Badania architektoniczne domów pierzei zachodniej ulicy Kanoniczej

Andrzej Swaryczewski

Badania architektoniczne domów

pierzei zachodniej ulicy Kanoniczej

A NDRZEJ SW ARYCZEW SKI

BADANIA ARCHITEKTONICZNE DOMÓW PIERZEI ZACHODNIEJ

ULICY KANONICZEJ 1

Badania architektoniczne obiektów przy ulicy Kanoniczej w Krakowie zostały rozpoczęte w 1967 roku na zlecenie Miejskiego K onserwa­ tora Zabytków. W tym czasie w arsztat badań architektonicznych na skalę techniczną w k ra­ kowskim Oddziale PKZ był dopiero w stadium organizowania się. Istniały wprawdzie pewne doświadczenia metodyczne i techniczne, odnosi­ ły się one jednak wyłącznie do pojedynczych obiektów; kompleksowe badanie zespołu urba­ nistycznego miało być wykonywane po raz pierwszy. Przyjęto, że badania architektoniczne są w tym w ypadku środkiem do rozszerzenia wiedzy historycznej o badanym obiekcie i że w wyniku przyjętego cyklu zam ykają one prace badawcze. W wypadku, gdy obiekt ma duże za­ soby archiwaliów można mówić o rozszerzającej historyczną wiedzę roli badań architektonicz­ nych, w innych wypadkach byw ają one niemal jedynym pewnym środkiem do ustalenia historii obiektu. Do roku 1971 zakończono badania wszystkich domów pierzei zachodniej przepro­ wadzono także badania architektoniczne czte­ rech domów pierzei wschodniej; dalsze domy są jeszcze w opracowaniu.

P R Z Y JĘ T Y TRYB PRACY I METODA

Cykl kompleksowych badań zespołu ulicy K a­ noniczej został rozpoczęty wykonaniem doku­ m entacji historycznej dla każdego obiektu osob­ no. Nad zagadnieniem tym pracowało szereg o só b 2. Po w ykonaniu dokum entacji historycz­

nej w każdym z obiektów przeprowadzono ba­ dania polichromii. Przed badaniami architekto­ nicznymi wykonano także ekspertyzy konstruk­ cyjne o stanie technicznym domów. Posiadany, opracowany m ateriał historyczny pozwolił skon­ frontować przynajm niej część odkrytych ele­ mentów z historią -każdego z domów. Środkami do względnego datowania elementów budowli były analizy: układów cegieł, ich wielkości a ra ­ czej proporcji i układu wątków kamiennych. Jednym z podstawowych środków była też ana­ liza wzajemnych wiązań ścian. Przy datowaniu bezwzględnym posługiwano się konfrontow a­ nym z odkryciami m ateriałem historycznym, a także drobnymi przedmiotami uzyskanymi z za- murówek, pach sklepień czy też zasypek stro­ powych (ułamki kafli piecowych, płytek po­ dsadzkowych, ceramiki użytkowej i innych).

Wobec szczupłości miejsca, jakim dysponuje autor, dla zilustrow ania wyników badań przed­ stawiony zostanie tylko jeden w ybrany przy­ kład — dom pod nr 19. Powstał on w XIV w., przed rokiem 1370 3. O rzucie ówczesnego domu dają pojęcie ściany istniejących piwnic. Budy­ nek frontow y jest podpiwniczony tylko w części północnej i południowej, część środkowa, pod obecną sienią, nie jest podpiwniczona. W XIV w. powstał dom pokryw ający się z obrysem istnie­ jących dwóch piwnic północnych. Nie można też wykluczyć, że zbudowano wtedy także drugi niewielki dom w południowej części działki,

1 W yniki b ad a ń były refero w an e na sym pozjum o m a­ w ia ją c y m pro b lem y k o n serw acji ul. K anoniczej w K r a ­ kow ie, zorganizow anym przez k rak o w sk i O ddział PK Z w m a ju 1971 r. w K rakow ie. Szczupłe ram y niniejszej p ra c y n ie p o zw a lają na om ów ienie w szystkich w yników b a d a ń . Z konieczności ograniczono się do p odania ty lk o je d n eg o przy k ład u .

* M a teria ły historyczne dla dom ów n r 3 i 15 opracow ała M. D a y c z a k - D o m a n a s i e w i c z , dla dom ów n r 5, 9, 13, 17, 19, 21, 23, 25 — A. F i s с h i n g e r, dla dom u n r 7 — B. K l e s z c z y ń s k a . W opracow aniu w ykorzystano w cześniejsze p ra c e M. B u c h o l c a

(dom nr 3), A. N o w a k o w s k i e j (dom n r 7) i Z. C i e r n i a k a (dom n r 15).

3 Długosz nie p odaje daty budow y, określa je d n ak f u n ­ d a to ra : ,iDomus q u a r ta ab aciae in p a rte sin istra sita, p er N icolaum G ow orkonis, custodem et canonicum C ra- coviensem , nobilem de domo R aw a in are a ca p itu lari a fu n d a m e n tis m u ra ta e s t”. J. D ł u g o s z , L ib e r Be- neficiorum . O pera O m nia V II, wyd. A. Przeździecki, K ra k ó w 1863. B iskup F lo rian z M okrska potw ierdza fu n d a c ję G ow orkow icza w r. 1370 (por. L. Z arew icz Dom K ap itu ln y , zw any d aw niej św. Stanisław a... w K ra ­ kow ie. K rak ó w 1887).

УмАшМ т

1. K rakow , ul. Kanonicza 19, rzut piw nic z nanie siony m datow aniem zachow anych m u ró w

1. Cracow, House No 19 in Kanonicza Street; plan of cellars w i th datings m a rk e d on walls preserved

2. K raków , ul. Kanonicza 19, rzut parteru z n a n ie s io n y m d a tow aniem zachow anych m u r ó w

2. Cracow, House No 19 in Kanonicza S tr e e t; pla n of ground floor w i th datings m a rk e d on walls p re ­ served

3. K r a kó w , ul. Kanonicza 19, rzu t I-go piętra z n a n ie s io n y m d a to w a n iem istniejących m u r ó w

3. Cracow, House No 19 in Kanonicza Street; pla n of first sto rey w i th datings m a r k e d on walls preserved

4. K r a k ó w , ul. Kanonicza 19, rzu t Ii-g o piętra z n a n ie s io n y m d a to w a n iem istniejących m u r ó w

4. Cracow, House No 19 in Kanonicza Street; plan of second storey w i th datings m a r k e d on walls preserved

5. K raków , ul. Kanonicza 19, elewacja frontow a

5. Cracow, House No 19; front elevation

6. K raków, ul. Kanonicza 19, elewacja tylna, w o d k r y w k a c h widoczna k o lu m n a d a o d k r y te j loggii

6. Cracow, House N o 19; back elevation; visible in groove cuts are fra g m e n ts of colon­ nade form ing th e fre sh ly dis­ covered loggia

7. K r a k ó w , ul. Kanonicza 19, elewacja tylna, k o l u m n a ­ da loggii, stan w r. 1969 (fot. E. W ilczyk)

7. Cracow, House No 19 in Kanonicza S treet; back elevation; colonnade of loggia in its state in 1969

9. Głowica k o l u m n y loggii częściowo zreko n stru o w a n a 9. Capital of the loggia c o lu m n partly reconstructed ( W sz ystk ie rys. w y k . E. Wcisło)

8. K r a kó w , ul. Kanonicza 19, głowica k o l u m n y w y ż ­ szej k o ndy gnacji o d k r y te j loggii, stan w r. 1969 (fot. Z. Pelczar)

8. Cracow, House No 19 in Kanonicza Street; a colum n capital f r o m a row in up p er storey of the discovered loggia in a state fr o m 1969

w miejscu obecnego trak tu frontowego piwnic południowych. Poza obrysem rzutu nie są znane żadne elem enty pierwotnego budynku, czy też dwóch budynków. Pożar ulicy w 1455 r. znisz­ czył i dom nr 19, ale już w 1504 r. był on za­ mieszkały 4. Między 1455 a 1504 r. nastąpiła więc przebudowa domu. Po przebudowie budynek był dwukondygnacyjny, pokryw ał całą szero­ kość działki. Z kam ieniarki tego okresu odnale­ ziono fragm enty nadproża i węgarów okna, użyte w tórnie w późniejszym wątku. Następna przebudowa miała miejsce w latach 1539— 1560 5. Między innymi zbudowano w tedy kruż­ ganek od strony dziedzińca, którego kolumnadę odsłonięto w czasie badań. Kolumnada parteru, z kam iennymi słupami o toskańskich głowicach, o ceglanych archiwoltach pierw otnie

profilowa-4 M ieszka w nim k an o n ik J a n B oruchow ski. P or. L. Z a- rew icz, o.c.

5 W 1537 r. k a p itu ła p rze k azu je dom Janow i W ilam ow - skiem u, biskupow i kam ienieckiem u, któ ry w 1539 r. rozpoczął przebudow ę lecz nie ukończył jej, bow iem u m a rł w 1540 r. (por. L. Z arew icz, o.e.). P rzebudow ę kończy następ n y u żytkow nik dom u, kano n ik M aciej D rzew iecki, ok. 1550 r. (por. R e je str dom ów k a p itu l­ nych 1558. Arch. K apit. M etrop. w K rakow ie).

nych w tynku, ma nierówne interkolum nia i słu­ py nie pionują się ze słupami kolum nady piętra. Kolumny piętra, nieco niższe i cieńsze, zwieńczo­ ne są głowicami naw iązującym i do porządku korynckiego, jednak z dużą swobodą. W latach osiemdziesiątych XVI w. wybudowano na d ru ­ gim piętrze domu kaplicę św. Stanisława. P rze­ trw ała ona do dziś, jednak w formie znacznie zmienionej. Tablice erekcyjne w jej w nętrzu mówią, że budowę ukończono w 1586 r. Z jej pierwotnego w ystroju zachowała się tylko ka- m ieniarka jednego okna i przem urow any w póź­ niejszym okresie fryz attyki. W w ątkach póź­ niejszych ścian znaleziono kilka w tórnie użytych ułamków kamieniarki, pochodzących z końca XVI w. Są to kaw ałki profilowanej archiwolty,

fragm ent trzonu niewielkiej kolum ienki i frag­ m ent gzymsu okiennego. W XVIII w. dokonano znacznych zmian budowlanych. Między 1778 a 1819 r. prowadzono dalsze przeróbki w budyn­ ku. Elewacji frontowej nadano w tedy wygląd niewiele różniący się od obecnego. Od strony dziedzińca uporządkowano między innym i dru­ gie piętro, zabudowując partie strychu. W 1903 r. przerobiono małe okna pierwszego piętra na elewacji frontowej na większe, tak samo postą­ piono z oknami drugiego piętra na elewacji od dziedzińca.

inż. arch. A ndrzej S w aryczew ski P ra co w n ie K o n serw ac ji Z ab y tk ó w K rak ó w

ARCHITECTURAL INVESTIGATIONS IN HOUSES FORMING THE WEST FRONTAGE OF KANONICZA STREET, CRACOW

T he a rc h ite c tu ra l investigations of th a t setting w ere s ta rte d in 1967. T hey form a v a lu a b le sup p lem en tatio n to h isto ric al know ledge acq u ired as a re su lt of in quiries m ad e in source m a te ria ls th a t a re being k ep t in archives. W here such k ind of source m a te ria l is not a v a ila b le or .inadequate a rc h ite c tu ra l investigations m ust be considered to be th e only source of h isto rical know ledge. A thorough analy sis not only enabled

those c a rry in g inv estig atio n s to re c o n stru c t th e h isto ry of th e se p a ra te houses, b u t it also revealed th e ir te chnical conditions form ing an im p o rta n t fac to r in th e fu rth e r course of designing w ork. To p re se n t re su lts gained d u rin g investigations th e au th o r d ea lt in d etail w ith d a ta and findings w hich h av e been gath ered from investigations ca rrie d out in th e h ouse n um bered 19.