ZAKAZY DOWODOWE ZUPEŁNE
Edyta Chmura
Dowód
środek realizacji celu, którym jest dokonanie ustaleń faktycznych w
zakresie niezbędnym do rozstrzygnięcia
o przedmiocie postępowania.
Zakaz dowodowy
norma zabraniająca przeprowadzenia dowodu w określonych warunkach lub stwarzająca ograniczenia w
pozyskiwaniu dowodów.
Zakaz dowodowy zupełny (całkowity)
• wyłącza dowodzenie określonych faktów za pomocą
jakichkolwiek dowodów, tzn. całkowicie uniemożliwia dowodzenie faktu, który jest lub może być istotny z punktu widzenia ustaleń
faktycznych przyjmowanych w podstawie rozstrzygnięcia końcowego;
• fakty objęte są zakazem zupełnym, mimo że miały miejsce w
obiektywnej rzeczywistości, ale muszą być wyłączone jako przedmiot dowodzenia w tym sensie, że albo muszą być przyjęte w procesie
poznawczym bez możliwości kwestionowania (np. orzeczenie sądu o konstytutywnym charakterze) albo też w ogóle nie mogą być
przedmiotem ustaleń (jak np. przebieg głosowania podczas narady nad wyrokiem).
Jeżeli w tezie wniosku
dowodowego wskazano taki fakt jako okoliczność mającą
być przedmiotem dowodzenia, wniosek ten musi być
oddalony.
Przykład: Strona składająca wniosek twierdzi w tezie dowodowej, że mimo wcześniejszego prawomocnego wyroku sądu cywilnego rozwiązującego umowę cywilnoprawną oskarżony w chwili
czynu był związany umową i żąda
przeprowadzenia w tym przedmiocie
postępowania dowodowego, w swej
istocie kwestionującego prawomocny
wyrok sądu cywilnego.
Prof. J. Skorupka wymienia 3 zakazy dowodowe zupełne:
I. Zakaz dowodzenia prawa lub stosunku
prawnego wbrew prawomocnemu rozstrzygnięciu sądu kształtującego prawo lub stosunek prawny,
II. Zakaz dowodzenia przebiegu narady i głosowania nad orzeczeniem,
III. Zakaz przeprowadzania jakiejkolwiek czynności dowodowej , której celem byłoby ujawnienie
okoliczności objęcia świadka koronnego i osoby mu najbliższej ochroną osobistą lub pomocą.
I. Zakaz dowodzenia prawa lub stosunku prawnego wbrew
prawomocnemu rozstrzygnięciu
sądu kształtującego prawo lub
stosunek prawny
Co do zasady, sąd rozstrzygający w procesie karnym nie jest związany orzeczeniami wydawanymi w innych
sprawach karnych, cywilnych, administracyjnych –
zasada samodzielności jurysdykcyjnej sądu (art. 8 § 1 KPK).
Oznacza ona, że poza związaniem prawomocnymi rozstrzygnięciami sądów kształtującymi prawo lub stosunek prawny (§2), sąd karny samodzielnie
rozstrzyga wszystkie zagadnienia zarówno prawne, jak i faktyczne, jakie wyłoniły się w rozpatrywanej sprawie i nie wiążą go rozstrzygnięcia sądów zapadłe zarówno w sprawach karnych, jak i cywilnych czy administracyjnych powiązanych z rozpatrywaną sprawą karną.
Aktualnie obowiązujący KPK
unormował wyjątek od zasady
samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego w art. 8 § 2 KPK – według tego przepisu prawomocne
rozstrzygnięcie sądu
kształtujące prawo lub
stosunek prawny są wiążące.
Czym jest „rozstrzygnięcie sądu kształtujące prawo
lub stosunek prawny”?
Jeśli norma prawna pozostawia decyzji sądu oznaczenie praw i obowiązków danego stosunku prawnego, a zdarzenia powstałe poza postępowaniem cywilnym nie wywołują same przez się skutków prawnych, lecz uzasadniają wydanie orzeczenia, które dopiero określa te obowiązki, zmienia lub uchyla, to
wówczas takie orzeczenie stwarza nowy stan prawny odpowiadający treści normy prawnej urzeczywistnionej za
pomocą tego orzeczenia i ma ono charakter konstytutywny.
Istotą rozstrzygnięć konstytutywnych jest to, że określony stan prawny nie powstałby, gdyby sąd nie wydał określonego rozstrzygnięcia.
To właśnie rozstrzygnięć o takim charakterze dotyczy ograniczenie samodzielności jurysdykcyjnej sądu.
Natomiast jeśli orzeczenie sądu nie wprowadza żadnej zmiany w
dotychczasowym stanie prawnym, lecz jedynie stwierdza jego istnienie,
czyli deklaruje skutek prawny zaszły poza postępowaniem cywilnym i
niezależnie od niego, to ma ono
charakter deklaratoryjny i nie dotyczy
go zakaz dowodowy.
Ograniczenie z § 2 nie
obejmuje więc orzeczeń
ustalających istnienie prawa, orzeczeń zasądzających
roszczenia, decyzji
administracyjnych, itd.
Zagadnienia
problematyczne
Czy moc wiążącą mają jedynie rozstrzygnięcia, czy też
ustalenia faktyczne, które legły
u podstaw tych rozstrzygnięć?
S. Śliwiński: „Wszelkie zagadnienia prawne powstają na tle określonego stanu faktycznego, skoro więc sąd karny ma prawo do samodzielnego rozstrzygania wszelkich zagadnień prawnych, to odebranie mu takiego
prawa w zakresie ustaleń faktycznych byłoby pozbawione logiki”. Z art. 8 § 2 KPK expressis verbis wynika, że wiążące są tylko prawomocne
rozstrzygnięcia sądu kształtujące prawo lub stosunek prawny.
Stanowisko jest jednak tematem do dyskusji – skoro wszelkie zagadnienia prawne powstają na tle określonego stanu faktycznego, a contrario można przyjąć, że żadne rozstrzygnięcia sądowe nie są wydawane w oderwaniu od ustaleń faktycznych dokonywanych przez sąd. To w konsekwencji
oznacza, że istnieje związek między ustaleniami faktycznymi sądu a
wydanymi na ich odstawie rozstrzygnięciami. Dyskusyjne jest więc to, że moc wiążącą ma tylko rozstrzygnięcie, natomiast nie mają takiej mocy ustalenia faktyczne, gdyż samo rozstrzygnięcie, w oderwaniu od ustaleń faktycznych, które legły u jego podstaw, jest niczym innym jak
zastosowaniem określonej normy prawnej.
Czy moc wiążącą mają ustalenia faktyczne zawarte w sentencji
wyroku czy też w jego
uzasadnieniu?
Wprawdzie jedne i drugie ustalenia stanowią podstawę do wydania rozstrzygnięcia
kształtującego prawo lub stosunek prawny – które jest wiążące – to jednak nie
uprawomocniają się – i nie mają mocy
wiążącej – te ustalenia faktyczne, które
zostały dokonane w uzasadnieniu wyroku.
Natomiast ustalenia ujęte w sentencji
rozstrzygnięcia (wyroku) kształtującego prawo lub stosunek prawny należy uznać za wiążące.
Przykład: Sąd orzekający w sprawie o
rozwód ustalił w sentencji wyroku, że winę za rozkład pożycia małżeńskiego ponosi
pozwany, w związku z tym z jego winy wydał rozstrzygnięcie o rozwiązaniu małżeństwa
przez rozwód. Orzekający w sprawie karnej sąd jest związany nie tylko prawomocnym
rozstrzygnięciem o rozwiązaniu małżeństwa, ale także ustaleniem, że rozwiązanie
małżeństwa nastąpiło z winy pozwanego.
Czy wyroki wydawane przez sąd karny mają charakter
konstytutywny?
Wyrok ma charakter konstytutywny wtedy, gdy tworzy nowy stan prawny odpowiadający treści normy urzeczywistnionej za pomocą tego wyroku,
albo gdy powoduje zmianę lub wygaśnięcie stosunku prawnego.
W takim wypadku zdarzenia powstałe poza
postępowaniem karnym same przez się nie wywołują skutków prawnych.
W prawie karnym stosunek materialno prawny
między państwem a sprawcą przestępstwa nawiązuje się na skutek faktu popełnienia przestępstwa.
To sprawia, że wyrok sądu karnego ustalający popełnienie przestępstwa, winę oskarżonego i
kwalifikację czynu nie tworzy już nowego stosunku materialnoprawnego, ale konstatuje jego istnienie w formie deklaratoryjnej.
Wyrok skazujący powoduje jednak powstanie stosunku formalnoprawnego za dany czyn
przestępczy w stosunku do określonego sprawcy oraz kształtuje odpowiedzialność karną wobec oskarżonego za popełnione przestępstwo przez wymierzenie mu odpowiedniej kary i wykonanie.
Wyrok ten czyni osobę dotychczas niekarną – karaną.
Na skutek wydania wyroku skazującego następuje więc zarówno stwierdzenie
istniejącego stanu rzeczy, jak i
ukształtowanie określonej sytuacji procesowej, z mocy określonych przepisów aktualizują się także
obowiązki zawarte w normach prawa
karnego wykonawczego.
Konkluzja – wyrok skazujący w zakresie
ustalenia faktu popełnienia przestępstwa ma charakter deklaratoryjny, natomiast w części dotyczącej rozstrzygnięć w
przedmiocie wymiaru kary – jest orzeczeniem konstytutywnym.
Takiego charakteru nie ma wyrok uniewinniający, gdyż nie dokonuje on żadnej zmiany w stosunku obywatela do państwa.
Deklaratoryjne są także orzeczenia formalne – np.
wyroki umarzające postępowanie karne.
II. Zakaz dowodzenia przebiegu narady i
głosowania nad orzeczeniem
Tajność narady i głosowania nad orzeczeniem expressis verbis
została wyrażona w art. 108§1KPK – „Przebieg narady i głosowania
nad orzeczeniem jest tajny, a
zwolnienie od zachowania w tym względzie tajemnicy jest
niedopuszczalne.”
Tajność narady i głosowania nad orzeczeniem jest
jedną z procesowych gwarancji zasady niezawisłości sędziowskiej, która zapewnia poszczególnym
członkom składu orzekającego pełną swobodę w zakresie wymiany poglądów na temat wszystkich
wyłaniających się zagadnień faktycznych i prawnych dotyczących wydawanego orzeczenia.
Sędziowie muszą mieć przekonanie, że prowadzona przez nich dyskusja w czasie narady oraz wzajemnie przekazywane informacje w zakresie rozpatrywanej sprawy nie przenikną do wiadomości publicznej, stron procesowych, zainteresowanych wynikiem sprawy.
Jaka jest relacja art. 85
ust. 3 p.u.s.p. do art. 108 §
1 KPK?
Art. 85 ust. 3 p.u.s.p. stanowi, że obowiązek zachowania tajemnicy ustaje, gdy sędzia
składa zeznanie jako świadek przed sądem, chyba że ujawnienie tajemnicy zagraża
dobru państwa albo ważnemu interesowi prywatnemu, który nie jest sprzeczny z celami wymiaru sprawiedliwości.
Zwolnić sędziego może Minister Sprawiedliwości.
Jednakże art. 108 § 1 KPK stanowi lex specialis do art. 85 ust. 3 p.u.s.p i wyłącza jego stosowanie.
Tak więc możliwość zwolnienia sędziego przez
Ministra Sprawiedliwości od obowiązku zachowania tajemnicy może dotyczyć tylko takich okoliczności sprawy, o których dowiedział się on poza
jawną rozprawą sądową. Nie dotyczy jednak okoliczności, które zostały ujawnione w toku narady i głosowania nad orzeczeniem.
Zatem na te okoliczności sędziego jako świadka nie można przesłuchać.
Czy można zwolnić sędziego z obowiązku zachowania tajemnicy narady i
głosowania nad orzeczeniem w
wypadku, gdy został on oskarżony o popełnienie przestępstwa w czasie
narady i głosowania, a ujawnienie tych okoliczności miałoby nastąpić w zakresie niezbędnym do jego obrony?
Jeśli członek składu orzekającego został postawiony w stan oskarżenia np. w sprawie o przyjęcie korzyści majątkowej lub inne przestępstwo popełnione
podczas narady lub głosowania, to przez sam fakt oskarżenia zostaje on zwolniony z obowiązku
zachowania tajemnicy narady i głosowania, ale tylko w zakresie niezbędnym do realizacji
przysługującego mu prawa do obrony (np. że nie dopuścił się inkryminowanego czynu).
W pozostałym zakresie obowiązuje bezwzględny zakaz dowodzenia.
Jedynym wyjątkiem od zachowania tajemnicy narady i głosowania jest instytucja zdania
odrębnego – votum separatum – która umożliwia każdemu przegłosowanemu
członkowi składu orzekającego zaznaczenie na orzeczeniu zdania odrębnego.
Wówczas wiadomo – w zakresie objętym zdaniem odrębnym – jakie stanowisko
zajmował zgłaszający zdanie odrębne sędzia.
III. Zakaz przeprowadzania
jakiejkolwiek czynności dowodowej , której celem byłoby ujawnienie
okoliczności objęcia świadka koronnego i osoby mu najbliższej ochroną osobistą lub pomocą
Art. 14.
ust.1 W razie zagrożenia życia lub zdrowia świadka koronnego lub osoby dla niego najbliższej w rozumieniu przepisów Kodeksu karnego, mogą być oni objęci ochroną osobistą, a także uzyskać pomoc w zakresie zmiany miejsca pobytu lub zatrudnienia, a w szczególnie uzasadnionych wypadkach można wydać im
dokumenty umożliwiające używanie innych niż własne danych osobowych, w tym uprawniające do przekroczenia granicy
państwowej, jak również mogą uzyskać inną formę pomocy, a zwłaszcza przeprowadzenie zabiegu chirurgicznego usuwającego charakterystyczne elementy wyglądu lub operacji plastycznej.
Ust. 4 Niedopuszczalna jest czynność dowodowa
zmierzająca do ujawnienia okoliczności, o których mowa w ust. 1 (…).
Na tle powołanego przepisu art. 14 ust. 4 u.ś.k.
przez czynność dowodową należy rozumieć czynność, która polega na poszukiwaniu lub ujawnianiu dowodów.
Skoro więc przepis używa sformułowania –
„niedopuszczalna jest czynność dowodowa”, tzn., że niedopuszczalne jest dowodzenie określonej tezy dowodowej za pomocą jakichkolwiek dowodów.
Należy zatem przyjąć, że przepis ten statuuje zakaz
dowodzenia określonych faktów za pomocą jakichkolwiek źródeł i środków dowodowych.
W doktrynie problematyczna jest kwestia charakteru zakazu dowodzenia treści zeznań złożonych przez
świadka, który skorzystał z prawa odmowy składania zeznań albo został zwolniony z obowiązku zeznawania (art. 186 § 1 KPK).
Zdaniem prof. Skorupki nie będzie to zakaz dowodowy zupełny, ponieważ istotą zakazu z art. 186 § 1 KPK jest wyłączenie korzystania z konkretnego źródła
dowodowego; sam dowód nie może stanowić podstawy ustaleń, ale fakty, o których ten dowód informuje, nie są spod wyłączenia wyłączone i można je ustalić za pomocą innych źródeł.
