Polskie prace nad magnezem i nawozami magnezowymi

R O C Z N I K I G L E B O Z N A W C Z E T. X X I I , Z. 2, W A R S Z A W A 1971

ZBYSZKO TUCHOŁKA

POLSKIE PRACE NAD MAGNEZEM I NAWOZAMI MAGNEZOWYMI W ystępowanie magnezu w popiele roślinnym znane jest od dawna. Już Liebig, stw ierdzając obecność magnezu w popiele wszystkich roślin, zalicza ten składnik do niezbędnie potrzebnych każdej roślinie. Później­ sze badania, prowadzone w drugiej połowie XIX w ieku przez w ielu auto­ rów nad potrzebam i pokarmowymi roślin, potwierdziły niezbędność m a­ gnezu w procesie odżywiania się roślin składnikam i m ineralnym i. Od­ krycie przez W illstättera i Stolla w 1913 r. magnezu w budowie chloro­ filu ugruntow ało przekonanie, że bez tego składnika rośliny obejść się nie mogą.

Mimo to magnez jako składnik nawozowy nie znajdował w tym czasie szerszego zainteresowania. Również w literaturze polskiej, dotyczącej za­ gadnień chemii rolnej i nawożenia, do pierwszej w ojny światowej nie ma żadnych danych o potrzebie stosowania magnezu w nawożeniu roślin. Jest w prawdzie w tomie I Rolnika Polskiego, napisanego przez Z. Gwa­ reckiego i A. Kohna (rok 1862) wzmianka o magnezie jako składniku po­ piołu drzewnego, zalecanego do stosowania jako nawóz, bez określenia jednak przydatności tego składnika jako elem entu nawozowego.

W okresie m iędzywojennym w polskiej literatu rze chemiczno-rolni­ czej ukazało się wiele prac omawiających działanie magnezu zawartego w nawozach, ale praw ie wyłącznie na tle badań nawozów potasowych i nawożenia potasem. W badaniach tych magnez był traktow any głównie jako składnik balastowy nawozów potasowych bądź rozpatryw ano wpływ potasu na gospodarkę rośliny magnezem.

Pierw sze wzmianki o magnezie w tym czasie znajdujem y w pracach Emila Godlewskiego. W pracy ogłoszonej w 1922 r. w P am iętniku PINGW autor podaje w yniki doświadczeń przeprowadzonych w latach 1906-1910 w P rądniku pod Krakowem, w których badano działanie nawozowe po­ tasu. Z uzyskanych wyników autor wnioskuje, że niedobór potasu za­ cieśnia stosunek potasu do w apnia i magnezu, co może być wskazówką do określania potrzeb nawożenia potasem. Niedostatek potasu w glebie

powoduje mniej ekonomiczne wyzyskanie pobranych przez roślinę innych składników, między innym i magnezu.

Od 1929 r. wykonano w Polsce wiele badań nad niskoprocentowymi solami potasowymi z kopalni w Kałuszu i Stebniku. Sole te zaw ierały znaczne ilości magnezu w formie siarczanu i chlorku. Stebnickie lang- beinity zawierały do 48°/o M gS04, kalimagnezja do 38%, a kainit do 21%. Badania te, prowadzone głównie w ośrodku warszawskim pod kie­ runkiem Górskiego i w ośrodku poznańskim pod kierunkiem Terlikow ­ skiego, wykazyw ały w doświadczeniach wazonowych i polowych w wielu przypadkach lepsze działanie nawozowe surowych soli potasowych niż soli skoncentrowanych. Spowodowało to rozwinięcie badań zmierzających do określenia działania nawozowego składników ubocznych, zaw artych w nawozach potasowych, przede wszystkim chlorków i siarczanów sodu, magnezu i wapnia oraz w ystępujących w tych nawozach iłów. W synte­ tycznym opracowaniu wyników tych badań, podanym przez Górskiego, Korczewskiego i Terlikowskiego, znajdujem y stwierdzenie, że sole m a­ gnezu zaw arte w nawozach potasowych nie w ykazują korzystnego dzia­ łania na plon roślin. Spośród badanych roślin zbożowych i motylkowych tylko bobik w ykazał pozytywną reakcję na magnez i to w niewielkim stopniu. Z ubocznych składników surowych soli potasowych korzystny wpływ na rośliny autorzy przypisują raczej solom sodowym i iłom, za­ liczając tu także bor w ystępujący w kopalniach w małych ilościach. Dal­ sze badania w tym zakresie, prowadzone przez Górskiego, Byczkowskie- go, Kwinichidze i innych, dały podobne rezultaty. Wszyscy ci autorzy eksponują sód jako składnik uboczny soli potasowych, mogących działać pozytywnie na plon roślin, stw ierdzając równocześnie brak reakcji roślin na zaw arty w tych nawozach magnez.

Wyniki tych badań nie byty zachęcające dla prowadzenia prac nad po­ trzebam i nawożenia magnezem. Toteż zagadnienie to nie znalazło się w tym czasie w szerszym zakresie na w arsztacie badań polskich placó­ wek naukowych chemiczno-rolniczych, mimo że w latach trzydziestych w literaturze fachowej (również polskiej) sygnalizowano szereg obserwa­ cji stw ierdzających u roślin upraw nych występowanie objawów niedo­ boru magnezu, który dało się usunąć przez dodanie magnezu w nawo­ zach. Można tu wymienić prace Jacoba i A ltena (1930, 1935) nad żytem i owsem, Jensena z owsem (1931), prace am erykańskie z pszenicą, kuk u ­ rydzą i ziemniakami (Carolus, 1933-1935), a także polskie prace Nowotnej (1938) nad burakam i cukrowymi. W Polsce jednak w okresie międzywo­ jennym i w pierwszych latach po ostatniej wojnie badania nad potrzebą nawożenia magnezem nie były prowadzone na szeroką skalę. W ydaje się, że jedną z głównych przyczyn tego stanu rzeczy był brak dogodnych metod do określania warunków, w jakich w ystępują rzeczywiste potrze­

Prace nad nawozami magnezowymi 151

by nawożenia magnezem i efektywność tego zabiegu, przede wszystkim metod oznaczania zasobności przyswajalnego magnezu w glebach. Posia­

danie takiej metody, nadającej się do masowych oznaczeń i wykazującej w ystarczającą zgodność z reakcją roślin na nawożenie magnezem pozwo­ liłoby dopiero na właściwą organizację badań i uzyskanie pozytywnych wyników. Zasobność gleby nie jest w prawdzie jedynym czynnikiem de­ cydującym o skuteczności nawożenia magnezem, jednak jest to zawsze pierwszy sygnał wskazujący na możliwość występowania potrzeby nawo­ żenia tym składnikiem. Nie jest wykluczone, że brak wyników działa­ nia soli magnezowych, zaw artych w nawozach potasowych, w badaniach prowadzonych w Polsce w okresie międzywojennym był związany z nie­ dostatecznym rozeznaniem gleb pod względem zasobności w magnez. W pracach tych nie ma żadnych danych o glebach, na których wykonano doświadczenia, poza określeniem typu gleby według ówcześnie obowią­ zującej nom enklatury. Stąd badania te nie mogą być w pełni przydatne do wnioskowania o rzeczywistych potrzebach nawożenia magnezem na glebach polskich.

W pierwszych latach po ostatniej wojnie naukowe placówki chemii rolnej i gleboznawstwa nie prowadziły szerzej zakrojonych prac nad po­ trzebam i nawożenia magnezem w rolnictw ie polskim. Pierwsze prace na tem at zasobów magnezu w glebach (rok 1957) pochodzą z ośrodka w ar­ szawskiego, kierowanego przez Musierowicza. Badania na tem at m agne­ zu rozwinęły się w tym okresie bardzo szeroko i w różnych kierunkach. Prace te można zgrupować w szereg problemów, dotyczących badań skierowanych na określenie potrzeb i efektywności nawożenia m agne­ zem w rolnictwie polskim. Wyodrębnić można 4 najważniejsze proble­ my lub grupy problemów, rozwiązywanych w polskich placówkach nau­ kowych chemiczno-rolniczych i gleboznawczych, a mianowicie: •

— poszukiwanie i ocena metod oznaczania przyswajalnego magnezu w glebach,

— oznaczania zasobności gleb w magnez,

— badania doświadczalne nad efektywnością nawożenia magnezem w różnych w arunkach,

— ustalenie przydatności różnych form nawozów magnezowych i po­ szukiwanie źródeł tych nawozów.

Prace badawcze nad m etodyką oznaczania przyswajalnego magnezu w glebie dotyczyły głównie metody Schachtschabela chemicznej analizy gleb i metody mikrobiologicznej za pomocą Aspergillus niger. Prace te prowadzone były głównie w ośrodku warszawskim (Górski, Nowosielski) i wrocławskim (Boratyński i współpracownicy) oraz w Krakowie (Dom- nicz) i Poznaniu (Tuchołka, Zodrow, Stefaniak). Wyniki tych prac wy­ kazały na ogół dużą zgodność obu metod, z tym że na glebach zasobnych

w Mg w yniki są bardziej rozbieżne, metoda mikrobiologiczna w ykazuje bowiem wyższe w artości niż m etoda chemiczna.

P race te pozwoliły na rozstrzygnięcie w yboru metody do masowych oznaczeń, wykonywanych, między innymi, przez stacje chem iczno-rolni­ cze. W ybrano m etodę chemiczną Schachtschabela jako prostą w w yko­ naniu i dającą pow tarzalne w yniki w różnych pracowniach.

W ątpliwości budzi wciąż jednak zagadnienie liczb granicznych dla tej metody. Zdaniem większości badaczy polskich, podana przez Schachtscha­ bela liczba 5 mg Mg na 100 gleby dla gleb lekkich jest za wysoka. Bada­ nia prowadzone w ośrodku poznańskim (Tuchołka) i bydgoskim (Jaśkow- ski) wykazały, że na znacznej części gleb zaliczanych według metody Schachtschabela do ubogich w magnez, reakcja roślin na nawożenie tym składnikiem nie w ystępuje. Należy przy tym podkreślić, że ustalenie liczb granicznych dla chemicznej metody oznaczania zasobności gleb w Mg w celu określenia potrzeb nawożenia tym składnikiem jest skom­ plikowane o tyle, że potrzeby i efektywność nawożenia magnezem jest zależna nie tylko od zawartości przyswajalnego Mg w w arstw ie ornej, ale i od wielu innych czynników, jak zawartość magnezu w głębszych w ar­ stwach gleby, różnice wym agań poszczególnych roślin, zaopatrzenie roś­ lin w inne składniki, jak potas, wapń, azot i jego formy i inne. Zagad­ nienie określania w arunków stw arzających potrzebę nawożenia m agne­ zem jest jeszcze w stadium dalszych badań.

Badania nad zasobnością gleb polskich w magnez rozwinęły się sze­ roko od ok. 1957 r. Pierwsze prace z tego zakresu pochodzą z placówek naukowych, katedr WSR i zakładów naukowych IUNG. Prace te nie ograniczyły się do inw entaryzacji zasobności gleb w magnez, ale połą­ czone były z poszukiwaniem zależności między tą wielkością a typem i gatunkiem gleby, odczynem, pojemnością sorpcyjną i innym i jej właści­ wościami. Niektórzy autorzy znajdują zależność między typem gleby a zawartością magnezu, stw ierdzając niskie zawartości w glebach bielico- wych (Musierowicz i inni), wysoką zawartość w czarnych ziemiach. Jeśli jednak porównać w yniki różnych autorów w liczbach bezwzględnych, trudno dopatrzyć się związku między typem gleby a zawartością m a­ gnezu. Zagadnienie to wymaga syntetycznego opracowania.

Wyniki polskich badań wskazują na istotną korelację między odczy­ nem gleby a zawartością magnezu (Boratyński, Jaśkowski i inni). Ko­ relacja ta nie w ystąpiła w badaniach Jaśkowskiego tylko dla gleb moc­ niejszych, zawierających powyżej 20% części spławialnych.

W obszernych badaniach prowadzonych we Wrocławiu (Boratyński) uzyskano wysoki współczynnik korelacji między zawartością przysw ajal­ nego Mg a pojemnością sorpcyjną gleby. N iektóre badania (Jaśkowski)

Pracc nad nawozami magnezowymi 153

wykazały również istotną korelację ujem ną między zawartością magnezu i zawartością cząstek spławialnych w glebie.

Obecnie inw entaryzację zasobności gleb polskich w magnez prowadzą stacje chemiczno-rolnicze. Jest to duże osiągnięcie organizacyjne na od­ cinku badania potrzeb nawożenia w rolnictw ie polskim, gdyż tylko tą drogą można uzyskać pełny obraz rzeczywistych potrzeb w tym zakresie. Ogłoszone dotychczas w yniki tych oznaczeń (Czuba w edług stanu na 30. V I.1967 r.) w ykazują, że na zbadanych ponad 300 tys. próbek glebowych, zebranych z obszaru 2,7 m in ha, 31% w ykazuje złą zasobność, a tylko 35% dobrą zasobność w magnez. Przy tym w niektórych województwach procentowy udział gleb ubogich w magnez jest bardzo wysoki (woj. łódz­ kie — 67%, szczecińskie — 58%, koszalińskie — 55%). Oznaczenia stacji chemiczno-rolniczych wskazują, że zgodnie z poprzednimi badaniam i w Polsce w ystępuje zubożenie gleb w magnez na znacznych obszarach. Należy stąd wnioskować, że spraw a zaopatrzenia rolnictw a polskiego w magnezowe nawozy jest jednym z ważniejszych czynników intensyfi­ kacji produkcji rolniczej.

Badania doświadczalne nad efektywnością nawożenia magnezem roz­ poczęto na szeroką skalę dopiero w u schyłku lat pięćdziesiątych. P ierw ­ sze wyniki doświadczeń wazonowych (Górski 1960) i polowych (Lachow­ ski 1961, Tuchołka 1962), prowadzone na glebach zaliczanych do ubogich w magnez według metody Aspergillus niger bądź Schachtschabela w yka­ zały znaczną nieraz reakcję roślin na nawożenie magnezem. W doświad­ czeniach polowych (Tuchołka) nawożenie magnezem dawało zwyżki plo­ nów do 13 q/ha ziarna żyta i do 80 q/ha kłębów ziemniaków. W później­ szych latach ogłoszono wiele prac dotyczących działania nawożenia m a­ gnezem na plon roślin (Góralski, Boratyński, Jaśkowski, Szukalski, Głę- bowski, Domnicz, Boguszewski i inni). Obszerne badania stanowiące syntezę 131 doświadczeń z żytem opracował Jaśkowski. W doświadcze­ niach tych uzyskano średnio zwyżki plonów po zastosowaniu siarczanu magnezu w wysokości 1,6 q/ha ziarna, przy równoczesnym wapnowa­ niu — 1,4 q/ha, a przy stosowaniu dolomitu w porównaniu z wapnem rolniczym — 0,8 q/ha. Działanie magnezu w tych doświadczeniach w a­ hało się jednak w szerokich granicach: m aksym alne efekty wynosiły dla siarczanu magnezu 13,7 q/ha przyrostu plonu ziarna, dla dolomitu — 18 q/ha. Notowane obniżki plonów nie przekraczały 2 q/ha ziarna. P rzy tak dużej rozpiętości działania magnezu autor poszukiwał jego związku z niektórym i właściwościami gleby. Nie dało się w tych doświadczeniach sprawdzić regularnego związku między efektywnością nawożenia Mg a zawartością w glebie tego składnika według Schachtschabela. Trzeba jednak podkreślić, że doświadczenia wykonano praw ie wyłącznie na gle­ bach ubogich w magnez. Tylko 20% doświadczeń było wykonanych na.

glebach zawierających 5 mg Mg na 100 g gleby, a 73% na glebach poni­ żej 2,5 mg Mg na 100 g gleby. Należy przypuszczać, że synteza z doświad­ czeń w ykonanych na glebach o dużej i małej zawartości Mg mogłaby dać ściślejszą zależność efektywności nawożonego Mg od zasobności gleby.

Badania innych autorów w ykazują również wysoką efektywność na­ wożenia magnezem. Doświadczenia wykonane w ośrodku poznańskim (Tuchołka, Wojtowska i współpracownicy) w ykazują na glebach kw a­ śnych i ubogich w Mg średnie zwyżki plonów następczych pod działaniem dolomitu w porównaniu do wapna rolniczego: ziemniaki 20,5% (19 do­ świadczeń), owies — 15,8% (11 doświadczeń), żyto — 33,8% (19 doświad­ czeń). W doświadczeniach tych rozpiętość w ahań efektywności Mg była stosunkowo znaczna, mniejsza jednak niż w pracach Jaśkowskiego.

W ogłoszonych pracach doświadczalnych nad dziełaniem magnezu można znaleźć wiele m ateriału dotyczącego prób w yjaśnienia zależności efektywności nawożenia Mg od niektórych czynników poza zasobnością gleby. Należy tu wymienić badania nad wpływem nawożenia potasowego, formami i dawkami azotu, nawożenia fosforowego i inne.

Badania te w ykazują wiele zależności, których ostateczna ocena w y­ maga jeszcze dalszych prac badawczych. Na uwagę zasługują potrzeby nawożenia magnezem w zależności od formy nawozu azotowTego. Wraz ze zwiększeniem dawek nawozów amonowych (Głębowski), a także mocz­ nika (Góralski, Tuchołka, Wojtowska) w zrastają wymagania roślin w od­ niesieniu do magnezu. Przypisuje się to zjawisko antagonistycznem u dzia­ łaniu kationu amonu w stosunku do kationu magnezu w procesie pobie­ rania składników przez roślinę.

W ykonane dotychczas w Polsce badania nawozowe z magnezem pod rośliny upraw ne wykazują, że w określonych w arunkach stosowanie tego składnika daje znaczne efekty. Chociaż nie znamy jeszcze wszystkich czynników w arunkujących tę efektywność w naszych wTarunkach, troska o znalezienie źródeł nawozów magnezowych dla rolnictwa polskiego jest niewątpliw ie sprawą naszego pokolenia. Perspektyw y zaopatrzenia n a­ szego rolnictw a w nawozy magnezowe są korzystne, gdyż mamy w k raju obfite źródło surowców do produkcji tych nawozów. Surowcami tym i są przede wszystkim dolomity, które w ystępują u nas na znacznych obsza­ rach, są dobrze zinwentaryzowane i poznane. Wchodzą też w rachubę odpady dolomitowe z przem ysłu hutniczego, zalegające w hałdach w w ie­ lu milionach ton w śląskim okręgu przemysłowym.

Dolomit jest przydatny do nawożenia magnezem gleb kwaśnych, któ­ rych znaczna część jest uboga w magnez. Na gleby niekwaśne, w ym aga­ jące wapnowania, trzeba mieć do dyspozycji nawóz magnezowy nie za­ w ierający wapnia. Nadaje się tu przede wszystkim siarczan magnezu, który jednak dla masowego zaopatrzenia rolnictwa nie ma perspektyw

Prace nad nawozami magnezowymi 155

ze względu na cenę, abstrahując od niewielkich ilości odpadowych soli z Kłodawy, zawierających tę sól. Można jednak do magnezowania gleb niekwaśnych wykorzystać serpentynity albo magnezyty, których pokłady w ystępują w naszym k raju w ystarczająco obficie. Wartość nawozową do­ lomitów różnego pochodzenia oraz serpentynitów badano w ośrodkach: warszawskim, poznańskim, gorzowskim, bydgoskim i wrocławskim. Ba­ dania te w ykazały dobrą przydatność tych m ateriałów jako nawozów magnezowych bądź wapniowo-magnezowych.

Problem potrzeb nawożenia magnezem w naszym kraju został podję­ ty na szerszą skalę stosunkowo niedawno. Podobnie jest w innych krajach naszej strefy klimatycznej, gdzie liczba badań tego problem u w ostatnich 20 latach ogromnie wzrosła. Nie we wszystkich krajach problem ten ma jednakowe znaczenie. W Czechosłowacji, po konferencji RWPG w 1962 r. w Krakowie, na której przedstawialiśm y nasze ówczesne pozytywne w y­ niki nawożenia magnezem, wykonano w krótkim czasie badania zasob­ ności gleb całego k raju w magnez. Okazało się, że czechosłowackie gleby praw ie nie w ykazują braku magnezu. Nie ma tam więc potrzeby w pro­ wadzania nawozów magnezowych do rolnictwa. W naszym kraju jednak dotychczasowe w yniki badań zarówno w odniesieniu do zasobności gleb, jak i uzyskiwanej efektywności nawożenia magnezem w doświadczeniach zmuszają do traktow ania spraw y zaopatrzenia rolnictw a polskiego w na­ wozy magnezowe jako jednego z ważnych elementów intensyfikacji pro­ dukcji rolniczej.

Zainteresow anie sprawą magnezu w rolnictwie dotyczy nie tylko możliwości podniesienia wydajności plonów roślin z hektara. Niedobór magnezu w glebie może spowodować również znaczną obniżkę koncen­ tracji tego składnika w masie roślinnej. W roślinach pastew nych powo­ duje to pogorszenie ich wartości paszowej, gdyż zwierzęta gospodarskie m ają określone potrzeby odnośnie magnezu. Badania roślin pastewnych, wykonane między innym i w ośrodku poznańskim, w ykazują silne niekie­ dy obniżenie zawartości procentowej w sianie łąkowym poniżej normy przewidzianej dla dobrego siana. Na problem ten zwrócił już uwagę Strzem ski w 1957 r.

Problem potrzeb rolnictwa polskiego w odniesieniu do magnezu jest więc rozległy. Jest on wciąż jeszcze przedm iotem badań. O ile można się zorientować, wszystkie placówki badawcze chemiczno-rolnicze w Polsce zajm ują się obecnie w jakiejś mierze tym problemem. Można stąd sądzić 0 jego znaczeniu zarówno dla rozwoju polskiej nauki chemii rolnej, jak 1 dla postępu w produkcji rolniczej naszego kraju.

LITERATURA

[1] A d a m u s M., B o r a t y ń s k i K., S z e r s z e ń L.: Rozmieszczenie magnezu przyswajalnego w profilach gleb lekkich. Zesz. probl. Post. Nauk roi., 50 b, 1964.

[2] A n d r u s z c z a k E., C z u b a R., K a m i ń s k a W.: Rozmieszczenie magnezu przyswajalnego w profilach glebowych niektórych typów gleb woj. w rocław ­ skiego. Zesz. probl. Post. Nauk roi., z. 78, 1967.

[3] В a r t u z i J., D e c h n i k I., M a l i c k i L.: Zależność zawartości przysw ajal­ nego magnezu od niektórych własności gleb lubelszczyzny. Rocz. glebozn., t. 14, 1964.

[4] B i r e c k a H., T u c h o ł k a Z., K u ź m i ń s k a K., W o j t o w s k a R.: B ada­ nia wartości nawozowej termofosfatów magnezowych. Rocz. Nauk roi., 72-A-2, 1955.

[5] В o b r o w n i с к i W., P i e n i ą ż e к T., S с h r o e d e r J., S t о p a S.: Termo- fosfaty magnezowo-krzemianowe. Przem. ehem., cz. I, R. 12, z. 7, 1956; cz. II, R. 12, z. 7, 1956; cz. III, R. 12, z. 7, 1956.

[6] B o r a t y ń s k i K., R o s z y k o w a S., Z i ę t e c k a M.: Porównanie metod oznaczania magnezu w glebie na tle niektórych gleb powiatów: Milicz, Bystrzy­ ca Kłodzka i Środa Śląska. Sprawozdanie Wrocł. Tow. Nauk, 16 B, 1961. [7] B o r a t y ń s k i K., T u r y n a Z.: Wartość nawozowa term ofosfatu magnezo-

wo-wapniowego w świetle doświadczeń nawozowych. Rocz. glebozn., dod. do t. 13, 1963.

[8] B o r a t y ń s k i K., R o s z y k o w a S., Z i ę t e c k a M.: Badania nad zaw ar­ tością magnezu w glebie. Zesz. probl. Post. Nauk roi., cz. I i II, nr 40a, 1963; cz. III — Rocz. glebozn., t. 14, 1964; cz. V. — Rocz. glebozn., t. 15, z. 1, 1965. [9] B u n t e r E., К a n i о к K.: K arnalit kłodowski jako surowiec magnezowy.

Zesz. probl. Post. Nauk roi., 78, 1967.

[10] B y c z k o w s k i A.: Studia nad mechanizmem działania nawozów potasowych na plon roślin. Rocz. Nauk roi., t. 37, 1936.

[11] С u r y ł о T.: Wpływ magnezu na plon oraz skład chemiczny tytoniu. Rocz. glebozn., dod. do t. 13, 1963.

[12] C z e k a l s k i A., M i c i ń s k i B., T u c h o ł k a Z.: Badania nad wpływem składników pokarmowych na występowanie liściozwoju chmielu. Prace Kom. Nauk roi. i leś. PTPN, 23, z. 2, 1967.

[13] C z u b a R.: Zawartość magnezu przyswajalnego w bielicowej glebie pyłowej w zależności od stosowanego nawożenia w płodozmianie ośmiopolowym. Zesz. probl. Post. Nauk roi., nr 78, 1967.

[14] C z u b a R.: Wyniki badań nad zawartością magnezu przyswajalnego w glebach polskich. Nowe Roi., z. 12, 1969.

[15] D o m n i с z A.: Uwagi do niektórych metod oznaczania przyswajalnego m a­ gnezu w glebie za pomocą Aspergillus niger. Rocz. glebozn., dod. do t. 14, 1964. [16] D o m n i c z A.: Przegląd dotychczasowych prac polskich nad magnezem. Zesz.

probl. Post. Nauk roi., z. 78, 1967.

[17] F i l u t o w i c z A.: Wartość nawozowa niektórych produktów potasowych. Rocz. Nauk roi., t. 37, 1936.

[18] G a ł a j E., E i s В.: Zawartość magnezu przyswajalnego dla roślin w niektó­ rych rodzajach gleb województwa bydgoskiego. Rocz. glebozn., t. 15, z. 2, 1965. [19] G ł ę b o w s k i H.: W stępne badania laboratoryjne nad rozpuszczalnością i w ła­

Prace nad nawozami magnezowymi 157

[20] G ł ę b o w s k i H.: Wartość serpentynitu jako nawozu magnezowego. Rocz. glebozn., t. 18, z. 1, 1967.

[21] G ł ę b o w s k i H.: Badania nad wpływem nawozów azotowych na pobieranie magnezu przy różnym odczynie gleb. Rocz. glebozn., t. 19, z. 2, 1968.

[22] G ó r a l s k i J.: Wpływ wzajem ny potasu i magnezu na plon lnu włóknistego i zawartość niektórych składników pokarmowych. Rocz. Nauk rol., t. 85, 1962, 85-A-2, 1962.

[23] G ó r a l s k i J.: Zawartość przyswajalnego magnezu w glebach woj. w arszaw ­ skiego ze szczególnym uwzględnieniem gleb lekkich. Rocz. glebozn., t. 12, 1962. [23a] G o d l e w s k i E.: O wpływie nawozów potasowych na wysokość plonów róż­

nych roślin uprawnych. Pam. PINGW, t. 3, z. A, 1922.

[23b] G a w a r e c k i Z., K o h n A.: Rolnik Polski, t. 1, Księgarnia Polska A. Dzwon- kowskiego i Ska, W arszawa 1862.

[24] G ó r s k i M.: Studia nad w artością nawozową kainitów polskich. Rocz. Nauk rol., t. 26, 1931.

[25] G ó r s k i M., K o r c z e w s k i M., T e r l i k o w s k i F.: Rocz. Nauk rol., t. 28,1932. [26] G ó r s k i M., B a r s z c z a k : Termofosfaty magnezowe w porównaniu z in­

nymi nawozami fosforowymi. Rocz. Nauk rol., t. 72-A-2, 1955.

[27] G ó r s k i M., G ł ę b o w s k i H.: Nawożenie magnezem. Post. Nauk rol., nr 3, 1960.

[28] G ó r s k i M., N o w o s i e l s k i O., L e k s t o n J.: Przydatność uproszczonej metody Aspergillus niger do oznaczania zawartości magnezu w roślinie. Rocz. glebozn., t. 10, 1961, z. 1.

[29] G ó r s k i M., N o w o s i e l s k i O., L e k s t o n J.: Dalsze studia nad ozna­ czaniem magnezu za pomocą Aspergillus niger. Rocz. glebozn., t. 13, 1963, z. 2. [30] G u t m a ń s k i I.: Działanie siarczanu magnezowego i fosforanu magnezowo-

-amonowego na plony i pobieranie składników przez buraki cukrowe. Cz. I i II, Biul. IHAR, 3/4, 1967.

[31] J a ś k o w s k i Z.: Wpływ wapnow ania i nawożenia magnezowego na plony lucerny na kw aśnej glebie piaszczystej. Pam. puł., z. 14, 1964.

[32] J a ś k o w s k i Z.: K orelacja między zawartością przyswajalnego magnezu a niektórym i właściwościami gleb lżejszych. Pam. puł., z. 17, 1964.

[33] J a ś k o w s k i Z.: Efektywność nawożenia magnezowego na glebach lekkich. Zesz. probl. Post. Nauk rol., nr 79, 1967.

[34] J a ś k o w s k i Z.: Efektywność nawożenia magnezowego na glebach lekkich. Cz. I i II, Pam. puł., z. 24, 1967; cz. III, Pam. puł., z. 32, 1968.

[35] J e l i n o w s k a A., K a c - K a c a s M., P o l e c k a - N o w a k o w s k a A.: Zwiększenie efektywności w apnow ania gleb lekkich pod lucernę przez naw o­ żenie magnezem. Zesz. probl. Post. Nauk rol., z. 79, 1967.

[36] J e z i e r s k a M., F a b i s z e w s k a W.: Zawartość magnezu przysw ajalnego w różnych typach gleb. woj. szczecińskiego. Zesz. probl. Post. Nauk rol., z. 78, 1967.

[37] K a c - K a c a s M., R ó ż y c k a T.: Porów nanie niektórych metod oznaczania magnezu przyswajalnego i wymiennego w glebie. Pam. puł., z. 10, 1963. [38] K a c - K a c a s M., R ó ż y c k a T.: Niektóre badania nad magnezem. Cz. I,

Rocz. Nauk rol., 88-A-3, 1964.

139] K a c - K a c a s M.: Nawożenie magnezem i wapnowanie. Zesz. probl. Post. Nauk rol., nr 4, 1964.

[40] K a c - K a c a s M.: Nawożenie magnezem a wapnowanie. Zesz. probl. Post. Nauk rol., z. 79, 1967.

[41] K a c - K a c a s M., Ż ó r a w s k a В., P o l e c k a - N o w a k o w s k a A., S r z e d n i c k i C., W i e r z b i c k a - K u k u ł o w a A., W ó j c i c k i A.: Ba­ dania surowca wapiennego Polski dla wykorzystania go w celach nawozowych. Rocz. Nauk rol., nr 90-A-4, 1966.

[42] K a c - K a c a s М., К o t o w i с z - К а с H., M a l i ń s k a М., G ł o w a c k a L.: Badania wartości nawozowej niektórych odpadów dolomitowych z przemysłu górniczo-hutniczego. Cz. I, Pam. puł., z. 29, 1967.

[43] K a c - K a c a s M., D r z a s K., M a ć k o w i a k C.: Badania wartości nawozo­ wej niektórych odpadów dolomitowych z przemysłu górniczo-hutniczego. Cz. II, Pam. puł., z. 29, 1967.

[44] K a c - K a c a s M., D r z a s K., M a ć k o w i a k C., M a l i ń s k a M.: Badania wartości nawozowej niektórych odpadów dolomitowych z przemysłu górniczo- -hutniczego. Cz. III, Pam. puł., z. 35, 1968.

[45] K a c - K a c a s M., S z c z e p a n ó w s k i W.: Badania wartości nawozowej nie­ których odpadów dolomitowych z przemysłu górniczo-hutniczego. Cz. IV, Pam. puł., z. 35, 1968.

[46] K a c - K a c a s M., R u ś k i e w i c z M.: Badania nad przydatnością dolomitów polskich do nawożenia gleby. Cz. I, Rocz. Nauk rol., 92-A-3, 1966.

[47] K o n e c k a - B e t l e y K.: Rozmieszczenie w apnia i magnezu w profilu gleb wytworzonych z gliny zwałowej jako jeden ze wskaźników typologicznych. Rocz. glebozn., t. 12, 1962.

[48] К o p u t C.: Zależność między składem mechanicznym gleb a zawartością m a­ gnezu przyswajalnego. Zesz. probl. Post. Nauk rol., z. 78, 1967.

[49] K o r c z e w s k i M., M a j e w s k i F.: Wpływ dawki magnezu na plon i skład chemiczny owsa. Rocz. Nauk rol., z. 1—2, t. 28, 1932.

[50] K o t e r M.: Studia nad w apnem wielkopiecowym. Rocz. Nauk rol., t. 53, 1950. [51] K o t e r M., G ó r s k i M.: Dotychczasowe badania nad zastosowaniem żużla

wielkopiecowego w rolnictwie. Prace Inst. Techn. Budowl., nr 91, Prace Kom. żużl., nr 8, W arszawa 1951.

[52] K u r y ł o w i c z B., G ą s i e r o w s k i S., K r o c z y ń s k i J.: Wyniki badań nad w artością nawozową term ofosfatu magnezowego. Post. Nauk rol., nr 1, 1957.

[53] L e h m a n n K.: Pobieranie oraz rozmieszczenie w roślinach niektórych katio­ nów i frakcji magnezu w zależności od koncentracji magnezu w podłożu. Prace Kom. Nauk rol. PTPN, t. 20, 2, 1966.

[54] L e h m a n n K.: Wpływ w zrastającej koncentracji jonów Mg w podłożu na zawartość kationów oraz kształtowanie się frakcji magnezu w ziemniakach. Zesz. probl. Post. Nauk rol., nr 78, 1967.

[55] L a c h o w s k i J.: Wpływ siarczanu magnezu na plony buraków cukrowych w Polsce. Rocz. Nauk rol., 85-A-4, 1962.

[56] L a c h o w s k i J., W e s o ł o w s k i F.: Magnez w profilu glebowym a plony buraków cukrowych. Rocz. Nauk rol., 88-A-4, 1964.

[57] Ł a c h o w s к i J.: Wpływ magnezu na wzrost i plony wysadków oraz uzyska­ ne z nich potomstwo buraków cukrowych. Hod. Roślin, Aklim. i Nasienn., t. 10, z. 1, 1966.

[58] Ł a k o m i e ć I.: Wpływ wieloletniego nawożenia na zawartość kationów Mg, Ca, Al i Fe w profilu gleby bielicowej. Rocz. glebozn., t. 16, z. 1, 1966.

[59] M a c h a l i c a A., R u ś k i e w i c z М.: Złoża dolomitów w Polsce. Mater. Ogniotrw., nr 3, 1961.

Prace nad nawozami magnezowymi 159

wozowej term ofosfatu magnezowego. Cz. I, Rocz. Nauk rol., t. 81-A-3, I960, Cz. II, Rocz. Nauk rol., t. 82-A-l, 1960.

[61] M a k s i m ó w A.: Zawartość magnezu ogólnego w torfach niskich. Rocz. gle­ bozn., t. 12, 1962.

[62] M a t u s i e w i c z E.: Wpływ magnezu na tle dwóch poziomów nawożenia po­ tasowego na rozwój i plonowanie tytoniu. Prace Kom. Nauk rol. PTPN, t. 18, z. 2.

[63] M u s i e r o w i c z A.: Zawartość związków magnezowych w glebach bielico-wych piaskobielico-wych terenów Nizin Mazowiecko-Podlaskiej i W ielkopolsko-Ku- jaw skiej. Post. Nauk rol., nr 4(46), 1957.

[64] M u s i e r o w i c z A., K u ź n i c k i F.: Magnez w glebach Niziny Mazowiec- ko-Podlaskiej i Niziny W ielkopolsko-Kujawskiej. Rocz. Nauk rol., 82-A-2, 1960. [65] M u s i e r o w i c z A., S y t e k J.: Zawartość magnezu dostępnego dla roślin i wymiennego w glebach bielicowych piaskowych RZD SGGW Wolica. Zesz. probl. Post. Nauk rol., z. 40a, 1963.

[66] M u s i e r o w i c z A., K o n e c k a - B e t l e y K., S y t e k J., K o b y l i ń s k a I.: Formy magnezu w glebach wytworzonych z lessów na terenach erodowa- nych. Zesz. probl. Post. Nauk rol., z. 78, 1967.

[67] M u s i e r o w i c z A., K ę p k a M.: Zawartość różnych form magnezu w nie­ których glebach piaskowych Niziny Mazowieckiej wytworzonych z piasków różnych form acji geologicznych. Zesz. probl. Post. Nauk rol., z. 78, 1967. [68] N o w o s i e l s k i O.: Wpływ nawożenia na zawartość magnezu dostępnego

w glebie. Rocz. glebozn., t. 8, 1959.

[69] N o w o s i e l s k i O.: Oznaczenie magnezu za pomocą uproszczonej metody Aspergillus niger. Rocz. glebozn., t. 9, z. 1, 1960.

[70] N o w o s i e l s k i O., S i u t a J.: Magnez dostępny dla A. niger a magnez w y­ mienny. Rocz. glebozn., t. 9, z. 2, 1960.

[71] N o w o s i e l s k i O., S k ł o d o w s k i P.: Łączne oznaczanie dostępnych pier­ w iastków za pomocą A. niger. Magnez i cynk. Rocz. glebozn., t. 13, z. 2, 1963. [72] N o w o t n ó w n a A.: O wpływie nawożenia magnezowego na plon i cukro-

wość buraków cukrowych. Gaz. cukrown., nr 81, 1937.

[73] P i s z c z e k J.: Zagadnienie magnezu w glebach lekkich woj. szczecińskiego. Rocz. glebozn., dodatek do t. 9, 1960.

[74] P i s z c z e k J., B i a ł o u s F.: Badania nad metodyką oznaczania magnezu łatw o dostępnego dla roślin. Rocz. glebozn., dodatek do t. 10, 1961.

[74a] P i s z c z e k J.: Magnez dostępny dla roślin w bielicowych glebach lekkich Pomorza Zachodniego. Zesz. probl. Post. Nauk rol., z. 78, 1967.

[75] P o n d e 1 H.: Zawartość i formy występowania magnezu w glebach pyłowych. Pam. puł., z. 34, 1968.

[76] R e i m a n n B., M i c h a ł e k K.: Magnez przysw ajalny dla roślin w niektó­ rych glebach Wielkopolski. Rocz. glebozn., t. 18, 1967.

[77] R u ś k i e w i c z M.: Dolomity i inne skalne surowce magnezowe w Polsce oraz możliwości ich w ykorzystania w rolnictwie. Zesz. probl. Post. Nauk rol., z. 78, 1967.

[78] S a d o w s k i S., D u n a t S.: Zawartość przyswajalnego magnezu w glebach powiatu kozielskiego i raciborskiego. Rocz. glebozn., t. 28, 1967.

[79] S c h i l l a k R., J a ś k o w s k i Z.: W ymienny magnez metodą Schachtschabela. M odyfikacja oznaczania magnezu za pomocą żółcieni tiazolowej. Rocz. glebozn., dodatek do t. 10, 1961.

[80] S с h i l l а к R.: Kolorymetryczne oznaczanie magnezu w roztworach podstaw o­ wych przy zastosowaniu żółcieni tiozolowej. Rocz. Nauk roi., 95-A-2, 1969. [81] S t r a h l A.: Przystosowanie metody Schachtschabela do masowych oznaczeń

zawartości magnezu w glebie. Rocz. glebozn., dod. do t. 13, 1963.

[82] S t r z e m s k i M.: Nowy problem niedoborowy w Polsce (zagadnienie spadku zawartości magnezu w glebach lekkich). Medycyna weter., R. 11, nr 4, 1955. [83] S w i ą t k i e w i c z W., S a p e k A.: Zasobność gleb woj. koszalińskiego w przy­

sw ajalny magnez. Zesz. probl. Post. Nauk roi., nr 78, 1967.

[84] S z u k a l s k i H., Z e m b a c z y ń s k i A.: Wpływ nawożenia magnezem na plon jęczmienia, pszenicy i rajgrasu w zależności od formy stosowanego azotu. Pam. puł., z. 24, 1967.

[85] S z u k a l s k i H., Z e m b a c z y ń s k i A.: Przysw ajanie przez rośliny magnezu z dolomitu. Zesz. probl. Post. Nauk roi., z. 78, 1967.

[86] T e r l i k o w s k i F., K u r y ł o w i c z B.: Doświadczenia w stępne nad w arto­ ścią produktów nawozowych stebnickich. Rocz. Nauk roi., t. 21, 1929. [87] T e r l i k o w s k i F., B y c z k o w s k i A., S o z a ń s k i S.: Wpływ formy n a­

wożenia potasowego na skład chemiczny roślin. Rocz. Nauk roi., t. 31, 1932. [88] T e r l i k o w s k i F., B y c z k o w s k i A., S o z a ń s k i S.: Zmiany składu k a ­

tionów w kompleksie sorpcyjnym gleb w zależności od formy nawożenia pota­ sowego. Rocz. Nauk roi., t. 37, 1936.

[89] T e r l i k o w s k i F., B y c z k o w s k i A.: Oddziaływanie różnych produktów nawozowych potasowych na plon i zawartość w roślinach składników kationo­ wych. Rocz. Nauk roi., t. 37, 1936.

[90] T u c h o ł k a Z.: Z prac K atedry Chemii Rolnej WSR w Poznaniu nad zagad­ nieniem potrzeb nawożenia magnezem na glebach polskich. PWRiL, Agronom., 1962.

[91] T u c h o ł k a Z., B a l u k A., L e h m a n n K.: Zawartość składników m ine­ ralnych w roślinach łąkowych z niektórych rejonów Wielkopolski. Prace Kom. Nauk roi. PTPN, t. 18, z. 2, 1964.

[92] T u c h o ł k a Z., W o j t o w s k a R.: Działanie nawozowe różnych form naw o­ zów magnezowych. Prace Kom. N auk roi. PTPN, t. 19, z. 1, 1965.

[93] T u c h o ł k a Z., W o j t o w s k a R., L e h m a n n K.: Działanie nawozowe mocznika w zależności od zaopatrzenia roślin w magnez. Zesz. probl. Post. Nauk roi., z. 84, 1968.

[94] T u c h o ł k a Z.: O potrzebach nawożenia magnezem gleb w Wielkopolsce. PWRiL, 1968.

[95] W o n d r a u s c h A.: Magnez łatwo przysw ajalny w glebach woj. lubelskiego. Ann. UMCS Sec. E, t. 15, z. 4, 1960.

[96] W ó j c i k B.: Zasobność gleb w magnez niektórych powiatów woj. poznańskie­ go. Zesz. probl. Post. Nauk roi., z. 78, 1967.

[97] W у г o b a Z., S i t В., B i a ł a s T.: Magnez w nawozach i nawożeniu gleb. Przem. ehem., t. 44, z. 8, 1965.

[98] Z e m b a c z y ń s k a A., B y s t r z y c k a E.: Badania nad zawartością magnezu w niektórych glebach woj. zielonogórskiego. Pam. puł., z. 14, 1964.