Renata Przygodzka
Uniwersytet w Białymstoku, Wydział Ekonomii i Zarządzania
PROBLEMY MIGRACYJNE MIAST W REGIONACH PERYFERYJNYCH
(NA PRZYKŁADZIE MIASTA BIAŁYSTOK)
Streszczenie: Artykuł podejmuje próbę identyfi kacji problemów migracyjnych miast usy- tuowanych w regionach peryferyjnych. Do badań wykorzystano miasto Białystok, którego położenie oraz skala zjawiska migracji stanowią dobre tło dla rozpatrywanej problema- tyki. Rozważania oparto na założeniu, że migracja jest efektem peryferyjności. Z prze- prowadzonych badań wynika, że województwo podlaskie spełnia większość kryteriów charakteryzujących regiony peryferyjne. Dotyczy to wskaźników tak ekonomicznych, jak społecznych i demografi cznych. Wśród nich szczególne znaczenie ma niska liczba urodzeń oraz ujemne saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych defi nitywnych. W konsekwencji liczba mieszkańców regionu systematycznie się zmniejsza (w ciągu ostatnich 10 lat o 22,4 tys. osób). Wprawdzie w odniesieniu do Białegostoku, który pełni funkcję stolicy regio- nu, rzeczywista liczba mieszkańców systematycznie rośnie (z 278,5 tys. w 1995 roku do 295,2 tys. osób w 2010 roku), jednak można przyjąć, że jest to wzrost wynikający przede wszystkim z rozszerzania granic administracyjnych miasta, a nie procesów demografi cznych (powierzchnia miasta wzrosła w analizowanym okresie z 94 do 102 km2). Niebezpiecznym zjawiskiem jest jednak saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych, które od 2003 roku jest wielkością ujemną. Utrzymywanie w długim czasie negatywnych zjawisk demogra- fi cznych (w tym nadmiernej emigracji) jest groźne dla utrzymania żywotności regionów i miast. Z prognoz wynika, że starzenie się społeczeństwa oraz znaczny ubytek ludności w wieku mobilnym może zahamować procesy rozwojowe.
Słowa kluczowe: migracja, miasta, regiony peryferyjne, Białystok.
Wstęp
Przemieszczanie się ludności jest jedną z podstawowych jej cech. Migracje należą do tych zjawisk demografi cznych, które towarzyszą ludzkości od zarania dziejów.
W miarę upływu czasu zmieniały się przyczyny, skala, tempo oraz kierunki mi- gracji. Szeroko pojęte procesy globalizacyjne i integracyjne charakterystyczne dla
II połowy XX wieku i początków XXI wieku sprzyjały i nadal sprzyjają ruchliwości ludzi. Spośród wielu przesłanek migracji dominujące są przesłanki ekonomiczne.
Wynikają one przede wszystkim z nierównomiernego rozwoju gospodarczego zarówno świata, jak i regionów [Wrzesiński 2006, s. 159; Matkowska 2011, s. 89].
Ludzie migrują na ogół z regionów określanych jako peryferyjne, przy czym nie chodzi tu o peryferyjność rozumianą tylko i wyłącznie w sensie geografi cznym, lecz przede wszystkim ekonomicznym i społecznym. Można zatem założyć, że migracja jest efektem peryferyjności. Nie wszystkie jednak obszary należące do re- gionów peryferyjnych charakteryzują się tymi samymi parametrami rozwojowymi.
Przykładem mogą być obszary miejskie. Powstaje na tym tle pytanie: czy procesy migracyjne występują z równym nasileniem w miastach usytuowanych w regionach peryferyjnych oraz jaka jest ich specyfi ka?
Biorąc powyższe pod uwagę, celem artykułu jest próba identyfi kacji problemów migracyjnych miast usytuowanych w regionach peryferyjnych. Do badań wyko- rzystano województwo podlaskie oraz miasto Białystok. W artykule wykorzysta- no literaturę przedmiotu, wyniki badań innych autorów oraz dane statystyczne.
Struktura logiczna tekstu wynika z potrzeby scharakteryzowania specyfi ki regio- nów peryferyjnych oraz wykazania, że województwo podlaskie spełnia kryteria peryferyjności, przeprowadzenia analizy procesów migracyjnych województwa podlaskiego na tle kraju, analizy procesów migracyjnych w Białymstoku oraz określenia możliwości ich ograniczania.
1. Specyfi ka regionów peryferyjnych
Na ogół obszary peryferyjne kojarzą się z obszarami oddalonymi od jakiegoś centrum gospodarczego i trudno dostępnego pod względem komunikacyjnym [Grosse 2009]. W tym kontekście oddalenie to wynika z położenia geografi czne- go. Ponieważ często konsekwencją tak rozumianej peryferyjności jest zacofanie ekonomiczne i społeczne, obszary peryferyjne są postrzegane jako odległe geogra- fi cznie i opóźnione w rozwoju społeczno-ekonomicznym1. Na charakter tak ujętej peryferyjności wpływają cechy sprawcze, bezpośrednio decydujące o peryferyj- ności (np. wysokie koszty transportu), cechy zależne, wynikające bezpośrednio z cech sprawczych (np. niski poziom przedsiębiorczości, wysokie koszty usług) oraz cechy towarzyszące, które pośrednio wiążą się z cechami sprawczymi (np.
dominujący w strukturze gospodarki sektor pierwotny, niski poziom infrastruktury instytucjonalnej) [Olechnicka 2003, s. 100].
Pojęcie obszaru peryferyjnego powinno być defi niowane w ściśle sprecyzo- wanym kontekście w zależności od punktu odniesienia. Na przykład Polska jest
1 Jest to ujęcie tradycyjne, w którym peryferyjność jest zdeterminowana czynnikami o charakterze przestrzennym i koniecznością fi zycznego pokonywania odległości.
niewątpliwie obszarem peryferyjnym z punktu widzenia Unii Europejskiej, ale z punktu widzenia Polski takim obszarem może być województwo podlaskie. Okre- ślenie punktu odniesienia jest niezwykle ważne, bowiem konkretny region może przejawiać cechy peryferyjności w jednej sferze, a równocześnie może stanowić centrum w innej. Na przykład to samo województwo podlaskie, które pod wieloma względami można traktować jako obszar peryferyjny Polski, z punktu widzenia walorów przyrodniczych stanowi swoiste centrum nie tylko Polski, lecz również Europy (obszar „zielonych płuc Polski”).
W badaniu stopnia peryferyjności danego obszaru ważne jest zidentyfi kowa- nie dystansu dzielącego go od innych, potraktowanych jako punkt odniesienia.
Uwzględniając powyższe, można mówić o trzech rodzajach dystansu: geogra- fi cznym, organizacyjnym i instytucjonalnym [Olechnicka 2003, s. 98]. Istotne przekształcenia współczesnej gospodarki, polegające na dynamicznym rozwoju infrastruktury komunikacyjnej i informatycznej, sprawiają, że dystans geografi czny odgrywa coraz mniejszą rolę. Oznacza to, że o peryferyjności decyduje obecnie dystans organizacyjny i instytucjonalny. Ten pierwszy wynika przede wszystkim ze sposobów organizacji produkcji, natomiast drugi zależy od stopnia rozwoju instytucji zarówno formalnych, jak i nieformalnych.
Uwzględniając powyższe, pod pojęciem obszaru peryferyjnego należy rozumieć region charakteryzujący się przede wszystkim prostą strukturą gospodarczą, niską jakością kapitału ludzkiego oraz niewykształconą warstwą instytucjonalną.
Do analizy dystansu (przede wszystkim organizacyjnego), jaki dzieli wojewódz- two podlaskie od przeciętnych wielkości w kraju, przyjęto mierniki zaprezentowane w tabeli 1.
Tabela 1. Wybrane wskaźniki opisujące sytuację społeczno-gospodarczą w 2010 roku Wyszczególnienie Polska Województwo podlaskie
PKB per capita w PLN 35 210 25 951
Wartość dodana brutto na 1 pracującego w PLN 84 895 66 641 Podmioty gospodarki narodowej na 10 tys. ludności 1 024 773 Nakłady inwestycyjne na 1 mieszkańca w PLN 5 690 4 247 Nakłady na B+R w relacji do PKB w % 0,68 0,21
Zatrudnieni na 1000 ludności 361 335
Stopa bezrobocia w % 12,4 13,8
Przeciętne miesięczne wynagrodzenie w PLN 3 222,13 2 854,02 Dochody do dyspozycji brutto w sektorze gospodarstw
domowych na 1 mieszkańca w PLN 22 557 18 958
Wydatki gmin per capita 3 125 3 055
Odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym w % 13,6 14,8 Saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych na pobyt
stały na 1000 ludności –0,1 –0,3
Źródło: Opracowano na podstawie: [Rocznik 2011].
Analiza danych zawartych w tabeli 1 pozwala na jednoznaczne zakwalifi kowanie województwa podlaskiego do obszarów peryferyjnych2. Niższy o prawie 10 tys. zł PKB per capita niż przeciętnie w kraju, niższa o około 18 tys. zł wartość dodana brutto na 1 pracującego wskazują na relatywnie niski poziom rozwoju społeczno- -ekonomicznego. Towarzyszy mu niska aktywność ekonomiczna wyrażająca się mniejszą liczbą podmiotów gospodarki narodowej na 10 tys. mieszkańców czy też zatrudnionych na 1000 ludności. Efektem takiego stanu są niższe wynagrodzenia i w konsekwencji – dochody do dyspozycji gospodarstw domowych. Warto dodać, że zawężenie badań jedynie do obszarów wiejskich, których powierzchnia wynosi 19 277 km2 (95,5% ogólnej powierzchni województwa), a zamieszkiwanych przez ponad 509 tys. osób (42% ogółu mieszkańców) obniżyłoby i tak relatywnie niskie wskaźniki. Szczegółowe badania nad typologią wiejskich obszarów problemowych przeprowadzono w 1999 roku pod kierunkiem A. Rosnera [Rosner 1999]. Według nich gminy wiejskie Podlasia w znakomitej większości to obszary przeciętne w skali kraju pod kątem widzenia waloryzacji gospodarczej, sieci osadniczej i środowiska naturalnego, jednak wyraźnie gorsze z punktu widzenia struktur demografi cznych oraz stopnia rozwoju infrastruktury [Rosner 1999, s. 116]. Oznacza to, że już pod koniec lat 90., a nawet wcześniej, dostrzegano poważne problemy demografi cz- ne charakteryzujące dominujące w województwie podlaskim obszary wiejskie, a przede wszystkim procesy depopulacyjne oraz starzenie się ludności [Przygodzka 2001]. Zarówno w jednym, jak i drugim przypadku zasadniczą przyczyną były procesy migracyjne.
2. Migracja jako efekt peryferyjności
Województwo podlaskie jest regionem, który zamieszkuje 3,1% ogółu mieszkańców Polski, a wskaźnik gęstości zaludnienia wynosi 59 osób na 1 km2 i jest najniższy w kraju. Jednocześnie należy stwierdzić, że liczba mieszkańców regionu systema- tycznie się zmniejsza. O ile w 2000 roku województwo zamieszkiwało 1 210 687 osób, to w 2010 roku już tylko 1 188 329 osób. Zatem liczba mieszkańców spadła o 22 358 osób. Jest to zjawisko odmienne niż w Polsce ogółem, w której w tym samym okresie liczba mieszkańców wzrosła. O zmianach w liczbie mieszkańców decydują na ogół dwa zjawiska: po pierwsze – przyrost naturalny, a po drugie
2 Należy podkreślić, że województwo podlaskie wraz z pozostałymi województwami Polski Wschodniej, czyli województwem lubelskim, podkarpackim, świętokrzyskim i warmińsko-mazur- skim, jest zaliczane do najbiedniejszych w Unii Europejskiej, bowiem PKB na mieszkańca mierzony parytetem siły nabywczej nie przekracza w nich 40% przeciętnego wskaźnika w UE. Województwa te zajmują 32% powierzchni Polski, mieszka w nich 22% mieszkańców kraju, wytwarzają 16%
PKB. Do podstawowych problemów zalicza się w nich bardzo niski poziom spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej [Strategia 2008].
– migracje. O ile przeciętnie w Polsce wskaźnik przyrostu naturalnego na 1000 mieszkańców w 2010 roku był dodatni i wyniósł 0,9, to w województwie podlaskim wyniósł zaledwie 0,1. Należy jednak podkreślić, że w latach 2000–2010 najczę- ściej przybierał wielkości ujemne, a najniższy poziom wskaźnika wystąpił w 2004 roku i wyniósł –0,86 (rysunek 1). Na jego przeciętny poziom wpływały odmienne tendencje na obszarach wiejskich i miejskich. Na wsi bowiem cała dziesięciolatka charakteryzowała się ujemnym przyrostem naturalnym (od –3,32 do –1,51), na- tomiast w miastach wskaźnik przybierał wielkości dodatnie (najwyższy poziom wskaźnika wystąpił w 2009 roku i wyniósł 2,06 – rysunek 1).
Rysunek 1. Przyrost naturalny w województwie podlaskim na 1000 mieszkańców
Źródło: Opracowano na podstawie: [Ludność 2011, s. 19–20]
Jak już podkreślono, czynnikiem determinującym zmiany w liczbie ludności, obok przyrostu naturalnego, jest migracja, czyli przemieszczanie się ludności. Zja- wisko to należy rozpatrywać w dwóch aspektach, tzn. jako migracje wewnętrzne oraz migracje zagraniczne. Migracje wewnętrzne obejmują przemieszczenia lud- ności w obrębie państwa i dotyczą takich migracji, jak [Migracje 2003]:
– międzywojewódzkie – przemieszczenia z jednego województwa do innego, – wewnątrzwojewódzkie – przemieszczenia w obrębie tego samego wojewódz-
twa,
– międzypowiatowe – przemieszczenia ludności z jednego powiatu do innego, – wewnątrzpowiatowe – zmiany miejsca zamieszkania w obrębie tego samego
powiatu.
Ponadto klasyfi kacja migracji może uwzględniać charakter administracyjny ob- szarów, między którymi miała miejsce wędrówka. Wyróżnia się wówczas migracje:
– ze wsi do miast, – z miast na wieś,
–4 –3 –2 –1 0 1 2 3
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
miasta ZLHĞ RJyáHP
– z miast do miast,
– ze wsi na wieś (dotyczy obszarów wiejskich, a nie konkretnych miejscowości wiejskich.
Migracje zagraniczne natomiast obejmują wyjazdy z kraju stałego zamieszkania (emigracja) lub przyjazdy do kraju (imigracja) w celu zamieszkania na stałe lub na pobyt czasowy.
Migracja od stuleci traktowana jest jako zjawisko wielowymiarowe o złożonej genezie. Badania problemu są rozpatrywane na płaszczyźnie demografi cznej, gospodarczej, kulturowo-socjologicznej, jak również politycznej. Przesłankami migracji ekonomicznej najczęściej są różnorakie uwarunkowania, a zwłaszcza położenie geografi czne danego kraju czy regionu, typ i stan gospodarki, poziom jakości życia przeszłość, tradycje i więzi społeczne itp. [Kumoś 2008, s. 49].
Główną przyczyną wyjazdów jest jednak poszukiwanie pracy, wyższych wyna- grodzeń i lepszych warunków życia. Migracje ekonomiczne są zatem powiązane z poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego. Oznacza to, że regiony peryfe- ryjne, charakteryzujące się prostą strukturą gospodarczą i niższymi wskaźnikami rozwoju, w większym stopniu są narażone na procesy migracyjne i ich skutki.
Potwierdzeniem powyższej tezy jest raport Dyrekcji Generalnej ds. Polityki We- wnętrznej Unii, z którego wynika, że m.in. województwa Polski Wschodniej, w tym również województwo podlaskie, zakwalifi kowane zostały do tzw. „regio- nów kurczących się”, czyli takich, w których w ciągu najbliższych 25 lat z dużym prawdopodobieństwem wystąpią negatywne zjawiska demografi czne, a zwłaszcza depopulacja [Regiony 2008]. Przy czym, jak podkreślono w raporcie, zjawiska te będą nie tylko konsekwencją przyrostu naturalnego czy stopy zgonów, lecz w dużym stopniu zależeć będą od migracji.
Potwierdzeniem powyższych założeń może być analiza danych dotyczących migracji w województwie podlaskim. W latach 2000–2010 liczba wymeldowań była znacznie wyższa niż zameldowań (rysunek 2), a w konsekwencji w regionie występowało ujemne saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych (rysunek 3).
W 2010 roku saldo to na 1000 ludności wyniosło –1,3 i było jednym z najniższych w Polsce (niższe wystąpiło w województwach: lubelskim, świętokrzyskim, war- mińsko-mazurskim i opolskim)3.
3 Rozważania warto uzupełnić o interesujące wyniki badań M. Mioduszewskiej. Wynika z nich, że o ile województwo podlaskie charakteryzowało się wysokimi wartościami migracyjnego kapitału społecznego do momentu akcesji z Unią Europejską, to po 2004 roku tradycyjne i znane badaczom sieci migracyjne (głównie do Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii) uległy osłabieniu [Miodu- szewska 2008, s. 60]. Jednocześnie zmniejszył się odsetek migrantów z Podlasia w ogólnej liczbie migrantów. Zjawisko to można wytłumaczyć poprawą sytuacji ekonomicznej miast i wsi, która pojawiła się wraz z możliwościami fi nansowania rozwoju ze środków strukturalnych oraz Wspólnej Polityki Rolnej. Nadal jednak wysokie wskaźniki odpływu charakteryzują pozostałe regiony Polski Wschodniej [Celińska-Janowicz i in. 2010, s. 32].
Rysunek 2. Migracje wewnętrzne i zagraniczne ludności na pobyt stały w województwie podlaskim
Źródło: Opracowano na podstawie: [Ludność 2011, s. 19–20]
Rysunek 3. Saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych na pobyt stały w województwie podlaskim
Źródło: Opracowano na podstawie: [Ludność 2011, s. 19–20]
Należy podkreślić, że procesy te były jednak przestrzennie różnicowane. Obok powiatów z dodatnim saldem migracji (białostocki i łomżyński), występowały powiaty z wyraźnym odpływem ludności (szczególnie na tym tle wyróżnia się powiat kolneński, a także grajewski, sokólski, zambrowski, wysokomazowiecki, siemiatycki i hajnowski) (rysunek 4).
0 2 000 4 000 6 000 8 000 10 000 12 000 14 000 16 000 18 000
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
zameldowania wymeldowania
–3000 –2500 –2000 –1500 –1000 –500 0
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Rysunek 4. Saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych na pobyt stały na 1000 ludności według podregionów i powiatów w województwie podlaskim w 2010 roku
Źródło: [Ludność 2011, s. 18]
W konsekwencji powyższych procesów zaszły poważne zmiany w strukturze ludności (tabela 2). Przede wszystkim zmniejszył się odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym (o 7,2 punktu procentowego) oraz zwiększył udział ludności w wieku poprodukcyjnym (o 1,5 punktu procentowego). Pogłębia się zatem zja- wisko starzenia się ludności regionu.
Tabela 2. Struktura ludności w województwie podlaskim (w %)
Wyszczególnienie 2000 2010
Ludność w wieku przedprodukcyjnym 26,0 18,8
Ludność w wieku produkcyjnym 57,9 63,6
Ludność w wieku poprodukcyjnym 16,1 17,6
Źródło: Opracowano na podstawie: [Ludność 2011, s. 19–20].
Na tle przedstawionych danych, charakteryzujących zjawiska demografi czne w województwie podlaskim powszechnie kwalifi kowanym jako region emigracji, powstaje pytanie, czy zjawiska te z jednakowym nasileniem występują w miastach, a zwłaszcza w Białymstoku, pełniącym funkcje stolicy regionu.
3. Analiza procesów migracyjnych w Białymstoku
Województwo podlaskie, charakteryzujące się najniższym w Polsce wskaźnikiem gęstości zaludnienia, jednocześnie zalicza się do regionów o relatywnie wyso- kim wskaźniku urbanizacji (w 2011 roku wyniósł on 60,3%). Z ogólnej liczby mieszkańców miast, wynoszącej w 2010 roku 717 781, ponad 41% mieszkało w Białymstoku. Średnia gęstość zaludnienia Białegostoku wyniosła 2880 osób na 1 km2, co świadczy o zwartości terytorialnej miasta. W gronie miast wojewódzkich Białystok jest drugim miastem (za Warszawą) o największej gęstości zaludnienia w Polsce, jedenastym pod względem liczby ludności i dwunastym pod względem powierzchni.
Na tle największych miast Polski sytuację demografi czną Białegostoku można ocenić jako dobrą. Potwierdza to fakt, że rzeczywista liczba mieszkańców miasta systematycznie rośnie (z 278,5 tys. w 1995 roku do 295,2 tys. osób w 2010 roku).
Na wzrost ten składają się dwa zjawiska, tzn. relatywnie wysoki przyrost naturalny oraz rozszerzanie granic administracyjnych miasta. Przyrost naturalny w 2009 roku wyniósł na 1000 ludności 2,78 i był jednym z najwyższych wśród dużych polskich miast (Białystok wyprzedzały tylko Olsztyn ze wskaźnikiem 3,5 i Rzeszów – 3,0) [Miasta 2009, s. 15]. Nie bez znaczenia w procesie zwiększania liczby mieszkańców było rozszerzenie granic administracyjnych miasta (którego powierzchnia wzro- sła w analizowanym okresie z 94 do 102 km2 w związku z przyłączeniem obrębu ewidencyjnego Zawady w 2002 roku oraz w 2006 roku obrębów ewidencyjnych Dojlidy Górne, Zagórki i Halickie).
Wśród mieszkańców dominowały kobiety (53%), a wskaźnik feminizacji wy- niósł 114. W ciągu ostatnich lat pojawiły się jednak pewne zjawiska demografi czne, które można określić jako niepokojące. Przede wszystkim nieznacznie pogorszyły się wskaźniki obciążenia demografi cznego, a zwłaszcza liczba ludności w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym, która w 2008 roku w po- równaniu z 2002 rokiem zmniejszyła się i wyniosła 49,8. Pogorszył się także współ- czynnik dzietności i wyniósł w 2008 roku 1,38 [Strategia 2010]. Jest on zbliżony do średniej krajowej, jednak nie gwarantuje prostej zastępowalności pokoleń.
W połowie pierwszej dekady XXI wieku odwróciła się tendencja stałego do- datniego salda migracji Białegostoku. Z badań B. Jałowieckiego wynikało, że
„Białystok obok Olsztyna jest wśród miast polskich wyjątkiem, mimo słabego potencjału4 miasta te przyciągają migrantów, którzy prawdopodobnie rekrutują się z otaczających te miasta regionów. Są to obszary biedne, które być może silniej
„wypychają”, szczególnie młodych ludzi z miasteczek i wsi Podlasia i Mazur.
Wydaje się jednak, że miasta te są tylko „miejscami przesiadkowymi” do dalszej
4 Z badań B. Jałowieckiego wynika, że ponad 10 lat temu Białystok charakteryzował się wśród dużych miast Polski najniższą aktywnością zawodową, najmniejszą liczbą podmiotów gospodarczych i najniższymi inwestycjami fi rm [Jałowiecki 2004].
migracji” [Jałowiecki 2004]. Teza ta, prawdziwa dla sytuacji sprzed 10 lat, znajduje potwierdzenie w obecnych statystykach. Od 2004 roku obserwowane jest bowiem ujemne saldo migracji wewnętrznych (rysunek 5).
Rysunek 5. Saldo migracji wewnętrznych w Białymstoku
Źródło: Opracowano na podstawie: [Ludność 2011]
Głównym kierunkiem migracji wewnętrznych jest wieś. Na 2804 osoby opusz- czające Białystok w 2010 roku 1645 trafi ło na wieś, z czego 1495 – na wieś woje- wództwa podlaskiego. Oznacza to postępujący proces suburbanizacji. Natomiast biorąc pod uwagę wyjazdy poza region, okazuje się, że dominującym kierunkiem migracji jest województwo mazowieckie (434 osoby).
Analiza struktury wiekowej migrantów wskazuje, że dodatnie saldo migracji wewnętrznych występuje tylko w grupie wiekowej 20–29 lat (około 320 osób).
We wszystkich pozostałych grupach wiekowych saldo migracji jest ujemne, przy czym największe jest w grupie 30–39 lat, a zatem w grupie określanej jako naj- bardziej produktywna. W grupie tej dominują osoby z wykształceniem wyższym i średnim. Napływ ludności w wieku 20–29 lat ma związek przede wszystkim z edukacją, a zwłaszcza kształceniem na poziomie uniwersyteckim. Białystok ze swoimi kilkunastoma uczelniami wyższymi oferuje wiele kierunków studiów.
Groźnym zjawiskiem jest jednak odpływ poza granice województwa osób, któ- re ukończyły studia i nie mogą znaleźć zatrudnienia. Jednym z najważniejszych bowiem powodów migracji, zwłaszcza młodych ludzi, jest brak pracy lub też po- szukiwanie jej bardziej atrakcyjnej oferty. Białystok należy do miast o najwyższej stopie bezrobocia rejestrowanego, która w I połowie 2009 roku wyniosła 10%.
Równie wysoki jest wśród bezrobotnych odsetek osób w wieku poniżej 25. roku życia. Z badań wynika też, że wśród powodów migracji, np. do Warszawy, oprócz
–800 –600 –400 –200 0 200 400 600 800 1000
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
pracy występują sprawy rodzinne (zwłaszcza związane z zawarciem małżeństwa), warunki mieszkaniowe oraz edukacja (przede wszystkim nauka na poziomie stu- diów wyższych) [Celińska-Janowicz i in. 2010, s. 38].
O ile saldo migracji wewnętrznych wykazuje wielkości ujemne, o tyle saldo migracji zagranicznych w latach 2002–2010 charakteryzuje się pewną zmienno- ścią. Najniższe wystąpiło w 2003 roku, a od 2008 roku jest dodatnie (rysunek 6).
Z powodu ograniczonych danych uszczegóławiających problem nie można jed- noznacznie określić przyczyn tego zjawiska. Można jedynie, korzystając z badań innych autorów, sugerować, że być może jest ono spowodowane powrotem do kraju lub miejsca urodzenia tych, którzy wcześniej opuścili miasto.
Rysunek 6. Saldo migracji zagranicznych w Białymstoku
Źródło: Opracowano na podstawie: [Ludność 2011]
Według prognozy ludności na lata 2003–2030 tempo spadku liczby mieszkań- ców Białegostoku będzie się kształtowało na średnim rocznym poziomie –0,19%.
Oznacza to, że bardzo prawdopodobne są założenia prognostyczne GUS dotyczące spadku liczby mieszkańców Białegostoku w 2020 roku – o 2% w porównaniu do 2008 roku, czyli do poziomu 287 464.
4. Możliwości przeciwdziałania migracji
Proces dezurbanizacji jest niezwykle groźny dla zachowania żywotności miast.
Jak podkreśla B. Czarnecki, „dezurbanizacja w większości wynika z osiedlania się dotychczasowych mieszkańców miast na ich obrzeżach. Proces ten powoduje
–250 –200 –150 –100 –50 0 50 100 150 200
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
to, że choć nadal utrzymują oni ścisły związek z miastem poprzez miejsce pracy i korzystanie z infrastruktury społecznej oraz technicznej, jednak są w tym mieście gośćmi, a ponadto w zdecydowanie mniejszym stopniu (lub wcale) biorą udział w utrzymaniu usług i udogodnień, z których korzystają” [Czarnecki 2011, s. 15].
Problem wyludniania się jest szczególnie widoczny w takich miastach Polski, jak:
Łódź, Częstochowa, Bydgoszcz, Wałbrzych, Sosnowiec. Należy podkreślić, że formalnie żadne z nich nie jest usytuowane w regionach określanych jako pery- feryjne, a Białystok na ich tle można określić jako miasto, któremu w najbliższej przyszłości nie grozi gwałtowny proces depopulacji. Jednak biorąc pod uwagę problemy, które wiążą się z procesem wyludniania i dezurbanizacji, a zwłaszcza [Czarnecki 2011, s. 16–17]:
– skutki suburbanizacji (postępującą segregację przestrzenną mieszkańców, utratę znaczenia dzielnic śródmiejskich, degradację przestrzenną obszarów podmiej- skich, ograniczenie bazy ekonomicznej miasta wraz z wpływami z podatków na korzyść gmin ościennych, przeciążanie infrastruktury transportowej), – negatywne skutki zmniejszania się liczby mieszkańców wywołane migracją
i spadkiem przyrostu naturalnego,
– utratę najważniejszego potencjału, czyli kapitału ludzkiego o szczególnych cechach: jednostek lepiej wykształconych, o wyższych dochodach, bardziej dynamicznych i kreatywnych,
– w konsekwencji ograniczenie tempa wzrostu gospodarczego,
władze samorządowe Białegostoku powinny mieć na uwadze działania zapobie- gające tym procesom, szczególnie w sytuacji, gdy coraz bardziej dostrzegane jest zjawisko ujemnego salda migracji. Potwierdzają to również badania J. Wolszczak- -Derlacz, z których wynika, że długookresowy odpływ ludności może grozić zała- maniem procesów wzrostowych, co istotnie zmienia założenia klasyków ekonomii o automatycznym wyrównywaniu szans rozwojowych regionów dysponujących różnymi poziomami zasobów kapitału ludzkiego i jest nowym wyzwaniem dla władz i decydentów [Wolszczak-Derlacz 2009]. Do podobnych wniosków doszedł również B. Domański, który stwierdził, że podstawę rozwoju obszarów peryfe- ryjnych „będzie stanowił przede wszystkim endogeniczny rozwój lokalny oparty na miejscowych małych i średnich przedsiębiorstwach […]. Najważniejszymi czynnikami warunkującymi ten rozwój są obecnie miejscowy kapitał ludzki, rynek zbytu, instytucje oraz infrastruktura […]. Poprawa szans rozwojowych obszarów pozametropolitalnych wymaga przezwyciężenia długotrwałego zapóźnienia w za- kresie kapitału ludzkiego. Będzie to uzależnione od ogromnego wysiłku w zakresie rozwoju nowoczesnej edukacji, ale też od zahamowania lub odwrócenia trendów migracyjnych drenujących zasoby wykształconych i przedsiębiorczych młodych ludzi z regionów peryferyjnych” [Domański 2008, s. 139].
Problem ten odnotowany został w Strategii rozwoju miasta Białegostoku na lata 2011–2020 plus [Strategia 2010]. Migracja wykształconych młodych ludzi została określona jako jedno z największych zagrożeń rozwoju gospodarczego.
Ponieważ migracja na ogół ma charakter zarobkowy, najważniejszym wyzwaniem jest dążenie do długofalowego wzrostu gospodarki opartej na wiedzy i w konse- kwencji stworzenie większej liczby jakościowo lepszych miejsc pracy. Zakłada się, że powyższy cel można osiągnąć poprzez:
– wzmocnienie ponadlokalnej konkurencyjności fi rm sektora MSP, – rozwój innowacyjnej gospodarki,
– pozyskanie inwestorów zewnętrznych,
– rozwój powiązań gospodarczych ze wschodnimi sąsiadami Polski.
Działaniom tym towarzyszyć powinny działania nakierowane na:
– wzrost jakości życia mieszkańców, – wzrost jakości kapitału ludzkiego,
– realizowanie skutecznej polityki prorodzinnej.
Wiele z wymienionych priorytetów znajduje się obecnie na etapie realizacji.
W efekcie w 2012 roku Białystok uzyskał 1. miejsce w konkursie Teraz Polska – wyróżnienie w kategorii gmina miejska pod względem gospodarności oraz atrak- cyjności dla mieszkańców i przedsiębiorców. W 2011 roku natomiast, w rankingu PricewaterhouseCoopers, Białystok zajął 1. miejsce jako najlepsze miasto w Polsce pod względem jakości życia. Wyróżnienia i nagrody, chociaż przynoszą satysfakcję mieszkańcom, będą miały sens, gdy będą prawdziwym odzwierciedleniem rzeczy- wistości i przełożą się na ich decyzje o stałym związaniu z miastem.
Zakończenie
Z przeprowadzonych w artykule rozważań wynika, że województwo podlaskie można zakwalifi kować do regionów peryferyjnych. Region ten jednocześnie cha- rakteryzuje wysoki poziom natężenia procesów migracyjnych, co z jednej strony jest konsekwencją peryferyjności, ale z drugiej – pogłębia to zjawisko. Do miejsc o silnych tradycjach migracji zarobkowych należą m.in. Siemiatycze, Mońki, Brańsk i okolice. Na tle całego regionu Białystok, będący jego stolicą, wyróżnia się na ogół pozytywnymi wskaźnikami demografi cznymi.
W ostatnich latach obserwuje się jednak wzrost odpływu ludności z Białego- stoku, spowodowany przede wszystkim problemami rynku pracy. Saldo migracji zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych z roku na rok rośnie. Jak wynika z po- równania wskaźników salda, migracje w samym mieście Białymstoku odbywają się na mniejszą skalę niż w całym regionie. Ponadto zjawisko to dotyczy przede wszystkim migracji wewnętrznych, tj. do innych regionów kraju oraz w okolice podmiejskie. Ponieważ jednak migrują przede wszystkim ludzie młodzi – zjawisku temu należy przeciwdziałać. Nieuwzględnienie tego problemu może doprowadzić w przyszłości do poważnych zagrożeń. Wśród nich najważniejszym jest dezurba- nizacja i depopulacja. Należy przy tym pamiętać, że spadek liczby ludności i jej starzenie się tworzą złożony system interakcji, w którym krzyżują się aspekty
ekonomiczne, społeczne, polityczne i środowiskowe w taki sposób, że rozwiązanie problemu, przy zastosowaniu podejścia sektorowego, może nie być możliwe. Dla- tego też władze lokalne powinny prowadzić świadomą politykę przeciwdziałającą migracji. Do najważniejszych jej instrumentów należą:
– właściwa polityka rynku pracy (zapewnienie miejsc pracy), – stymulowanie przedsiębiorczości,
– zwiększenie atrakcyjności inwestycyjnej regionu oraz
– właściwa polityka mieszkaniowa i prorodzinna (żłobki, przedszkola).
Nawiązując do pytania sformułowanego we wstępie opracowania, można stwier- dzić, że Białystok, chociaż jest stolicą regionu zaliczanego do regionów peryferyj- nych i „kurczących się”, charakteryzuje się jak dotychczas wzrostem liczby ludności i nie dotyczą go na razie klasyczne problemy miast wyludniających się. Jest zatem szczególnym wyjątkiem. Ale dla władz miasta powoli wyzwaniem staje przeciwdzia- łanie coraz bardziej obserwowalnemu odpływowi młodych i wykształconych ludzi.
Bibliografi a
Celińska-Janowicz, D., Miszczuk, A., Płoszaj, A., Smętkowski, M., 2010, Aktualne pro- blemy demografi czne regionu Polski Wschodniej, Raporty i Analizy EUROREG, nr 5.
Czarnecki, B., 2011, Przejawy i konsekwencje depopulacji polskich miast. Zarys problemu, Architekturae et Artibus, nr 4.
Domański, B., 2008, Rozwój polskich metropolii a regiony peryferyjne. Bezpowrotna se- paracja czy współzależność rozwoju? Studia KPZK PAN, nr 120.
Grosse, T.G., 2009, Wybrane koncepcje teoretyczne i doświadczenia praktyczne dotyczące rozwoju regionów peryferyjnych, http://www.mrr.gov.pl/rozwoj-regionalny/poziom_
regionalny/strategia_rozwoju_polski_wschodniej_do_2020/dokumenty/Document- s/375180a6a5694a818fe987b3595bf6ecGrosse.pdf [dostęp: 03.01.2013].
Jałowiecki, B., 2004, Uwarunkowania i szanse rozwoju polskich metropolii, Ekspertyza wykonana na zlecenie Departamentu Koordynacji Polityki Strukturalnej w MGPiPS, Warszawa, http://www.funduszestrukturalne.gov.pl/informator/nsro-/ekspertyzy/uwa- runkowania_metropolii.pdf [dostęp: 03.01.2013].
Kumoś, Z.B., 2008, Migracje – zagrożenia czy nadzieja, w: Kacprzak, L., Knopek, J., (red.), Procesy migracyjne: teoria, ewolucja i współczesność, PWSZ im. Stanisława Staszica, Piła.
Ludność, ruch naturalny i migracje w województwie podlaskim w 2010 r., 2011, Urząd Statystyczny, Białystok.
Matkowska, M., 2011, Współczesne problemy migracji w Polsce, Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 24.
Miasta wojewódzkie – podstawowe dane statystyczne, 2009, GUS, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Warszawa.
Migracje wewnętrzne ludności 2002, 2003, GUS, Warszawa.
Mioduszewska, M., 2008, Najnowsze migracje z Polski w świetle danych Badania Aktyw- ności Ekonomicznej Ludności, CMR Working Papers no. 36/94.
Olechnicka, A., 2003, Szanse regionów peryferyjnych w warunkach współczesnej gospodarki informacyjnej, praca doktorska, Wydział Ekonomiczny Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok.
Przygodzka, R., 2001, Zasoby siły roboczej jako determinanta przekształceń strukturalnych podlaskiej wsi, w: Podedworny, H., Wnorowski H. (red.), Gospodarka rolno-żywnościo- wa Podlasia wobec wyzwań przyszłości, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok.
Regiony wyludniające się: nowy paradygmat demografi czny i terytorialny, 2008, Studium, Dyrekcja Generalna ds. Polityki Wewnętrznej Unii, Bruksela.
Rocznik statystyczny województw, 2011, GUS, Warszawa.
Rosner, A. (red.), 1999, Typologia wiejskich obszarów problemowych, PAN, IRWiR, War- szawa.
Strategia rozwoju miasta Białegostoku na lata 2011–2020 plus, 2010, Urząd Miasta, Bia- łystok.
Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego Polski Wschodniej do roku 2020, 2008, Do- kument przyjęty przez Radę Ministrów dniu 30 grudnia 2008, Warszawa.
Winiarczyk-Raźniak, A., Raźniak P., 2012, Migracje wewnętrzne ludności w polskich ob- szarach metropolitalnych u progu XXI wieku, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków.
Wolszczak-Derlacz, J., 2009, The impact of internal and International Migration on Re- gional Convergence in Poland, w: Duszczyk, M., Lesińska, M. (red.), Współczesne migracje: dylematy Europy i Polski, Ośrodek Badań nad Migracjami, Uniwersytet Warszawski, Warszawa.
Wrzesiński, W., Polskie migracje w XIX i XX wieku, 2006, w: Furdal, A., Wysoczański, W.
(red.), Migracje: dzieje, typologia, defi nicje, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocław- skiego, Wrocław.
Zamojski, J.E. (red.), 2012, Migracje i wielkie metropolie, Instytut Historii PAN, Warszawa.
MIGRATION PROBLEMS OF CITIES IN PERIPHERAL REGIONS (ILLUSTRATED WITH THE EXAMPLE OF THE CITY OF
BIAŁYSTOK)
Summary: The article is an attempt at identifying migration problems of cities located in peripheral regions. The city of Białystok was used in the research, as its location and the scale of the migration phenomenon constitute a good background for the issues discussed here. The considerations were based on the assumption that migration results from periph- erality. The conducted studies prove that Podlaskie Voivodeship meets most of the criteria which characterize peripheral regions. Not only does this refer to economic indices but to
social and demographic ones as well. Among the latter, low number of births and negative balance of internal and defi nitive international migrations are especially signifi cant. As a result, the population of the region is constantly decreasing (by 22.4 thousand people within the last 10 years). Although in Białystok, which is the capital of the region, the real number of inhabitants is systematically growing (from 278.5 thousand in 1995 to 295.2 thousand in 2010), it can be assumed that the increase mostly results from broadening the administrative boundaries of the city instead of demographic processes (the city’s area in- creased from 94 to 102 km2 in the analysed period). However, the balance of internal and international migrations, negative since 2003, is a dangerous phenomenon. Negative demo- graphic phenomena lasting for a long time (including excessive emigration) are dangerous for maintaining liveliness of regions and towns. Prognoses show that ageing of the society and a considerable loss of the mobile age population may inhibit development processes.
Keywords: migration, cities, peripheral regions, Białystok.
