ą t k o w o s k r o m n e g o w y p o s a ż e n i a , z a c h o d z i tu t a j i n t e r e s u j ą c e i w s z e c h s t r o n n e p o ł ą c z e n i e p r o b l e m a t y k i h i s t o r y c z n e j , a r t y s t y c z n e j , k o n s e r w a t o r s k i e j i c z ę ś c i o w o s o c j o l o g i c z n e j , p r z y c z y m w i e l e s p r a w w y m a g a s p r o s t o w a n i a ł u b p e ł n e g o w y j a ś n i e n i a . S t ą d s t a r a ł e m się o k o m p l e k s o w e p r z e d s t a w i e n i e p o w y ż s z y c h z a g a d n i e ń , z d a j ą c s o b i e r ó w n o ­ c z e ś n i e s p r a w ę , że n i e w y c z e r p a ł e m w s z y s t k i c h z w i ą z a n y c h z t e m a t e m t r e śc i. Z d a w k o w e p o t r a k t o w a n i e s p r a w k o n s t r u k c j i i w y k o n a w s t w a b u d o w l i , b r a k c h a r a k t e r y s t y k i k o ś c i ó ł k a ja k o o b i e k t u b u d o w n i c t w a d r e w n i a n e g o — s ą n a s t ę p s t w e m s z c z e g ó l n y c h o k o l i c z n o ś c i , k t ó r e z o s t a n ą d a l e j w y j a ś n i o n e , o r a z p o c z ę ś c i s k u t k i e m ś w i a d o m e g o w y b o r u a u t o r a . P o d z i a ł p r a c y n a t r z y k r ó t k i e m o n o t e m a t y c z n e s z k i c e s ł u ż y ć m a d o k ł a d n i e j s z e m u z a r y s o w a n i u k i l k u z n a c z ą c y c h s p r a w s z c z e g ó ł o w y c h . D Z I E J E J a k p o d a j e „ R o c z n i k D i e c e z j i W a r m i ń s k i e j ” 1974, w ś r e d n i o w i e c z u p r a w ­ d o p o d o b n i e n i e b y ł o w P i e t r z w a ł d z i e k o ś c i o ł a К W i e ś z a p e w n e od lo k a c j i w 1364 r o k u a ż p o w i e k X X n a l e ż a ł a d o p a r a f i i w S m y k o w i e 2. Z n a c z n e o ż y w i e n i e ż y c i a r e l i g i j n e g o n a s t ą p i ł o t u t a j d o p i e r o p o d k o n i e c X V I w i e k u , c z e g o w y r a z e m s t a ł o s ię d ą ż e n i e d o wry b u d o w a n i a n a m i e j s c u k o ś c i o ł a . 1 R o c z n i k D i e c e z j i W a r m i ń s k i e j r o k 1974 ( d a le j RD W ), s. 354. 2 P a r a f i a w S m y k o w i e p o ś w i a d c z o n a 1351 (E. H a r t m a n n , D e r K r e i s O s t e r o d e ( O st p r. ). D a ­ t e n z u r G e s c h ic h t e s e in e r O r t s s c h a f t e n , W ü r z b u r g 3958, s. 527; K r e i s l u t c h O s t e r o d e o s tp r e u s s e n , o p r . K. B ü r g e r (i i n n i) , 1977, s. 515). K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e , 1980, n r 4 (150)

(3)

532

A n d r z e j R z e m p o l u c h W r o k u 1588 g m i n a e w a n g e l i c k a w P i e t r z w a ł d z i e (a z n i ą J a n k o w i e c , P o - b u r z e i Z a j ą c z k i) w y s t ą p i ł a d o k s i ę c i a z p r o ś b ą o z e z w o l e n i e n a b u d o w ę k o ś c io ła i u s t a n o w i e n i e p r z y n i m p a s t o r a s. K s i ą ż ę z e z w o l e n i a n i e u d z i e l i ł , l ecz m i m o t o k o ś c i ó ł w P i e t r z w a ł d z i e w y b u d o w a n o . W i a d o m o ś c i o t y m z a ­ w ie r a r e l a c j a p is a r z a s t a r o ś c i ń s k i e g o z O s t r ó d y z 1591 r o k u к W e d ł u g s ł ó w E rn sta l l a r t m a n n a , w i e m y z n ie j , i ż „ w P i e t r z w a ł d z i e k o ś c i ó ł p o w s t a ł ju ż w c z e ś n i e j ; te r a z w y b u d o w a n o w e w s i n o w y k o ś c i ó ł ” “. O z n a c z a ł o b y to, że p i e r w s z a b u d o w l a d o c e l ó w w s p ó l n y c h z e b r a ń i p r a k t y k r e l i g i j n y c h p o w s t a ­ ła, z a n i m j e s z c z e m i e s z k a ń c y P i e t r z w a ł d u z w r ó c i l i s i ę z o f i c j a l n ą p r o ś b ą do k s ię c i a . Ó w „ n o w y k o ś c i ó ł ” . m ó g ł j u ż b y ć w y s t a w i o n y z m y ś l ą o p e ł n i e n i u p r z e z e ń f u n k c j i ś w i ą t y n i p a r a f i a l n e j i m u s i a ł w y g l ą d a ć o k a z a l e j . W s p o m n i a ­ n y p is a r z s t a r o ś c i ń s k i o k r e ś l i ł t ę b u d o w l ę ja k o b a r d z ie j p r z y p o m i n a j ą c ą k a r c z m ę n iż k o ś c i ó ł G, co b y ł o j e d n a k z w r o t e m o w y d ź w i ę k u p e j o r a t y w n y m i n i e o d d a w a ł o r z e c z y w i s t e g o w y g l ą d u b u d y n k u , k t ó r y n i e r ó ż n ił s ię z b y t n i o o d z w y k ł y c h c h a ł u p 7. , T a k i b y ł k o ś c i ó ł w P i e t r z w a ł d z i e od s c h y ł k u X V I d o p o c z ą t k u X V I I I w i e k u , k i e d y to w y s t a w i o n o k o l e j n ą b u d o w l ę d r e w n i a n ą , t y m r a z e m n a p l a n i e w y d ł u ż o n e g o o ś m i o b o k u , i d e n t y c z n ą n i e m a l z n a w ą o b e c n e g o k o ś c io ła . I t u w y p a d a n i e c o u w a g i p o ś w i ę c i ć s p r a w i e d a t o w a n i a k o ś c i o ł a w d o t y c h ­ c z a s o w e j l i t e r a t u r z e . W t a k a u t o r y t a t y w n y c h o p r a c o w a n i a c h , j a k G e o r g a D e h i o i E r n s t a G a lla H a n d b u c h d e r d e u t s c h e n K u n s t d e n k m ä l e r i W a l t h e r a H u b a t s c h a G e s c h i c h t e d e r e v a n g e l i s c h e n K i r c h e O s t p r e u s s e n s p o w s t a n i e o b e c n e g o k o ś c i o ł a o k r e ś l o n o n a k o n i e c X V I w i e k u 8. P o w o d e m t e g o b y ł o z a p e w n e b e z k r y t y c z n e o d c z y t a n i e z a m i e s z c z o n y c h p r z e z A g a t h o n a H a r n o - c h a s, a n a s t ę p n i e E r n s t a H a r t m a n n a i n f o r m a c j i n a t e m a t h i s t o r i i k o ś c i o ł a o r a z f a k t, i ż ro k 1591 ( w g H a r n o c h a 1592) j e s t j e d y n ą z n a n ą d a t ą d o t y c z ą c ą b u d o w y , a n i e p r z e r ó b e k c z y n a p r a w . O d m i e n n y , a p r z y t y m ,w ł a ś c i w y p o ­ g l ą d w y r a z i ł , i to b a r d z o w c z e ś n i e , b o j u ż w 1900 r o k u , B e r n h a r d S c h m i d w n i e p u b l i k o w a n e j n o t a t c e z pod róży' n a u k o w e j . W e d ł u g t e g o b a d a c z a , w i e l ­ k i e g o z n a w c y s z t u k i t e r e n u b y ł y c h P r u s , b u d o w l a , k t ó r ą m i a ł m o ż n o ś ć o s o ­ b iś c i e o b e j r z e ć , p o w s t a ł a d o p i e r o n a p o c z ą t k u X V I I I s t u l e c i a I0. S t a n o w i s k o

3 E. H a r t m a n n , op. cit., s. 436; i n f o r m a c j e z a H a r t m a n n e m p r z y t a c z a z . L ie tz (Z. L ietz, Z d z i e j ó w w s i, w : O s t ró d a . Z d z i e j ó w m i a s t a i o k o li c , O l s z ty n 1976, s. 194) o r a z K r e l s b u c h O st e ­ ro d e , ss. 515—516.

4 E. H a r t m a n n , op. c it., s. 437; Z L i e tz , op. cit., s. 194; K r e i s b u c h O s te ro d e, s. 516. 5 E. H a r t m a n n , op. c it., s. 437.

6 I b id e m .

7 E. H a r t m a n n ( ib id e m , s. 439) p r z y t a c z a o p i n ię p r z y b y ł e j n a m i e j s c e k o m is ji , k t ó r a o ś w i a d ­ c z y ła , iż ..k o ś c ió ł w P i e t r z w a ł d z i e j e s t t y l k o k r y t y m s t r z e c h ą d o m k i e m ” .

8 G. D e h io , E. G a ll, H a n d b u c h d e r d e u t s c h e n K u n s t d e n k m ä l e r . D e u t s c h o r d e n s l a n d P r e u s - sen, M ü n c h e n 1952, s. 170; W . H u b a t s c h , G e s c h ic h t e d e r e v a n g e li s c h e n K i r c h e O s tpr eus sen s, Bd. 2, B i l d e r o st p re u s s is c h e r K i r c h e n , b e a r b e i t e t v o n I. G u n d e r m a n n , G ö t t i n g e n 1963, s. 135; K r e i s ­ b u c h O st er od e, s. 683. W p o l s k i e j l i t e r a t u r z e za t a k i m d a t o w a n i e m o p o w i e d z ia ł s ię M. P o k r o p e k , A t l a s s z t u k i l u d o w e j i f o l k l o r u w Pol sc e, W a r s z a w a 1973, s. 264. 9 A. H a r n o c h , C h r o n i k u n d S t a t i s t i k d e n e v a n g e li s c h e n K i r c h e n i n d e n P r o v i n z e n Ost- u n d Wes tp re u s s en , N e i d e n b u r g 1890, s. 225. 10 W o je w ó d z k i e A r c h i w u m P a ń s t w o w e w O l s z ty n i e (d a le j W A P O ), U r z ą d K o n s e r w a t o r a Z a b y t k ó w S z t u k i i H i s to r i i P r o w i n c j i P r u s W s c h o d n i c h ( P r o v i n z i a l k o n s e r v a t o r d e r D e n k m ä l e r K u n s t u n d G e s c h i c h t e d e r P r o v i n z O s t p r e u s s e n — d a le j U r z ą d K o n s e r w a t o r a Z a b y t k ó w ) , s y g n . X L II /O s t/ 26. P e t e r s w a i d e , E v . K i r c h e , fol. 8 W k r ó t c e p o t e m S c h m id z m i e n i ł z d a n ie , p r z e s u w a ­ j ą c czas p o w s t a n i a b u d o w l i w P i e t r z w a ł d z i e n a p o ł o w ę X V I I I w . (B. S c h m id , W e i t e r e N a c h t ­ räg e z u d e n , , B a u - u n d K u n s t d e n k m ä U r n des O b e r l a n d e s " , O b e r l ä n d i s c h e G e s c h i c h t s - B l ä t t e r , H. 5, 1903, s. 64; te n ż e , B a u - u n d K u n s l d e n k m ä l e r a e r O r d e n s z e it i n P re u s s e n . II. P o m e s a n l e n , das O b e r l a n d u n d das Gro sse W e r d e r , M a r i e n b u r g 1941, s. 137).

(4)

B a r o k o w y k o ś c i ó ł d r e w n i a n y w P i e t r z w a ł d z i e

533

to p o d t r z y m a ł R ic h a r d D e t h l e f s e n n , a w p o l s k i e j l i t e r a t u r z e p r z y j ę l i I g n a c y T r y b o w s k i i O lg ie r d Z a g ó r o w s k i o r a z Z y g m u n t L i e t z 12. Z r e g u ł y n a j w i ę c e j w ą t p l i w o ś c i w o d t w a r z a n i u d z i e j ó w z a b y t k o w y c h b u d o w l i — o i l e n i e są t o d z i e j e d o b r z e u d o k u m e n t o w a n e — p r z y s p a r z a p o w i ą z a n i e s z c z ą t k o w o z a c h o w a n y c h p r z e k a z ó w h i s t o r y c z n y c h z i s t n i e j ą c y m i lu b d a j ą c y m i s i ę r e k o n s t r u o w a ć f o r m a m i a r c h i t e k t u r y . U s t a l a j ą c d a t o w a n i e k o ś c i ó ł k a w P i e t r z w a ł d z i e , S c h m i d o p a r ł s w ó j s ą d n a i s t n i e n i u b a r d z o b l i ­ s k i c h a n a l o g i i w r z u t a c h m i ę d z y t y m k o ś c i ó ł k i e m a k o ś c i o ł a m i w R y c h n o w i e i F r e d n o w a c h 13; D e t h l e f s e n w s k a z a ł t a k i e s a m e z w i ą z k i z b u d o w l a m i w P i a ­ s t a c h W i e l k i c h k o ł o G ó r o w a I ł a w e c k i e g o i S t ę b a r k u P r z y t o c z o n e p r z e z o b u a u t o r ó w p r z y k ł a d y s ą w i a r y g o d n i e d a t o w a n e n a X V I I i X V I I I w i e k . M im o ż e z a g a d n i e n i e c h r o n o l o g i i n i e p o w i n n o ju ż w z b u d z a ć z a s t r z e ż e ń , n a ­ l e ż y j e s z c z e p o d k r e ś l i ć , że z a r ó w n o o ś m i o b o c z n y p l a n , ja k i s k r o m n y b a r o ­ k o w y d e t a l d r e w n i a n e g o w i e j s k i e g o k o ś c i ó ł k a b y ł y n i e d o p o m y ś l e n i a p o d k o n i e c X V I s t u l e c i a ls. P r z y c z y n k i e m d o u ś c i ś l e n i a c h r o n o l o g i i k o ś c i ó ł k a w P i e t r z w a ł d z i e j e s t z a c h o w a m y b e z z m i a n t a m t e j s z y o łt a r z , k t ó r e g o s t y l w s k a z u j e n a p o w s t a n i e s p r z ę t u o k o ł o 1715 r o k u 16. O łt a r z m u s i a ł b y ć u s t a w i o n y d o c z a s u k o n s e k r a c j i n o w e j b u d o w l i . Z a s t r z e ż e n i a w z b u d z a n a t o m i a s t u s t a l e n i e , n a p o d s t a w i e d a t y u m i e s z c z o n e j n a z a g i n i o n y m w i ę k s z y m d z w o n i e , ż e w 1615 r o k u w y b u d o w a n o p r z y k o ś c i e l e w o l n o s t o j ą c ą d z w o n n i c ę 17. Z t e k s t u i n s k r y p ­ c j i d o w i a d u j e m y się, i ż d z w o n z o s t a ł o d l a n y w 1614 r o k u w g d a ń s k i m w a r ­ s z t a c i e A n d r z e j a L u b it z a , w r o k p ó ź n i e j z a ś — z a p e w n e p o z a k u p i e n i u — p o ś w i ę c o n y ls. S k o r o j e d n a k z a c h o d z i r o z b i e ż n o ś ć p o m i ę d z y d a t ą b u d o w y d r u g i e g o k o ś c i o ł a (1591) i d a t ą u f u n d o w a n i a d z w o n u , t r z e b a s i ę l i c z y ć z m o ż l i w o ś c i ą z a k u p i e n i a g o lu b o t r z y m a n i a w d a r z e d o p i e r o d o t r z e c ie j b u d o w l i , t e j z p o c z ą t k u X V I I I w i e k u , n a d k t ó r ą w z n o s i ł a s i ę w i e ż y c z k a d z w o n n a , r o z e b r a n a z e w z g l ę d ó w b e z p i e c z e ń s t w a w 1829 r o k u 1S. N a t o m i a s t i d e n t y f i k o w a n a j a k o p o c h o d z ą c a z X V I I w i e k u d z w o n n i c a s t o j ą c a w o l n o p o z a c h o d n i e j s t r o n i e k o ś c i o ł a 20 p o w s t a ł a w t y m ż e r o k u w w y n i k u k o n i e c z n o ś c i z a s t ą p i e n i a r o z e b r a n e j s y g n a t u r k i i b y ł a p o c z ą t k o w o u m i e s z c z o n a b li ż e j ś c i a n y p ó ł n o c n e j . M ia ła o n a k o n s t r u k c j ę b a r d z o z b l i ż o n ą d o z a c h o w a n e j d z w o n n i c y p r z y k o ś c i e l e M e t o d y s t ó w w K r a p l e w i e , w y b u d o w a n e j z a p e w n e o k o ł o p o ł o w y X I X w i e k u . D a l s z e , l e p i e j u d o k u m e n t o w a n e l o s y b u d o w l i , t o c i ą g ł a w a l k a z n i s z c z ą ­ c y m d z i a ł a n i e m c z a s u i k l i m a t u . W r o k u 1844 m u r s z e j ą c e w s z y b k i m t e m -11 R. D e t h l e f s e n , B a t i e r n l m u s e r und. H o l z k i r c h e n in O s t p r e n s s e n , B e r l i n 1911, s. 62. 12 K a t a l o g Z a b y t k ó w S z t u k i . P o w i a t o s l r ó d z k i . O p r a c o w a l i I. К . T r y b o w s k i i O. Z a g ó r o ­ w s k i, m a s z y n o p i s , 1954, s. 44; Z. L i e lz , o p . c it., s. 195. 13 P o r . p r z y p . 10. 14 R. D e t h l e f s e n , op. c it., s 64. 15 Z w r ó c i ł n a t o uwagi* w o d n i e s i e n i u d o R y c h n o w a R. B e r g a u , D ie K i r c h e zu R e ic h e n a u o e l r e f f e n d , A l t p r e u s s i s c h e M o n a t s s c h r i f t B d. 19, s. 354. 16 A. U l b r ic h , G e s c h i c h t e d e r B i l d h a u e r k u n s t i n O s t p r e u s s e n v o m A u s g a n g des 16. bis i n d ie 2. H ä l f t e des 19. J a h r h u n d e r t s , B d . 2, K ö n i g s b e r g (b ez d a t y ) , s. 837; G. D e h io , E . G ail, o p . cit., s. 170; W. H u b a t s c h , op. c it., s. i35.

17 G. D e h io , E. G a il, op. c it., s. 170; E. H a r t m a n n , op. cit., s. 440; W . H u b a t s c h , op. cit., s. 135; Z. L i e tz , o p c it., s. 194; K r e i s b u c h O s t e r o d e , ss. 516, 683. 18 „ a n n o d o m i n i 1615 f e r b u m d o m i n i e t i n a e t e r n u m — m i t g o t t e s h v l f g o s m i c h a n d r e a s l u b i t z t z v d a n z i g 1614” (w g P e t e r s w a l d e , Ev . K i r c h e , fol. 9 i 74); o b e c n o ś ć d w u r ó ż n y c h d a t w y t ł u m a c z y ł В . S c h m i d ( ib i d e m , fol. 74). 19 I b id e m , f o l. 21. 20 P o r . p r z y p . 17.

(5)

534

A n d r z e j R z e m p o l u c h 1. P i e t r z w a ł d . K o ś c i ó ł p .w . św . P i o t r a w O k o w a c h . E l e w a c j a p o ł u d n io w a . F o t . A n d r z e j R z e m - p o łu cll. 1980. p ie ś c i a n y o s z a l o w a n o 21, co o k i l k a d z i e s i ą t k ó w la t o p ó ź n i ł o p r o c e s n i s z c z e ­ n ia . P o d r o k i e m 1882 z n a j d u j e m y ' i n f o r m a c j ę o p o n o w n y m o s z a l o w a n i u ( w y m i a n i e o s z a l o w a n i a ) ; d a c h k o ś c i ó ł k a b y ł j u ż w ó w c z a s p o k r y t y d a c h ó w k ą h o l e n d e r s k ą S2. M i m o t y c h i w i e l u i n n y c h , m n i e j w a ż n y c h , z a b i e g ó w s t a n b u d o w l i n a p o c z ą t k u n a s z e g o s t u l e c i a b y ł t a k f a t a l n y , ż e jej b y t o k a z a ł się z a g r o ż o n y 28. D o m a g a n o s i ę n a w e t r o z e b r a n i a k o ś c i ó ł k a , b y z a s t ą p i ć g o o k a z a łą b u d o w l ą c e g l a n ą . Z ł y s t a n b u d o w l i b y ł o c z y w i ś c i e j e d n y m z k i l k u a r g u m e n t ó w . N i e b e z z n a c z e n i a p o z o s t a w a ł t u z a p e w n e k o n t e k s t p r o p a g a n ­ d o w y , p o n i e w a ż w n i e d a l e k i c h G l a z n o t a c h d u ż y ja k n a t a m t e j s z e w a r u n k i k o ś c i ó ł w y b u d o w a l i k a t o l i c y (19 04) 24. Z d e c y d o w a n e s t a n o w i s k o ó w c z e s n e g o k o n s e r w a t o r a z a b y t k ó w w P r u s a c h W s c h o d n i c h , m i ł o ś n i k a b u d o w n i c t w a d r e w n i a n e g o , R i c h a r d a D e t h l e f s e n a , o d n i o s ł o j e d n a k s k u t e k . I w ł a d z e , i g m i ­ n a w P i e t r z w a ł d z i e p r z e k o n a ł y s ię d o o b o w i ą z k u r a t o w a n i a j e d n e g o z o s t a t ­ n i c h n a t y m t e r e n i e z a b y t k ó w d r e w n i a n e j a r c h i t e k t u r y s a k r a l n e j . P r o b l e ­ m e m n a t o m i a s t s t a ł o s i ę z n a l e z i e n i e s p o s o b u o c a l e n i a . Z t e g o c z a s u z a c h o w a ł y s ię w z b io r a c h W o j e w ó d z k i e g o A r c h i w u m P a ń ­ s t w o w e g o w O l s z t y n i e d w a n i e d a t o w a n e i n i e s y g n o w a n e , l e c z z p e w n o ś c i ą t e g o s a m e g o a u t o r s t w a , p r o j e k t y r o z b u d o w y k o ś c i o ł a 25. W o b u p r z e w i d z i a n o w y k o r z y s t a n i e z n i e w i e l k i m i t y l k o z m i a n a m i b u d o w l i i s t n i e j ą c e j . P i e r w s z y z n i c h z a k ł a d a ł d o s t a w i e n i e p r o s t o k ą t n e g o w p l a n i e i r ó w n e g o w y s o k o ś c i ą k o ś c i o ł o w i p o m i e s z c z e n i a , k t ó r e m o g ł o p e ł n i ć w z a l e ż n o ś c i o d ż y c z e n i a in

-21 F e t e r s w a l d e , E v . K i r c h e , f o l. -21; G. D e h io , E. G all, op. c it., s. 170. 22 P e t e r s w a l d e , Ev . K i r c h e , fol. 12. 23 P o d a n e t u t a j i n f o r m a c j e n a t e m a t a k c j i n a r z e c z o c a le n i a z a b y t k u o r a z o d z i a ł a n i a c h k o n s e r w a t o r s k i c h z a w a r t e s ą w a k t a c h „ P e t e r s w a l d e , E v . K i r c h e ” ; p o r . t a k ż e K r e i s b u c h O s t e ­ r o d e , ss. 516—517. 24 K s. W . B a r c z e w s k i, N o w e k o ś c i o ł y n a M a z u r a c h , O l s z ty n 1926, s. 100; R D W , s. 353. 25 U r z ą d K o n s e r w a t o r a Z a b y t k ó w , s y g n . X I II/D A /X X X V T II/8 7 i 88; w e d ł u g d a n y c h z k o ­ r e s p o n d e n c j i R. D e t h l e f s e n a r y s u n k i p o w s t a ł y z a p e w n e w 1921 r.

(6)

B a r o k o w y k o ś c i ó ł d r e w n i a n y w P i e t r z w a ł d z i e

535

2. K o ś c ió ł w P i e t r z w a ł ­ d z ie . E l e w a c j a p o ł u d n i o ­ w a , e l e w a c j a z a c h o d n i a , p r z e k r ó j p o p r z e c z n y , wg R. D e f ti l e f s e n a , B a u e r n ­ h ä u s e r u n d H o l z k i r c h e v i n O s t p r e i is s e n , B e r l i n ' 1911, R e p r . A n d r z e j Ś li­ w a . 3. P l a n k o ś c io ła w P i e ­ t r z w a ł d z ie . W g R. De- t h l e f s e n a , o p . cit. w e s t o r a f u n k c j ę p r e z b i t e r i u m l u b n a w y . W t y m d r u g i m p r z y p a d k u b y ł o b y p o p r z e d z o n e m a ł y m p r z e d s i o n k i e m . N a s t ę p n y m w a r i a n t e m , ( w e d ł u g d r u g i e g o p r o j e k t u ) b y ł o d o d a n i e p r o s t o k ą t n e g o , z a m k n i ę t e g o t r ó j b o c z n i e p r e z b i t e r i u m , n a d k t ó r y m m i a ł a w z n o s i ć s i ę n i e d u ż a s y g n a t u r k a . I c h o c i a ż z p r o j e k t ó w t y c h n i e s k o r z y s t a n o , są o n e d la b a d a c z a d o k t r y n k o n s e r w a t o r s k i c h c i e k a ­ w y m p r z y k ł a d e m — u ż y w a j ą c d z i s i e j s z e g o j ę z y k a — a d a p t a c j i h i s t o r y c z n e j b u d o w l i . T a k b o w i e m , z u w a g i n a z a ł o ż e n i a , j a k i e w y t y c z y ł s o b i e a u t o r k o n c e p c j i , t r z e b a o k r e ś l i ć p o ł ą c z e n i e p i e r w o t n e j s t r u k t u r y z n a r z u c o n ą p r z e z w z g l ę d y u ż y t k o w e ( k o n i e c z n o ś ć p o w i ę k s z e n i a l i c z b y m i e j s c s i e d z ą c y c h ) , r ó w ­ n o r z ę d n ą w s e n s i e k o m p o z y c y j n y m d o b u d ó w k ą . S z c z e g ó l n i e u d a n a j e s t w e r s j a d r u g a , w k t ó r e j n i e z a c h o d z i d y s o n a n s p o m i ę d z y r z u t a m i n a w y i p l a ­ n o w a n e g o p r e z b i t e r i u m . D ą ż e n i e d o u z y s k a n i a n a j d a l e j p o s u n i ę t e j j e d n o l i ­ to ś c i z n a l a z ł o p o n a d t o w y r a z w z a s t o s o w a n i u i d e n t y c z n e j z r ę b o w e j k o n s t r u k ­ cji ś c i a n o r a z d o k ł a d n i e t a k i c h s a m y c h o k i e n i g z y m s u p o d o k a p o w e g o . W m y ś l w s p ó ł c z e s n y c h z a s a d k o n s e r w a t o r s k i c h , k i e d y n a w e t e l e m e n t y r e k o n s t r u o w a n e p o w i n n o s i ę u w y p u k l a ć w c e l u o d r ó ż n i e n i a i c h o d s u b s t a n c j i o r y g i n a l n e j , t a k i e p o s t ę p o w a n i e b y ł o b y n i e d o p o m y ś l e n i a . N i e w i a d o m o , j a k a b y ł a w k w e s t i i w а г t o ś с i p r o j e k t ó w o p i n i a n a j b a r d z i e j z a i n t e r e s o w a ­ n e g o l o s a m i - k o ś c i ó ł k a R ic h a r d a D e t h l e f s e n a . W y s t a r c z y o d n o t o w a ć z n a m i e n n e d la s k r a j n i e z a c h o w a w c z e g o s t a n o w i s k a t e g o k o n s e r w a t o r a z d a n i e : „Z p u n k t u w i d z e n i a o c h r o n y z a b y t k ó w p o w i ę k s z e n i e j e s t t a k s a m o n i e p o ż ą d a n e ja k

(7)

536

A n d r z e j R z e m p o ł u c h k a ż d e i n n e p r z e k s z t a ł c e n i e ” 2б. Z n a l a z ł o s ię o n o w o m ó w i e n i u t y c h w ł a ś n i e k o n c e p c j i. W y n i k k i l k u n a s t o l e t n i c h p r z e t a r g ó w ( z a c h o w a n a w W A P O k o r e s p o n d e n c j a n a t e m a t k o n i e c z n o ś c i p o d j ę c i a d z i a ł a ń k o n s e r w a t o r s k i c h d a t u j e s ię od 1907 r o k u ; o b u d o w i e n o w e g o k o ś c i o ł a z a m y ś l a n o ju ż w 1903) w s p r a w i e p r z y ­ s z ło ś c i k o ś c i o ł a w P i e t r z w a ł d z i e — z w a ż y w s z y n a z d e c y d o w a n ą p o c z ą t k o w o n i e z g o d n o ś ć p o g l ą d ó w w ł a d z , z a i n t e r e s o w a n e j p a r a f i i o ra z s a m e g o D e t h l e f - s e n a — s t a n o w i b e z p r z e s a d y z a s k o c z e n i e . Z d e c y d o w a n o oto, b y o d r e s t a u r o ­ w a ć b u d o w l ę w je j p i e r w o t n y m k s z t a ł c i e , co w p r a k t y c e o z n a c z a ł o d o d a n i e m a ł e j z a k r y s t i i od p ó ł n o c n e g o w s c h o d u i z a c h o w a n i e e m p o r , j a k i e w c e l u p o w i ę k s z e n i a p o j e m n o ś c i b u d o w l i w y b u d o w a n o w z d ł u ż ś c i a n b o c z n y c h po 1900 r o k u . N i e s t e t y , z p o w o d u n i e m o ż n o ś c i u r a t o w a n i a z a b y t k o w e j s u b s t a n c j i — „ r e s t a u r a c j ą ” b y ł o w y s t a w i e n i e „ n o w e g o k o ś c i ó ł k a w d a w n e j s za c ie , z a b y t k u k u l t u r y i b u d o w n i c t w a o n i e p o w t a r z a l ­ n e j w a r t o ś c i ” — j a k p o d k r e ś l i ł a u t o r a r t y k u ł u n a t e m a t p r z e d s i ę w z i ę c i a w P i e t r z w a ł d z i e , z a m i e s z c z o n e g o w „ K ö n i g s b e r g e r T a g e b l a t t ” 27. P i e r w s z e p l a n y r e s t a u r a c j i s p o r z ą d z i ł r a d c a b u d o w l a n y B ö t t c h e r ; p r a c e c i e s i e l s k i e w y k o n a ł a w 1924 r o k u f ir m a b u d o w l a n a „ D e i t e r s i P e s t e r ” z O s t r ó d y . W s p ó ł w ł a ś c i c i e l f i r m y , a r c h i t e k t P e s t e r , c z u w a ł n a d ty m , b y p r z e p r o w a d z i ć je „ w p r a w d z i w i e a r t y s t y c z n y s p o s ó b ” 28. 26 p a ź d z i e r n i k a 1924 r o k u o d b y ł a s ię w P i e t r z w a ł d z i e u r o c z y s t o ś ć k o n ­ s e k r a c j i „ o d n o w i o n e g o ” k o ś c i o ł a , n a k t ó r ą l i c z n i e p r z y b y l i p r z e d s t a w i c i e l e w ł a d z ś w i e c k i c h i d u c h o w n y c h z K r ó l e w c a , O l s z t y n a - i O s t r ó d y o r a z r ó żn i p o m n i e j s i g o ś c ie . M o w ę t r a k t u j ą c ą o d z i e j a c h i p r z e m i a n a c h b u d o w l i , z w y ­ s z c z e g ó l n i e n i e m d z i a ł a ń r e k o n s t r u k c y j n y c h (s k ą d z a c z e r p n ą ł e m n i e k t ó r e d a n e) , w y g ł o s i ł w y ż s z y w y k ł a d o w c a s e m i n a r i u m w O s t r ó d z ie , D . G. S a l l e t . T e k s t p r z e m ó w i e n i a o r a z s k r ó c o n a r e l a c j a u k a z a ł y s ię p ó ź n i e j w p r a s i e 29. U s t a l e n i e p o w y ż s z y c h f a k t ó w j e s t b a r d z o i s t o t n e d la d a l s z y c h r o z w a ż a ń 0 k o ś c i e l e p i e t r z w a ł d z k i m . Z a a k c e n t o w a n i a w y m a g a s t w i e r d z e n i e , ż e o b e c n a b u d o w l a t o w m i a r ę w i e r n a . — w y j ą w s z y w s p o m n i a n e już' z m i a n y — k o p i a ś w i ą t y n i , k t ó r a z o s t a ł a r o z e b r a n a w 1924 r o k u . B y ł w i ę c t o d r u g i n a t e r e n i e P r u s W s c h o d n i c h , p o w y k o n a n e j w 1913 r o k u d la F r e i l u f t m u s e u m w K r ó ­ l e w c u k o p ii k o ś c i ó ł k a w R y c h n o w i e , p r z y p a d e k s k o p i o w a n i a d r e w n i a n e j b u ­ d o w l i s a k r a l n e j . P o r ó w n a n i e j a k o ś c i o b u p r z e d s i ę w z i ę ć w y p a d a z d e c y d o w a ­ n i e n a k o r z y ś ć w c z e ś n i e j s z e g o . W b u d o w l i - e k s p o n a c i e m u z e a l n y m o d t w o r z o n o w s z y s t k i e s z c z e g ó ł y k o n s t r u k c y j n e , f o r m y c i e s i o ł k i , p o l i c h r o m i ę w n ę t r z a 1 w y p o s a ż e n i e 30. „ O d n o w i o n y ” k o ś c i ó ł w P i e t r z w a ł d z i e w p o r ó w n a n i u z f o r m ą o ś i e m n a s t o w i c z n ą r ó ż n i ł s i ę w z m o c n i o n ą k o n s t r u k c j ą , p o s i a d a n i e m z a k r y s t i i i e m p o r b o c z n y c h , b r a k i e m s y g n a t u r k i , i n n y m o p r a c o w a n i e m c i e s i o ł k i e m p o - r y z a c h o d n i e j . S ł a b y m p u n k t e m z r e a l i z o w a n e g o p r o j e k t u r e k o n s t r u k c j i b y ł o z a s t ą p i e n i e o z d o b n i e w y c i o s a n y c h s ł u p ó w n o ś n y c h i b e l e k p r z e d p i e r s i a e m p o r y z a c h o d n i e j , o k t ó r e j D e t h l e f s e n w y r a z i ł s i ę w 1908 r o k u , że „ w y k a ­ z u j e w s w y c h c z ę ś c i a c h k o n s t r u k c y j n y c h t y p o w e f o r m y d o b r e j l u d o w e j 26 P e t e r s w a l d e , E v . K i r c h e , fol. 42. 27 N r 124 z 5 V 1935 r., s. 9 ( a u t o r p o d p i s a n y Y). W y c in e k w : P e t e r s w a l d e , E v . K i r c h e , f o l 79. 28 I b id e m , fo l. 75. 29 W y c i n k i w : P e t e r s w a l d e , Ev . K i r c h e , fo l. 74—75. 30 J e d y n i e w m i e j s c e p ó ź n o g o ty c ł ti e g o t r y p t y k u w s t a w i o n o m a n i e r y s t y c z n y o ł t a r z z R ó ż y ń - s k a W ie lk ie g o .

(8)

Barokowy kościół drewniany w

P i e t r z w a ł d z i e

537

s z t u k i m a z u r s k i e j ” 31 — e l e m e n t a m i t o p o r n y m i i c i ę ż k i m i w p r o p o r c j a c h , o m a k s y m a l n i e u p r o s z c z o n e j d e k o r a c j i 3-. W te j s y t u a c j i , s k o r o m o ż n a o d ­ t w o r z y ć p i e r w o t n y w y g l ą d k o ś c i ó ł k a i w i a d o m o , n a c z y m p o l e g a ł y z m i a n y , ja k n a j b a r d z i e j d o z w o l o n a je st a n a l i z a f o r m a r c h i t e k t o n i c z n y c h b u d o w l i , n a l e ż y j e d n a k z r e z y g n o w a ć z p r ó b s c h a r a k t e r y z o w a n i a s a m e j c i e s i o ł k i i u ż y ­ t e g o m a t e r i a ł u o r a z z o c e n y m i e j s c o w y c h w y k o n a w c ó w , k t ó r y c h d z i e ł e m b y ł o s i e m n a s t o w i e c z n y k o ś c ió ł. A R C H I T E K T U R A P i e r w o t n y w y g l ą d k o ś c i ó ł k a — a o t r z y m a m y g o d o d a j ą c d o r y s u n k ó w z d z i e ł a D e t h l e f s e n a B a u e r n h ä u s e r u n d H o l z k i r c h e n i n O s t p r e u s s e n (il. 2 — 3) s y g n a t u r k ę i „ z d e j m u j ą c ” o s z a l o w a n i e — p r z e j a w i a w y j ą t k o w ą z b i e ż n o ś ć z k o ś c i o ł e m w R y c h n o w i e (il. 4— 5). I d e n t y c z n y o ś m i o b o c z n y p la n , t a k i e s a m o r o z m i e s z c z e n i e o t w o r ó w , u s y t u o w a n i e e m p o r y o r g a n o w e j , a n a w e t w y m i a r y ( w e w n ę t r z n a d ł u g o ś ć n a w y w R y c h n o w i e 14 m , s z e r o k o ś ć 8,5 m ) z d a j ą s i ę p r z e m a w i a ć z a „ s e r y j n y m ” w y k o n a n i e m o b u b u d o w l i . T a k j e d n a k n ie b y ł o , a p r o g r a m k o ś c i o ł a w P i e t r z w a ł d z i e d o b i t n i e ś w i a d c z y ł o j e g o ó w c z e s n y m s t a t u s i e . W y s t a w i o n y s u m p t e m m i e s z k a ń c ó w , p o d o b n i e j a k d w i e w c z e ś n i e j s z e b u d o w l e , p o z o s t a w a ł b o w i e m k o ś c i ó ł p o d p a t r o n a t e m g m i n y 3S. J u ż w 1595 r o k u , n a s k u t e k u s i l n y c h s t a r a ń i p r ó ś b z e z w o l o n o w s i n a u t r z y ­ m a n i e p a s t o r a 34, n i e m ó g ł b y ć t o j e d n a k d u c h o w n y z p e ł n y m i ś w i ę c e n i a m i . S p r a w o w a ł o n f u n k c j ę n a u c z y c i e l a i k a z n o d z i e i , n a n a b o ż e ń s t w a z a ś m i e s z ­ k a ń c y P i e t r z w a ł d u n a d a l m u s i e l i c h o d z i ć d o k o ś c i o ł a p a r a f i a l n e g o w S r n y - k o w i e . W 1740 r o k u p a s t o r z e S m y k o w a u d z i e l a ł k o m u n i i w P i e t r z w a ł d z i e t y l k o c z t e r y r a z y d o r o k u 3*. N i c n i e w s k a z u j e n a to, b y p i e t r z w a ł d z k i k o ś ­ c i ó ł e k b y ł o t o c z o n y z b y t n i ą t r o s k ą z e s t r o n y p r o b o s z c z a , t y m w i ę k s z e w i ę c b y ł y s t a r a n i a g m i n y . W ł a ś n i e z p o r ó w n a n i a p o z o s t a j ą c y c h n i e w ą t p l i w i e w ś c i s ł y m z w i ą z k u k o ś c i o ł ó w w P i e t r z w a ł d z i e i R y c h n o w i e w y n i k a j ą b a r d z o i n t e r e s u j ą c e w n i o ­ s k i n a t e n t e m a t . O b e c n ą b u d o w l ę w R y c h n o w i e p o s t a w i o n o o k o ł o r o k u 1713 36 z a s p r a w ą ó w c z e s n e g o w ł a ś c i c i e l a d ó b r , Z y g m u n t a E r n e s t a v o n K i k o l l 87. J e g o o p i e c e i p o b o ż n o ś c i z a w d z i ę c z a o n a w y j ą t k o w o b o g a t y , jak n a k o ś c i ó ł t e j r a n g i, w y s t r ó j m a l a r s k i i r z e ź b i a r s k i , a p r z e d e w s z y s t k i m u p o d o b n i e n i e d o w s p ó ł c z e s n y c h s o b i e b u d o w l i m u r o w a n y c h . D o d e t a l u 31 P e t e r s w a l d e , E v. K i r c h e , fol. 13. 32 S t w i e r d z e n i e I. G u n d e r m a n n , j a k o b y „ w y g l ą d s t a r e g o k o ś c io ł a p r a k t y c z n i e n i e z o s ta ł z m i e n i o n y ” (Г. G u n d e r m a n n , K i r c h e n w e s e n , w : K r e i s b u c h O s t e r o d e , s. 517), t r z e b a w i ę c n i e c o u ś c iś lić . P r a w i e n i e z m i e n i o n y z o s t a ł t y l k o w y g l ą d z e w n ę t r z n y k o ś c i ó ł k a z c z a s u p r z e d r e ­ k o n s t r u k c j ą , n a t o m i a s t d a l e c e p r z e k s z t a ł c o n o w n ę t r z e . O c z y w iś c ie , p r z y o d t w a r z a n i u b u d o w l i m i a n o n a u w a d z e t a k i k o ś c ió ł, j a k i m g o z a s t a ł w i e k X X , w s p ó ł c z e s n y m m o g ło s i ę t e d y w y d a ­ w a ć , iż r e k o n s t r u k c j a j e s t b a r d z o r z e t e l n a . 33 A. H a r n o c h , o p . cit., s. 225. 34 E. H a r t m a n n , o p . c it., s. 439. 35 I b i d e m , s. 441; Z . L ie tz , o p . c it., s. 195; K r e i s b u c h O s t e r o d e , s. 516.

36 R. B e r g a u , op. c it., s. 354; E. H a r t m a n n , o p . c it., s, 475; K r e i s b u c h O s t e r o d e , s. 499. 37 D o n i e g o n a l e ż y h e r b D r o g o m ir , u m i e s z c z o n y n a l e w y m s k r a j u b a l d a c h i m u ł a w y k o l a - t o r s k i e j w R y c h n o w i e ; p o d k a r t u s z e m h e r b o w y m z n a j d u j ą s ię w y p u k ł e i n i c j a ł y S .(i e g m u n d ) E . ( r n s t) V. (on) K .(ik o ll). O p r ó c z t e g o z a c h o w a ł s ię h e r b r o d z i n n y v o n W e r n s d o r f , z i n i c j a ł a m i M .D .V .W . W e d łu g T r y b o w s k i e g o i Z a g ó r o w s k i e g o z n a j d o w a ł y się d w a d a ls z e h e r b y ( n i e z i d e n t y ­ f i k o w a n e , n i e o k r e ś l o n a t e c h n i k a w y k o n a n i a ) z i n i c j a ł a m i A .B .H .B . ( A d a m a B o g u s ł a w a H o v e r - b e c k a ? ) o r a z S .P . ( K a t a l o g Z a b y t k ó w S z t u k i . P o w i a t o s t r ó d z k i , s. 50).

(9)

538

A n d r z e j R z e m p o ł u c h 4. R y c h n o w o . W id o k k o ś ­ c io ł a o d p o ł u d n i a , w i d o k o d w s c h o d u . W g R. D e - t h l e f s e n a , op. c it. R e p r . A n d r z e j Ś liw a . 5. P l a n k o ś c i o ł a w R y c h n o - w i e . W g R. D e t h l e f s e n a . o p . c it. „ w i e l k i e j ” a r c h i t e k t u r y n a w i ą z u j e b a r o k o w y w y k r ó j o k i e n , p r o f i l o w a n i e g z y m s u p o d o k a p o w e g o , f o r m y e m p o r y z a c h o d n i e j . T e s a m e e l e m e n t y w P i e ­ t r z w a ł d z i e są o d m i e n n e : o k n a m a j ą k s z t a ł t p r o s t o k ą t n y , p r o f i l o w a n i e g z y m s u j e s t u p r o s z c z o n e , c i e s i o ł k a e m p o r y — p o w t ó r z m y z a D e t h l e f s e n e m — r e p r e ­ z e n t u j e t y p o w e f o r m y s z t u k i l u d o w e j . Z w r a c a u w a g ą n i e o b e c n o ś ć w P i e ­ t r z w a ł d z i e z a k r y s t i i , co j e s t z r o z u m i a ł e p r z y b r a k u n o r m a l n e j p o s ł u g i , o r a z k r u c h t y . B y ł n a t o m i a s t t a k i s t o t n y s k ł a d n i k b u d o w l i k o ś c i e l n e j j a k s y g n a ­ t u r k a , k t ó r e j w R y c h n o w i e , g d z i e w o l n o s t o j ą c ą w i e ż ę w y b u d o w a n o n a k i l k a l a t p r z e d o b e c n y m k o ś c i ó ł k i e m 3B, n i e z n a j d u j e m y . P r z e n o s z ą c w d o s ł o w n y 38 P r a w d o p o d o b n i e w r o k u 1707 (G. D e b io , E. G a ll, o p. cit., s, 188; w . H u b a t s c h , o p . cit., s. 132).

(10)

B a r o k o w y k o ś c i ó ł d r e w n i a n y w P i e t r z w a ł d z i e

539

S t ę b a r k . W i d o k k o ś c io ła o k . 1900 r. W g E. S c h n i p ­ pe!, Das R i t t e r g r a b v o n T a n n e n b e r g , O b e r l ä n d i ­ s c h e G e s c h i c h t s - B l ä t t e r , H. 11, 1909 ( e g z e m p la r z w s z y t y w a k t a W A P O , U r z ą d K o n s e r w a t o r a Z a ­ b y t k ó w , s y g n . X L II /O s t/ /32, T a n n e n b e r g ) . R e p r . J a n Z a k r z e w s k i . 7. P l a n k o ś c io ł a w S t ę b a r k u p r z e d r o z b u d o w ą . P o m i a r H e n s c h k e g o . F r a g m e n t r y s . ze z b io r ó w W o je w ó d z k i e g o A r c h i w u m P a ń s t w o w e g o w O l s z ty n i e — U r z ą d K o n s e r w a t o r a Z a b y t k ó w , s y g n . X L II/D A /X X X V III/9 4 .

(11)

540

A n d r z e j R z e m p o ł u c h s p o s ó b f o r m ę i w y m i a r y n a ś l a d o w a n e j b u d o w l i , o g r a n i c z o n o s i ę w P i e t r z ­ w a ł d z i e d o e l e m e n t ó w k o n i e c z n y c h i u z a s a d n i o n y c h f u n k c j o n a l n i e , a ja k p o w i e d z i e l i ś m y — b u d o w l a b y ł a b a r d z ie j m i e j s c e m z e b r a ń c a łe j g m i n y n i ż ś w i ą t y n i ą . T a k d a l e k o p o s u n i ę t a z g o d n o ś ć o b u k o ś c i ó ł k ó w o r a z — o c z y m b y ł a ju ż m o w a — c h r o n o l o g i a s p r z ę t ó w d o w o d z ą b l i s k o ś c i w c z a s ie w y k o n a n i a . W y ­ k o n a w c y w j e d n y m i w d r u g i m p r z y p a d k u r e k r u t o w a l i s i ę s p o ś r ó d m i e j s c o ­ w y c h c ie śli, z t y m ż e w R y c h n o w i e n a d ic h p r a c ą c z u w a ł z a p e w n e d o b r y m i s t r z c e c h o w y . K o ś c i o ł y d r e w n i a n e „ o d m o m e n t u k i e d y z a m i a s t r z e m i e ś l n i k a c e c h o w e g o z a c z ą ł j e p r o j e k t o w a ć a r c h i t e k t — tz n . o d p o ł o w y w i e k u X V I I — » b a r o k iz u j ą się« i p o d d a j ą n o w y m w z o r c o m p r z e s t r z e n n y m , s t o s o w a n y m ó w c z e ś n i e w b u ­ d o w n i c t w i e m u r o w a n y m ” ss. W y d a j e się, ż e t o z d a n i e A d a m a M i ł o b ę d z k i e g o b a r d z o d o b r z e p r z y l e g a d o o m a w i a n e j t u t a j s y t u a c j i , co n i e z n a c z y w s z a k , i ż k o ś c i o ł y w R y c h n o w i e i P i e t r z w a ł d z i e p o w s t a ł y w e d ł u g p r o j e k t u a r c h i ­ t e k t a f a c h o w c a . D o t a k i e g o j e d n a k i c h t r a k t o w a n i a u p o w a ż n i a s t o p i e ń w i e r ­ n o ś c i w n a ś l a d o w n i c t w i e o k r e ś l o n e j b u d o w l i , k t ó r e j t w ó r c ą b y ł n a p e w n o a r c h i t e k t . C e n t r a l i z u j ą c y p l a n w y d ł u ż o n e g o o ś m i o b o k u , j a k i n a d a n o k o ś c i ó ł ­ k o m w R y c h n o w i e i P i e t r z w a ł d z i e , z n a n y b y ł n a t e r e n i e P r u s z c a łą p e w ­ n o ś c ią n a p o c z ą t k u X V I I I w i e k u . O j e g o f u n k c j o n o w a n i u w t u t e j s z e j m y ś l i a r c h i t e k t o n i c z n e j ś w i a d c z y — n i e z a l e ż n i e od t e g o , c z e m u m i a ł s ł u ż y ć — p r z e c h o w y w a n y w A r c h i w u m D i e c e z j i W a r m i ń s k i e j w O l s z t y n i e p r o j e k t p l a n u k o ś c i o ł a c e n t r a l n e g o , w k t ó r y m k o r p u s n a w o w y m a f o r m ę w ł a ś n i e l e k k o w y d ł u ż o n e g o o ś m i o b o k u “ . W s z y s t k i e z r e a l i z o w a n e b u d o w l e n a t y m p l a n i e b y ł y k o ś c i o ł a m i e w a n g e l i c k i m i , p o w s t a ł y m i (z w y j ą t k i e m P i e t r z w a ł ­ d u ) p o d p a t r o n a t e m s z l a c h e c k i m . N a l a t a 1615— 1618 d a t o w a n y j e s t k o ś c i ó ł w P i a s t a c h W i e l k i c h 41, p r z y t o c z o n y ja k o a n a l o g i a p l a n i s t y c z n a d o P i e t r z ­ w a ł d u p r z e z D e t h l e f s e n a (por. 533). P r z y z d e c y d o w a n i e w y d ł u ż o n y c h p r o ­ p o r c j a c h r z u t u ( d ł u g o ś ć 26 m , s z e r o k o ś ć 8,5 m ) i o s z k a r p o w a n y c h n a r o ż n i ­ k a c h p o z o s t a j e o n j e d n a k r e m i n i s c e n c j ą a r c h i t e k t u r y g o t y c k i e j i n i e m o ż e b y ć z a l i c z o n y d o w s p ó l n e j g r u p y , c h o ć w s k a z u j e n a i s t n i e n i e p e w n y c h t r a d y c j i w k s z t a ł t o w a n i u b r y ł y b u d o w l i K P o d k o n i e c X V I I w i e k u p o w s t a ł a k o l e j n a b u d o w l a n a p l a n i e w y d ł u ż o ­ n e g o o ś m i o b o k u — k o ś c i ó ł w S t ę b a r k u 4S ( o b e c n i e p a r a f i a l n y p o d w e z w a n i e m P r z e n a j ś w i ę t s z e j T r ó j c y i ś w . S t a n i s ł a w a K o s t k i) , p r z e k s z t a ł c o n y n i e z n a c z ­ n i e w d r u g i e j p o ł o w i e X V I I I w i e k u i r o z b u d o w a n y w 1909 r o k u 44. Z u w a g i n a r o lę , j a k a p r z y p a d a t e m u k o ś c i o ł o w i w n i n i e j s z y c h r o z w a ż a n i a c h , n a l e ż y 39 A . M iło b ę d z k i, Z a r y s d z i e j ó w a r c h i t e k t u r y w P olsce, w y d . I II , W a r s z a w a 1978, s. 216. 40 N a j n o w s z e b a d a n i a J . P a s z e n d y {J. P a s z e n d a , K o ś c i ó ł j e z u i t ó w го S ł u c k u , K w a r t a l n i k A r c h i t e k t u r y i U r b a n i s t y k i , 1978, z. 3, ss. 221—235) w y k a z a ł y , że b y ł t o r o b o c z y p r o j e k t d r e w ­ n i a n e g o k o ś c io ł a p r z y k o l e g i u m j e z u i t ó w w S l u c k u (1715). J a k u w a ż a P a s z e n d a , j e g o a u t o r e m m ó g ł b y ć r e k t o r s łu c k i e g o k o l e g i u m , a n a s t ę p n i e s u p e r i o r w Ś w ię t e j L i p c e , G r z e g o r z E n g e ll. 41 A. H a r n o c h ,, o p . c it., s. 59; A. B ö t t i c h e r , D i e B a u - u n d K u n s t d e n k m ä l e r d e r P r o v i n z O s tp re u s s en , H . 2, N a t a n p e n , K ö n i g s b e r g 1892, s. 131; G. D e h io , E. G a il, op. cit., s. 347.

42 I n n y m w c z e s n y m p r z y k ł a d e m „ w y o b l e n i a " r z u t u j e s t p o c h o d z ą c y z X V I w . n i e z a c h o - w am y d r e w n i a n y k o ś c ió ł w R ó ż y ń s k u W ie l k im , k t ó r y m i a ł t r ó j b o c z n i e z a m k n i ę t e p r e z b i t e r i u m i p o d o b n i e u k s z t a ł t o w a n ą , w s k u t e k ś c ię c ia n a r o ż n i k ó w , z a c h o d n i ą c z ęś ć n a w y ( p la n z a m i e s z c z o ­ n y w : A. B ö t t i c h e r , D ie B a u - und. K u n s t d e n k m a l e r d e r P r o v i n z O s t pr eu s s en , H. 6, M a s u r e n , K ö ­ n i g s b e r g 1896, s. 02 o r a z R. D e t h l e f s e n , o p . c it., t a b l . 21, fig. 15). 43 G. D e h i o , E . G a ll, op. f i t . , s. 267; W . H u b a t s c h , o p . cit., s. 134; K r e i s b u c h O s te ro d e, s. 688. 44 A r c h i t e k t H e n s c h k e z O s t r ó d y ; z a c h o w a n y p r o j e k t r o z b u d o w y z n a j d u j e s ię w W A P O , U r z ą d K o n s e r w a t o r a Z a b y t k ó w , s y g n . X L H /D A /X X X V III/9 5 .

(12)

B a r o k o w y k o ś c i ó ł d r e w n i a n y w P i e t r z w a ł d z i e

541

u p o r z ą d k o w a ć t u t a j s t a n w i e d z y n a j e g o t e m a t . B r a k m u o b e c n i e o d p o w i e d ­ n i e g o „ p o lo r u s t y l o w e g o ” , co j e s t w y n i k i e m k i l k u p r z e k s z t a ł e e ń i o d n o w i e ń , n i e m n i e j o d t w o r z e n i e ^ p o c zą t k o w eg o k s z t a ł t u b u d o w l i n i e s p r a w i a ż a d n y c h t r u d n o ś c i. S k ł a d a ł a s i ę o n a w ó w c z a s z o ś m i o b o c z n e j n a w y , m a l e j z a k r y s t i i , d o s t a w i o n e j o d w s c h o d u , o r a z o b s z e r n i e j s z e j k r u c h t y o d p o ł u d n i a ; w z a ­ c h o d n i e t r ó j b o c z n e z a m k n i ę c i e n a w y w b u d o w a n a b y ł a e m p o r a . I s t n i e j ą c a o b e c n i e d r e w n i a n a w i e ż a m a c h a r a k t e r d o d a t k u c a ł k o w i c i e p r z y p a d k o w e g o , ś w i a d c z y a t o l i o d ą ż e n i u d o k o n i e c z n e g o s c a l e n i a d z w o n n i c y z b u d o w l ą . M o ż n a b y w i ę c s ą d z ić , że w r a z z b u d y n k i e m z a p r o j e k t o w a n a i w y k o n a n a z o s t a ł a r ó w n i e ż s y g n a t u r k a , k t ó r ą p ó ź n ie j z j a k i c h ś p r z y c z y n z d j ę t o , ja k m i a ł o t o m i e j s c e w P i e t r z w a ł d z i e . E l e w a c j e k o ś c i o ł a b y ł y u j ę t e w p r o s t e p o d z i a ł y r a m o w e . W s u m i e n i e b y ł o to d z i e ł o w y b i t n e , a l e n a s w ó j s p o s ó b o k a z a ł e i w y ­ r ó ż n i a j ą c e s i ę n i e t y p o w y m ó w c z e ś n i e w y g l ą d e m (il. 6, 7). W y m i a r y w e w n ę t r z ­ n e t e g o k o ś c i o ł a w y n o s i ł y 16 i 9 m 15. P o g l ą d G a lla , i ż j e g o b u d o w n i c z y m m ó g ł b y ć a r c h i t e k t k o ś c i o ł a w P i a s t a c h W i e l k i c h 46, j e s t n i e m o ż l i w y d o p r z y ­ ję c ia z t a k i c h c h o ć b y w z g l ę d ó w , j a k z b y t d u ż a r o z b i e ż n o ś ć c h r o n o l o g i i i z a ­ s a d n i c z e r ó ż n i c e w k s z t a ł t o w a n i u s t r u k t u r y b r y ł y ( w P i a s t a c h W i e l k i c h w y ­ s o k ie , w ą s k i e o k n a , o s z k a r p o w a n i e n a r o ż n i k ó w ) . W y j a ś n i e n i a w y m a g a j e s z c z e s p r a w a d o l n e g o r zę d u o w a l n y c h o k i e n w S t ę b a r k u , k t ó r e w e d ł u g G a l l a m o g ą p o c h o d z i ć z d r u g i e j p o ł o w y X V I I I s t u l e c i a , k i e d y t o p r a w d o p o d o b n i e p o w s t a ­ ła k a p l i c a g r o b o w a p r z y p ó ł n o c n e j ś c i a n i e k o ś c i o ł a . O b e c n o ś ć t a k i c h o k i e n b y ł a b y u z a s a d n i o n a p o t r z e b ą o ś w i e t l e n i a p r z e s t r z e n i n a w y p o d w y s t a w i o n y m i w t e d y e m p o r a m i b o c z n y m i , j e d n a k a n i n a p r z e k r o j u k o ś c i o ł a , w y k o n a n y m p r z e z H e n s c h k e g o w 1909 r o k u , a n i n a r y s u n k o w y c h w i d o k a c h b u d o w l i s p r z e d r o z b u d o w y 47 n i e s ą o n e z a z n a c z o n e . O k i e n k a t a k i e z a p r o j e k t o w a ł d o p i e r o H e n s c h k e w d u ż y m a n e k s i e p o ł u d n i o w y m . W c e l u u j e d n o l i c e n i a b u ­ d o w l i m u s i a n o w i ę c w y k u ć i d e n t y c z n e o t w o r y r ó w n i e ż w ś c i a n i e p ó ł n o c n e j , p o b o k a c h k a p l i c y . W s k u t e k d o b u d o w y a n e k s u p o ł u d n i o w e g o tr z e b a b y ł o r o z e b r a ć c a ł ą p o ł u d n i o w ą ś c i a n ę k o ś c i o ł a o r a z k r u c h t ę , p r z e b u d o w a n a w c z e ś n i e j w z w i ą z k u z u m i e s z c z e n i e m e m p o r b o c z n y c h . W r a c a j ą c do z a g a d n i e n i a p i e r w o t n e j f o r m y t e j b u d o w l i , s ą d z i ć m o ż n a , że w i e l e n o w y c h e l e m e n t ó w d o p o z n a n i a n o w o ż y t n e j a r c h i t e k t u r y o b s z a r u P r u s w n i o s ł a b y p r ó b a w y j a ś n i e n i a g e n e z y i t r e ś c i c e n t r a l n y c h u k ł a d ó w p l a n i s t y c z n y c h , o p a r t y c h n a k s z t a ł c i e w i e l o b o k u l u b o w a l u , k t ó r e p o j a w i ł y s ię t u t a j w d r u g i e j p o ł o w i e X V I I w i e k u , b y ł y s p o r a d y c z n i e s t o s o w a n e w d w ó c h n a s t ę p n y c h s t u l e c i a c h , a k o p i o w a n e n a w e t w c z a s a c h n a m z u p e ł n i e b l i s k i c h 48. W p r z y p a d k u k o ś c i o ł a w S t ę b a r k u , b a r d z o s k ą p e w i a d o m o ś c i h i s t o r y c z n e n i e p o z w a l a j ą n a w n i k n i ę c i e w s z c z e g ó ł y i o k o l i c z n o ś c i f u n d a c j i . W s p o m n i e ć t y l k o m o ż n a p r ó b ę z w i ą z a n i a i s t n i e j ą c e g o k o ś c i o ł a z d o m n i e m a ­ n y m g r o b e m n i e m i e c k i c h r y c e r z y , p o b i t y c h w b i t w i e g r u n w a l d z k i e j , p o d d a n ą g r u n t o w n e j k r y t y c e p r z e z E m i l a S c h n i p p e l a 49. 45 P o m i a r u k o ś c io ł a p r z e d r o z b u d o w ą d o k o n a ł H e n s c h k e , i b id e m , X L II /D A /X X X V III/9 4 . 46 G. D e h io , E. G a ll, op. c it., s. 267. 47 J e d e n z a m i e s z c z o n y w a r t y k u l e E. S c h n i p p e l a , Das R i t t e r g r a b v o n T a n n e n b e r g, O b e r ­ l ä n d i s c h e G e s c h i c h t s - B l ä u e r , H . 11, 1909, s. 75; d r u g i , p r a w d o p o d o b n i e w c z e ś n ie j s z y , w : K r e i s ­ b u c h O s t e r o d e , s. 510.' 48 I n f o r m a c j e n a t e n t e m a t są z a w a r t é w d r u g i m t o m i e G e s c h ic h t e d e r e v a n g e li s c h e n K i r c h e O st pr eu ss en s (W. H u b a t s c h , o p . c it., s. 9); t a m ż e z e b r a n o d a n e o p o s z c z e g ó l n y c h o b i e k ­ t a c h . 49 E. S c h n i p p e i , op. c it., ss. 69—80.

(13)

542

A n d r z e j R z e m p o l u c h Ś w i a d o m i e p o w t ó r z o n a — a c z n i e z e s z c z e g ó ł a m i — w R y c h n o w i e , silą i n e r c j i z n a l a z ł a s t ę b a r s k a b u d o w l a s w o j e n a s t ę p s t w o r ó w n i e ż w P i e t r z w a ł ­ d z ie . W i e l c e z n a c z ą c e j e s t s t o s u n k o w o w c z e s n e p o w s t a n i e t y c h t r z e c h k o ś ­ c ió ł k ó w , z w a ż y w s z y fa k t, ż e n a j w a ż n i e j s z e i n a j w i ę k s z e — p o z a P i a s t a m i W i e l k i m i i p r z y k ł a d a m i z t e r e n u p r u s k i e j L i t w y — b u d o w l e n a p l a n i e w y d ł u ż o n e g o o ś m i o b o k u , k o ś c i o ł y 'w e F r e d n o w a c h i S t r u ż y n i e , p o c h o d z ą z d r u g i e j p o ł o w y X V I I I w i e k u 50. B y ł y t e d y d r e w n i a n e k o ś c i o ł y w R y c h n o ­ w i e i w P i e t r z w a ł d z i e p r z e j a w e m a k t u a l n y c h t e n d e n c j i w a r c h i t e k t u r z e , p r z y u p r o s z c z e n i u f o r m y i d e k o r a c j i (co w y n i k a ł o z c h a r a k t e r u b u d u l c a o ra z m i e j s c o w y c h p o t r z e b e s t e t y c z n y c h ) s t a n o w i ł y m o ż e p o ś l e d n i e j s z ą , l e c z i n t e ­ g r a l n ą c z ę ś ć t y p o w e j a r c h i t e k t u r y . Z b y t b e z p o ś r e d n i e są te z w i ą z k i , a b y m o ż n a b y ł o z a l i c z y ć n a s z e z a b y t k i d o b u d o w n i c t w a l u d o w e g o , ja k c z y n i ą to e t n o g r a f o w i e . L u d o w e (a r a c z e j c h ł o p s k i e ) b y ł o w y k o n a n i e , a l e ju ż f u n ­ d a c ja w R y c h n o w i e s z la c h e c k a ; n a f u n d a c j i s z l a c h e c k i e j w z o r o w a ł a się c h ł o p s k a g m i n a w P i e t r z w a ł d z i e . N i e b a r d z o p a s u j e d o t e g o o p in ia J ó z e f a G r a b o w s k i e g o , że m . in . k o ś c i ó ł w R y c h n o w i e „ o d z w i e r c i e d l a c h a r a k t e r p r z e ­ c ię t n e j p o l s k i e j a r c h i t e k t u r y l u d o w e j ” S1, t y m b a r d z ie j g d y t e n ż e a u t o r d w a z d a n ia w c z e ś n i e j s t w i e r d z a : „o l u d o w o ś c i k o ś c i o ł ó w d r e w n i a n y c h m o ż n a m ó w i ć z t r u d n o ś c i ą w ó w c z a s , g d y w y s t ę p u j e t r o c h ę u p r o s z c z o n y i p o ­ g r u b i o n y w p r o p o r c j a c h k s z t a ł t p r z e n i e s i o n y z b u d o w n i c t w a m u r o w a ­ n e g o ” 52. W Y S T R Ó J S k r o m n i e w y g l ą d a ł o d a w n i e j w n ę t r z e p i e t r z w a l d z k i e g o k o ś c i ó ł k a . W ro k u 1854, w e d ł u g in f o r m a c j i p r o b o s z c z a z e S m y k o w a , n a w y p o s a ż e n i e s k ł a d a ł się o ł t a r z „z r z e ź b i o n y m i p r z e d s t a w i e n i a m i ś w i ę t y c h ”-, d r e w n i a n a a m b o n a i m a ł y p o z y t y w , z a k u p i o n y p r z e z g m i n ę w 1802 rok u ; w d z w o n n i c y n a z e w n ą t r z k o ś c i o ł a u m i e s z c z o n e b y ł y d w a d z w o n y M. O d H a r n o c h a w i a d o m o , iż p o z y t y w s t a ! n a c h ó r z e m u z y c z n y m , c z y l i e m p o r z e z a c h o d n i e j . W 1876 r o k u z a s t ą p i ł y g o o r g a n y , k t ó r e u s y t u o w a n o „na p o s a d z c e p o m i ę d z y o ł t a r z e m i k a z a l n i c ą ” 54. S ą o n e c z ę ś c i o w o w i d o c z n e n a f o t o g r a f i i w n ę t r z a , w y k o n a n e j p r z e z A n t o n a U l b r i c h a w l a t a c h 1905— 1909 s5. B a r d z o d o b r z e c z y t e l n e są n a t y m z d j ę c iu 50 F r e d n o w y — p r o j . J . S. G a r l i n g z Z a j ą c z k ó w k o ł o P i e t r z w a ł d u w 1754. b u d o w a u k o ń - e z o n a 1768 (B. S c h m id , Die B a u - u n d K u n s t d e n k m ä l e r d e r P r o v i n z W e s t p r e u s s e n , H. 12, K r e i s R o s en b er g, s. 157); S t r u ż y n a 1757—1784 (A. H a r n o c h , o p . c it., s, 182; G. D e h io , E. G a il, op. cit., s. 153"; "W. H u b a t s c h , op. cit., s. 64). T r z e c i p o R y c h n o w i e i P i e t r z w a ł d z i e k o ś c ió ł d r e w n i a n y n a p l a n i e w y d ł u ż o n e g o o ś m i o b o k u z n a j d u j e się w K u c i c a c h n a M a z o w s z u . W y b u d o w a n o g o w 1783 r o k u z f u n d a c j i k a s z t e l a n a w y s z o g r o d z k ie g o F r a n c i s z k a K a n i g o w s k i e g o (K a t a l o g Z a b y t k ó w S z t u k i w Fo lsce, t. 10, z. 16, P t o ń s k i o k o li c e . O p r a c o w a n i e a u t o r s k i e Г. G a l i c k a i H. S y g i e t y ń - s k a o r a z T. M ro c z k o , W a r s z a w a 1979, ss. X I, 48 o r a z fig . 45). 51 J. G r a b o w s k i , S z t u k a l u d o w a . C h a r a k t e r y s t y k ip o r ó w n a n i a — o d r ę b n o ś c i , W a r s z a w a 1977, s. 108. P o r . t a k ż e F . K l o n o w s k i , P a r k e t n o g r a f i c z n y w O l s z t y n k u , w y d . 3, O l s z ty n 1966, s. 11 o r a z J . W ie c z e rz a k , M u z e u m B u d o w n i c t w a L u d o w e g o t r O l s z t y n k u , w : M u z e a s k a n s e n o w s k ie w P ol sc e, P o z n a ń 1972, ss. 116 n n . M, P o k r o p e k (op. cit., ss. 15, 210, 264, 288) k o ś c io ł y w K u c i c a c h , P i e t r z w a ł d z i e i R y c h n o w i e z a li c z y ł b e z w y j ą t k u d o b u d o w n i c t w a lu d o w e g o . 52 J . G r a b o w s k i , op. cit., s. 108. 53 W A P O , U r z ą d K o n s e r w a t o r a Z a b y t k ó w , s y g n . X L I1 /J io, G e i s tl ic h e u n d K u n s t - D e n k ­ m ä l e r im K r e i s e O s t e r o d e n a c h d e m a u s g e l ü l l t e n F r n g e f o r m i s c h e n b e a r b e i t e t v o n H e i n r i c h O tte P f a r r e r z u F r ö h d e n b e i J ü t e r b o g 1858, fo l. 147; o z a k u p i e p o z y t y w u E. H a r t m a n n , o p . cit., s. 441; K r e i s b u c h O st e r o d e , s. 516. 54 A . H a r n o c h , op. c it., s. 225. 55 F o t o g r a f i a z a m i e s z c z o n a w a k t a c h „ P e t e r s w a l d e , Ev . K i r c h e ” f o i. 1.

(14)

B a r o k o w y k o ś c i ó ł d r e w n i a n y w P i e t r z w a ł d z i e

543

w s p o m n i a n e „ r z e ź b i o n e p r z e d s t a w i e n i a ś w i ę t y c h " — p o z o s t a ł o ś c i g o t y c k i e g o o łt a r z a s z a f o w e g o , z a k u p i o n e w 1669 r o k u z k a t o l i c k i e g o k o ś c i o ł a w p o b l i s k i m G r a b o w i e 5б: s i e d z ą c a f i g u r a M a d o n n y z D z i e c i ą t k i e m , f i g u r y ś w . M a ł g o r z a t y i ś w . K a t a r z y n y A l e k s a n d r y j s k i e j , r e l i e f o w e s c e n y P o k ł o n u T r z e c h K r ó l i o ra z O f i a r o w a n i a C h r y s t u s a w ś w i ą t y n i , d w i e h e r m y ( o b e c n i e w z b i o r a c h M u z e u m W a r m i i i M a z u r w O l s z t y n i e 57). U s t a w i o n o j e w z d ł u ż c o k o ł u b a r o k o w e j n a ­ s t a w y , n i c z y m n i e w y r ó ż n i a j ą c e g o s ię d z i e ł a m i e j s c o w y c h (z j e d n e g o z p o ­ b l i s k i c h o ś r o d k ó w ) a r t y s t ó w , k t ó r e j k o n s t r u k c j a b y ł a p o m y ś l a n a j a k o o b r a ­ m i e n i e d o o b r a z u . N a t e m a t p i e r w o t n e g o o b r a z u b r a k j a k i c h k o l w i e k i n f o r ­ m a c j i. D o c z a s u r o z e b r a n i a a u t e n t y c z n e g o k o ś c i ó ł k a w o ł t a r z u z n a j d o w a ł o s ię w y o b r a ż e n i e C h r y s t u s a w ś r ó d d z ie c i, i d e a l i z u j ą c e w n a s t r o j u i n a m a l o w a n e z a k a d e m i c k ą s k r u p u l a t n o ś c i ą p ł ó t n o M a r i e H a e b n f e r 5S. P o d o d a n i u w 1924 r o k u z a k r y s t i i o ł t a r z p r z e k s z t a ł c o n o n a k a z a l n y , s k u t k i e m c z e g o d a w n a a m ­ b o n a z o s t a ł a c a ł k o w i c i e u s u n i ę t a , n a t o m i a s t o b r a z z a w i s ! n a d d r z w i a m i w p o ­ ł u d n i o w e j ś c i a n i e k o ś c io ła . W e w n ę t r z n e ś c i a n y b u d o w l i b y ł y w y l e p i o n e g l i n ą i p o b i e l o n e !9, w s p o s ó b t y p o w y d la w i e j s k i c h k o ś c i o ł ó w , p o z o s t a j ą c y c h 1 p o d p a t r o n a t e m g m i n y . C a ­ ł o ś c i w y p o s a ż e n i a d o p e ł n i a ł y ł a w k i , u m i e s z c z o n e r ó w n i e ż n a w y s t a w i o n y c h p o 1900 r o k u e m p o r a c h b o c z n y c h . W a r t o j e s z c z e w s p o m n i e ć o w y m i e n i o n y c h p r z e z D e t h l e f s e n a f r a g m e n t a c h d e k o r a c j i s n y c e r s k i e j o r g a n ó w z o k o ł o 1700 r o k u , k t ó r e to f r a g m e n t y n a ' p o c z ą t k u n a s z e g o s t u l e c i a l e ż a ł y n a s t r y c h u k o ś c i o ł a W o d n o w i o n y m k o ś c i e l e z a c h o w a n o t e n u k ł a d w y p o s a ż e n i a , a n o ­ w o ś c i ą b y ł o t y l k o p r z e k s z t a ł c e n i e o łt a r z a i o z d o b i e n i e p o l i c h r o m i ą s t r o p u . W t e d y b o w i e m „ d o h a r m o n i i s z l a c h e t n y c h f o r m d o d a ł m i s t r z m a l a r s k i T i l l m a n h a r m o n i ę s z l a c h e t n y c h b a r w ” 6I, c z y l i p o k r y ł s t r o p o r n a m e n t e m i m i ­ t u j ą c y m k a s e t o n y . P o o s t a t n i e j w o j n i e e m p o r y b o c z n e z o s t a ł y u s u n i ę t e , z a c h o w a n o j e d n a k p o ł ą c z o n e z k o n s t r u k c j ą s tr o p u s ł u p y , k t ó r y c h w o s i e m n a s t o w i e c z n y m k o ś c i ó ł ­ k u n i e b y ł o . Z w a ż n i e j s z e g o w y p o s a ż e n i a p r z e t r w a ł d o d z i ś o łt a r z , z k t ó r e g o p o p r z e j ę c i u k o ś c i o ł a p r z e z k a t o l i k ó w w y j ę t o k a z a l n i c ę , i m n i e j s z y d z w o n , o d l a n y w 1753 r o k u p r z e z J a n a C h r y s t i a n a C o p i n u s a w K r ó l e w c u z f u n d a c j i p i e t r z w a ł d z k i c h w ł o ś c i a n : M a t e u s z a S t ir n o , A d a m a R o s m a n a i J a n a D o p r o w - s k i e g o ( o b e c n i e z a w i e s z o n y w r o z w i d l e n i u k o n a r ó w d r z e w a , r o s n ą c e g o w o to ­ c z e n i u k o ś c io ła ) . P e ł n a i n s k r y p c j a n a n i m b r z m i : „ S I T N O M E N D O M I N I B E N E D I C T U * M E F E C I T I O H A N N C H R I S T I A N C O P I N U S R E G O M O N T I 1753 / M A T T I A S S T I R N O / A D A M R O S M A N / I A N N D O P R O W S K I ” . P o n a d t o g o d n e u w a g i s ą d w a n i e p o z o r n e , le c z i n t e r e s u j ą c e i b e z b l i ż s z y c h a n a l o g i i d z ie ła , m i a n o w i c i e k r u c y f i k s i s k a r b o n a , o d n o t o w a n e d o p i e r o w k a t a l o g u z a ­ b y t k ó w p o w i a t u o s t r ó d z k i e g o z 1954 r o k u 62. S k a r b o n a — w y d r ą ż o n y o c i o s a n y s ł u p o p r z e k r o j u o ś m i o b o c z n y m , p o ­ k r y t y u g ó r y ż e l a z n ą b l a c h ą z w y c i ę t y m o t w o r e m n a m o n e t y i o p a t r z o n y ż e l a z n y m i o k u c i a m i , j e s t r z a d k i m p r z y k ł a d e m d a w n e g o w y r o b u l u d o w e g o 56 B . S c h m id , P o m e s a n i e n , d a s O b e r l a n d u n d das C r os s e W e r d e r , s. 137. 57 F o r . K . W r ó b l e w s k a , S z t u k a ś r e d n i o w i e c z n a m u z e ó w w o j e w ó d z t w a o ls z t y ń s k ie g o . K a ­ t a l o g w y s t a w y . K a t a l o g z b i o r ó w , O l s z ty n 1979, ss. 11, 42—43; ii. 8—14. T a m ż e p o d a n a l i t e r a t u r a p r z e d m i o t u . 58 P e t e r s w a l d e , E v . K i r c h e , f o l. 80. 59 I b i d e m , fol. 12. 60 I b id e m . 61 I b id e m , fo l. 75. 62 K a t a l o p Z a b y t k ó w S z t u k i . P o w i a t o s t r ó d z k i , s. 44.

Cytaty

Powiązane dokumenty

The Eastern Scheldt tidal inlet (Figure 1), located in the south-western part of the Netherlands, has experienced large changes in hydrodynamics and morphology in response to the

No i pośmiać się, zabawić i cieszyć się, że jeszcze nam się chce… I kilka myśli poświęcić tym, którzy w tym roku już przyjechać nie mogli... Alu, a gdzie

Podstaw y zaś teoretyczne zagadnienia losu zostały potraktow ane przez A utorkę na bardzo szerokim tle, co w nas­ tępstw ie pozw oliło na sform ułow anie w łasnej tego

Based on a case study of 11 open agriculture data hackathons held between 2016 and 2018 in the Netherlands, we found that participants of these hackathons have different

Druga grupa eksponatów to medale, plakietki i odznaki dokumentująca aktualne wydarzenia w życiu miasta: odbywające się zjazdy - na przykład: Lekarzy i

Although the present study is concerned mainly with estuaries, the two-layer model can be applied to several other cases of stratified flow, notably those concerned with

"Barokowy kościół pielgrzymkowy w Krośnie na Warmii", Maria Babicka, "Roczniki Humanistyczne" T... stałego

Kraków, kościół na Woli Justowskiej przed pożarem, strona południowa (fot.. Kraków, church at Wola Justowska before the fire, southern