Widok Czym różni się kawa z Karanem od kawy z Rose — specyfika indyjskiego talk-show a problem przełamywania tabu w telewizji indyjskiej

(1)

Wroc³aw 2011

Marta Raczek

Krakowska Akademia im. A. Frycza-Modrzewskiego

CZYM RÓ¯NI SIÊ KAWA Z KARANEM OD KAWY Z ROSE — SPECYFIKA INDYJSKIEGO

TALK-SHOW A PROBLEM PRZE£AMYWANIA TABU W TELEWIZJI INDYJSKIEJ

W artykule przedstawię analizę dwóch indyjskich programów typu talk-show, osią- gających wysokie notowania w rankingach popularności, skupiając się na podkre- śleniu występujących między nimi różnic, a także ukazując rolę, jaką ten rodzaj programu telewizyjnego może odgrywać w przełamywaniu tabu seksualnego i kul- turowego w Indiach. Analizie zostaną poddane Koffee with Karan i Ippadikku Rose.

Oba wymienione programy różnią się zasadniczo, stanowiąc jednocześnie znako- mite przykłady indyjskiego modelu rozmów z widzem. Talk-show Karana Johara to rodzaj familiarnej pogawędki opartej na preferencjach prowadzącego, podczas gdy program Ramesha Venkatesana, znanego jako Rose, miał na celu przełamy- wanie kulturowych tabu związanych między innymi z pozycją hidźrów (transsek- sualistów) w społeczeństwie indyjskim i znalazł swoją kontynuację w kolejnych produkcjach realizowanych przez chyba najbardziej znanego transgenderowego indyjskiego celebrytę.

STARTV — TRANSNARODOWA TELEWIZJA O LOKALNYM CHARAKTERZE

Medialny krajobraz Indii jest podzielony na rynku telewizyjnym między trzy typy graczy: narodową, kontrolowaną przez władze telewizję Doordarshan (kanały DD1

III kor. wyd.indb 183

III kor. wyd.indb 183 2011-06-03 13:56:462011-06-03 13:56:46

Studia Filmoznawcze 32, 2011

(2)

i DD2), stacje transnarodowe, takie jak StarTV¹ i ZeeTV², oraz coraz prężniej rozwijające się, zwłaszcza od wprowadzenia doktryny o liberalizacji rynku medial- nego w 1991 roku, stacje lokalne, na przykład UdayaTV, SunTV³ & AsiaNet, które nadają w językach społeczności regionalnych, na przykład w języku kannada uży- wanym w Karnatace. Terminy narodowy, transnarodowy i lokalny — jak zauważa Divy C. McMillin — nie oznaczają systemu dystrybucji, gdyż telewizja narodowa jest odbierana także poza granicam Indii, stacje lokalne zaś dystrybuują swoje programy również w innych częściach kraju. Rozróżnienie to wiąże się raczej ze spo- sobem, w jaki właściciele poszczególnych stacji i twórcy emitowanych programów określają własną tożsamość medialną⁴. Programy wszystkich wymienionych stacji są emitowane za pośrednictwem jednego z trzech sysytemów dystrybucji kablowej:

SitiCable założonej przez ZeeTV, InCable Network należącej do Hinduja Group i IndusInd Media oraz UBN Network stworzonej przez rodzinę przemysłowców pochodzącą z Madrasu⁵.

Analizowane w tym artykule programy są nadawane przez kanały należące do StarTV, pierwszego transnarodowego nadawcy. Pojawił się on na rynku indyjskim na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku, gdy nastąpiła nie tylko zmiana w regulacjach prawnych związanych z emisją telewizyjną, przede wszystkim zaś ze znacznym zwiększeniem niezależności nadawców spoza Indii, lecz wzrósł także stopień demokratyzacji tego obszaru. Tym zjawiskom towarzyszył lawinowy roz- wój nowych technologii komunikacji. Inni transnarodowi nadawcy, którzy podążyli za wzorem StarTV, szybko odkryli konieczność dostosowania programu do ocze- kiwań i przyzwyczajeń indyjskiej publiczności, gdyż w innym wypadku groził im odpływ widzów w stronę coraz prężniej rozwijających się nadawców krajowych i lokalnych⁶.

W 1993 roku News Corporation, należąca do Ruperta Murdocha, zakupiła 63,6% udziałów w StarTV, nadającej na znacznym obszarze Azji. Od tego momentu

1 Akronim dla Satellite Television Asia Region (Telewizji satelitarnej regionu azjatyckiego), używany jednak przede wszystkim jako nazwa marki pionierskiego nadawcy transnarodowej telewizji satelitarnej w Azji.

2 Transnarodowy nadawca telewizji satelitarnej, pionier w dziedzinie nadawania programów w języku hindi, początkowo skupiony na rynku indyjskim, a następnie różnicujący ofertę programową pod względem językowym poprzez nadawanie w dialektach i językach południowoazjatyckich oraz kierowanie oferty do odbiorców z diaspory.

3 Komercyjny serwis telewizyjny dystrybuowany za pośrednictwem łącz satelitarnych w stanie Tamil Nadu, przeznaczony dla dominującej grupy etnicznej południowego stanu Indii, a także emi- grantów z Azji Południowo-Wschodniej.

4 D.C. McMillin, Localizing the global: Television and hybrid programming in India, „Interna- tional Journal of Cultural Studies” 2001, nr 4, s. 66.

5 Ibidem.

6 A.O. Thomas, Imagi-Nations and Borderless Television. Media, Culture and Politics Across Asia, New Dheli-London 2005, s. 24 nn.

III kor. wyd.indb 184 2011-06-03 13:56:462011-06-03 13:56:46

(3)

datuje się zróżnicowanie produkcji programowej tej stacji na dwa regiony, północny i południowy. W skład tego ostatniego wchodziły kanały dystrybuowane w Indo- nezji, Indiach i centralnej Azji. W 1994 roku StarTV zacieśniła swoją współpracę z lokalnymi indyjskimi nadawcami, przede wszystkim z ZeeTV i UTV, a pod koniec lat dziewięćdziesiątych, dzięki wprowadzeniu technologii cyfrowych, StarTV powiększyła swoją ofertę medialną o specjalne narodowe pakiety programowe⁷.

Drugim istotnym przełomem w medialnym krajobrazie Indii były przemia- ny, jakie zaszły na linii północ–południe. Początkowo zainteresowanie nadawców transnarodowych skierowane było na stany położone na północy Indii. Wiązało się to przede wszystkim z wprowadzaniem coraz większej liczby kanałów nadawanych w hindi, który zastępował, dotychczas dominujący, język angielski. Przełom wie- ków przyniósł jednak znaczący wzrost zainteresowania regionami południowymi, w których w tym okresie pojawił się poważny konkurent dla StarTV — SunTV nadająca w języku tamilskim. Na początku XXI wieku SunTV miała w stanie Tamil Nadu trzy kanały: SunTV, Sun Music i Sun Movies, a jej głównymi konkurentami były trzy inne stacje telewizyjne działające w regionie: Vijay TV, Raj TV i JJ TV, przy czym tę ostatnią, należącą do rządzącego w Tamil Nadu polityka Jayalalitha, wkrótce zamknięto w wyniku postawionych mu zarzutów o charakterze korupcyj- nym⁸. Wobec nowych zjawisk medialnych w południowych Indiach zarząd StarTV podjął w 2001 roku, jak pisze Amos Owen Thomas, zaskakującą wówczas dla wielu komentatorów, decyzję o przejęciu od kompanii produkcyjnej UTV kontroli

„nad zawartością programową, dystrybucją i sprzedażą czasu antenowego lokalnej stacji VijayTV, rezygnując jednak z posiadania własności samej stacji”⁹. W ten sposób na początku XXI wieku StarTV stało się najważniejszym transnarodowym graczem na indyjskim rynku medialnym, z jednej strony kontrolującym działającą na północy korporację New Delhi Television (NDTV), która produkowała wszyst- kie programy informacyjne, jak również telewizję śniadaniową i wzrastającą liczbę talk-shows nadawanych zarówno po angielsku, jak i w hindi, z drugiej — sprawując kontrolę nad UTV produkującą na południu programy dla VijayTV¹⁰.

Trzeba podkreślić, że mimo niewątpliwie transnarodowego charakteru nadawcy, jakim jest StarTV, jednym z elementów polityki fi rmy jest dostosowywanie się do rynku narodowego i odpowiadanie na lokalne zapotrzebowania odbiorców. Wi- dać to znakomicie na dwóch przykładach. W celu pozyskania przychylności władz indyjskich StarTV rozpoczęła nadawanie tradycyjnego orędzia premiera do narodu w Dniu Niepodległości, które dotychczas emitowane było jedynie za pośrednic- twem narodowej telewizji Doordarshan. Kolejnym ruchem o wymiarze politycz- nym, obliczonym na skalę lokalną, były działania podjęte w latach 1999 i 2001

7 Ibidem, s. 37–38.

8 Ibidem, s. 114–115.

9 Ibidem, s. 116.

10 Ibidem, s. 126–127.

III kor. wyd.indb 185 2011-06-03 13:56:462011-06-03 13:56:46

(4)

w trakcie zaognienia konfl iktu z Pakistanem, gdy StarTV jednoznacznie opowie- działa się za interesami swojego regionu nadawania¹¹. Uwagi te mają na celu wy- kazanie, że analizowane w artykule programy, nadawane przez północną StarONE i południową VijayTV, nie są globalnym implantem medialnym wszczepionym przez transnarodowego nadawcę, lecz produkcjami odpowiadającymi ściśle na zapotrzebowanie lokalnego, indyjskiego rynku odbiorców. Jak podkreśla Amos Owen Thomas:

Istnieje wiele powodów, dla których […] transnarodowe telewizje nie przetrwały w swoim pierwotnym kształcie na terenie Azji, lecz zostały zmuszone do przekształcenia się w nadawców regionalnych, subregionalnych i quasi-narodowych¹².

Badacz zauważa jednocześnie, że pionierem w zrozumieniu specyfi ki azjatyckiego rynku była właśnie StarTV, która jako pierwsza odkryła, że koniecznością jest dostosowanie programów do preferencji lokalnej publiczności lub przynajmniej dokonanie odpowiedniej kulturowej rekontekstualizacji produkowanych przez siebie programów¹³. Cytowany przez Divy C. McMillin doroczny raport StarTV za- tytułowany Vision Into Reality z 1996 roku także podkreślał ten wyraźny zwrot ku rynkowi lokalnemu i oczekiwaniu jego odbiorców:

Indie są modelowym przykładem regionalnej strategii biznesowej StarTV. Wirtualnie wszyst- kie decyzje są podejmowane i wykonywane za pośrednictwem naszych biur w Bombaju i Delhi.

Polegają bardzo silnie na lokalnych managerach, technikach, sprzedaży, kreatywności i talentach prezentacyjnych, jedynie pięcioro spośród dwustu członków naszego zespołu nie ma pochodzenia indyjskiego. Ten system umożliwia StarTV uwrażliwienie na lokalną tradycję i kulturę. A co naj- ważniejsze, pozwala nam odpowiedzieć na zapotrzebowanie Indusów w Indiach¹⁴.

JAK OSWOIÆ CELEBRYTÊ

— CZYLI O „POGAWÊDKOWYM” MODELU PROGRAMU KARANA JOHARA

Koffee with Karan to typ talk-show skupionego przede wszystkim na życiu cele- brytów. Program doczekał się dwóch sezonów. Pierwszy nadawano od 19 listopada 2004 do 27 maja 2005 roku. Sezon drugi miał swoją premierę 11 lutego 2007, a jego ostatni odcinek został wyemitowany 16 września 2007 roku. Ostatni sezon zakoń- czył się dodatkowym show zatytułowanym Koffee Awards 2007, w którym Rohit Bal (projektant mody), Malaika Arora (aktorka) i Cyrus Broacha (komik) wybierali zwycięzców w dwunastu kategoriach spośród uczestników drugiego sezonu roz-

11 Ibidem, s. 203.

12 Ibidem, s. 211.

13 Ibidem, s. 212.

14 D.C. McMillin, op. cit., s. 55.

III kor. wyd.indb 186 2011-06-03 13:56:462011-06-03 13:56:46

(5)

mów z Karanem¹⁵. W kwietniu 2010 roku, korzystając z platformy komunikacyjnej Twitter, Karan Johar zapowiedział powrót do swojego show. Sezon trzeci emitowa- ny jest na antenie Star One & Star World od 7 listopada 2010 roku.

Formuła godzinnego programu, emitowanego przez Star ONE i Star WORLD, opiera się na familiarnych pogawędkach z indyjskimi celebrytami prowadzonych przez jednego z najbardziej znanych indyjskich reżyserów i producentów. Jest on autorem takich bollywoodzkich hitów, jak Czasem słońce, czasem deszcz (2001) czy Nigdy nie mów żegnaj (2006), oraz producentem nie mniej znanych fi lmów, z któ- rych warto wymienić Gdyby jutra nie było (2003) i Czas zagłady (2005). Z większo- ścią zapraszanych do studia aktorów, reżyserów i producentów Karan Johar zetknął się już wcześniej podczas pracy na planie oraz spotkań biznesowych, z wieloma pozostaje w przyjaźni. Te bliskie relacje przekładają się na styl rozmów prowadzonych z gośćmi. W większości przypominają pogawędki toczone przez znajomych przy kawie. Goście i prowadzący często stosują zwroty mające sugerować ich zaży- łość, w którą Johar umiejętnie wciąga widzów, stwarzając im poczucie chwilowego uczestnictwa w prawdziwym życiu gwiazd. Goście niejednoktornie podkreślają, że o pewnych sprawach mogą porozmawiać tylko w programie Johara, co umacnia w widzach przekonanie o wyjątkowości jego show, a także zapewnia im satysfakcję płynąca ze współuczestnictwa w świecie, do którego na co dzień nie mają wstępu.

W niektórych odcinkach Koffee with Karan gospodarz wraz ze swoimi gośćmi poruszał interesujące dla Indusów tematy. Jednak fakt, że jego rozmówcami byli celebryci, powodował, że ich wypowiedzi pozostawały dla widzów rodzajem opo- wieści z innego świata. Niemniej warto przyjrzeć się kilku przykładom poruszania tematów tabu przez Karana, aby możliwe było wypunktowanie różnic między jego show a programem Rose.

W pierwszym sezonie dobrym przykładem poruszania kontrowersyjnych tema- tów był odcinek zatytułowany Wives Special, w którym Karan dyskutował z żonami gwiazdorów kinowych, Shah Rukha Khana — Gauri Khan i Hrithika Roshana — Suzanne Roshan, na temat różnic religijnych występujących w ich małżeństwach.

Gauri jest hinduistką, podczas gdy Shah Rukh to muzułmanin, w małżeństwie Ro- shanów sytuacja jest odwrotna, to żona jest muzułmanką, podczas gdy Hrithik jest praktykującym hinduistą. Interesujący wydaje się w tym wypadku kontekst, jaki dla problematyki relacji międzyreligijnych w Indiach stworzył fi lm Księżniczka i ce- sarz (2007) w reżyserii Ashutosha Gowarikera. Hrithik Roshan wcielił się w nim w rolę muzułmańskiego imperatora, którego wielką miłością jest wyznawczyni hin- duizmu. Szczęśliwe zakończenie fi lmu, zwieńczone małżeństwem głównych bo- haterów, odczytywano jako metaforę jedności Indii, w których islam i hinduizm to dwie równorzędne, dominujące religie. O wadze dyskursu religijnego w Indiach świadczy gwałtowny i zradykalizowany odbiór wspomnianego fi lmu. W trakcie

15 Źródło: http://en.wikipedia.org/wiki/Koffee_with_Karan (dostęp: 27.06.2010).

III kor. wyd.indb 187 2011-06-03 13:56:462011-06-03 13:56:46

(6)

jego wyświetlania wybuchały zamieszki, inicjowane przede wszystkim przez hin- dusów wyznających pogląd o braku miejsca dla islamu w Indiach. Ocenzurowanie fi lmu w kilku stanach doprowadziło do medialnej dyskusji nie tylko nad jego za- wartością i wolnością intelektualną twórców, lecz nasiliło także odwieczny spór religijny w przestrzeni publicznej¹⁶. Dyskusja w talk-show Johara odbyła się czte- ry miesiące przed premierą fi lmu, który trafi ł do kin 15 lutego 2008 roku, i nie wywołała aż tak gwałtownych reakcji społecznych, choć program miał znaczącą oglądalność. W dużej mierze mogła o tym zdecydować sama formuła talk-show oraz sposób wprowadzenia trudnego tematu. Pojawił się on jako jeden z elemen- tów życia indyjskich celebrytów, przemieszany z wyznaniami Gauri dotyczącymi jej sposobów radzenia sobie z popularnością męża oraz opowieścią Suzanne o jej zaręczynach z Hrithikiem, z których zwierzała się po raz pierwszy. Rozmowa nie miała więc charakteru dyskusji politycznej, lecz była raczej pogawędką dotyczącą życia małżeńskiego z gwiazdorami, którzy poza tym, że są jednymi z najbardziej pożądanych aktorów, wyznają także odmienną niż żony wiarę.

W drugim sezonie odcinkiem z bardzo wysokim wynikiem oglądalności było spotkanie Karana z Kareeną Kapoor, która w 2001 roku zagrała rolę Pu w najgłoś- niejszym chyba fi lmie tego reżysera Czasem słońce, czasem deszcz. Przedstawiając gościa wieczoru, Johar odwołał się do ich wspólnej pracy na planie, mówiąc, „Bebo to her family, Poo to me and Kareena Kapoor to all of you — Bebo dla swojej ro- dziny, Poo dla mnie, a dla was wszystkich Kareena Kapoor”. W trakcie rozmowy, na początku dotyczącej przede wszystkim aktualnych ról Kareeny, Karan przeszedł do wątku, dla którego, jak się wkrótce okazało, zaprosił aktorkę do studia. Głów- nym tematem programu miał być jej, zakończony po ponad trzech latach, związek z Shahidem Kapoorem, w trakcie którego aktorka przeszła na wegetarianizm, co nadal wywołuje opór jej rodziny, zwłaszcza ojca. Nim do studia zaproszony zo- stał Shahid, prowadzący podkreślił, że to właśnie u niego, podczas jednego z od- cinków pierwszego sezonu, Kareena publicznie zadeklarowała swoje uczucia dla wschodzącej gwiazdy Bollywoodu. Dalszą część programu wypełniły zwierzenia Kareeny i Shahida dotyczące ich związku, w którym otwarcie mówili o tym, kto kogo pierwszy zaprosił na randkę, o zazdrości związanej z ich pracą na planach fi lmowych, o wpływie religijności Shahida na duchowość Kareeny, o wzlotach i upadkach ich karier aktorskich, towarzyszących ich związkowi. Na koniec Johar przeprowadził test zgodności dla tej pary. Kareena i Shahid uzyskali najwyższy wynik zgodności 10/10. Najbardziej zaskakującym elementem budowania narracji opisanego odcinka było to, że Karan tylko raz, na samym początku, wspomniał o zakończeniu związku dwójki zaproszonych aktorów. W trakcie pozostałej części

16 Zob. R. Vohra, Against street censorship, „Weekly Magazine” — dodatek do „The Hin- du”, 16 marca 2008. Warto zaznaczyć, że „The Hindu” jest drugą co do wielkości gazetą codzienną wydawaną w Indiach (po „Times of India”), szczególnie poczytną w południowych stanach, gdzie w Ćennaju (dawniej Madras) znajduje się siedziba redakcji naczelnej.

III kor. wyd.indb 188 2011-06-03 13:56:472011-06-03 13:56:47

(7)

programu oboje zachowywali się tak, jakby nadal byli parą, choć siedzieli w wy- raźnym oddaleniu od siebie i dopiero po chwili zaczęli patrzeć sobie prosto w oczy.

Karan Johar stworzył w studiu atmosferę sprzyjającą zwierzeniom gwiazd, sa- dzając aktorów, reżyserów i innych medialnych celebrytów na wygodnych kana- pach, w przyjemnym oświetleniu i nieustannie podkreślając osobisty ton rozmów.

W swoim show nie starał się więc nawet kreować pozorów przestrzeni publicznej.

Było ono raczej poszerzeniem przestrzeni prywatnej, w której wielkie gwiazdy ja- wiły się niemal jak chłopcy i dziewczęta z sąsiedztwa. Nadawało to programowi posmak przyjacielskiej pogawędki, w której zdarza się czasem wygłosić kontrower- syjną opinię, jednak nikt nie traktuje jej jak otwartej publicznej deklaracji. Formuła przyjęta przez Johara przyciągała rzesze widzów, a jednocześnie nie prowokowała protestów mogących przyczynić się do nałożenia na któregoś z celebrytów społecz- nego odium, jak to się w przeszłości w Indiach zdarzało.

Model, jaki dla swojego show wybrał Ramesh Venkatesan, różnił się zasadni- czo od Kawy z Karanem.

NAZYWAM SIÊ ROSE I CHCÊ BYÆ KOBIET¥

Vijay TV — rozrywkowy kanał nadającej w języku tamilskim StarTV — 28 lute- go 2008 roku wyemitował pierwszy odcinek półgodzinnego talk-show Ippadikku Rose (Yours, Rose — Twoja Rose) reżyserowanego przez Anthony’ego Thirunel- veli. Widownia programu liczyła 64 miliony osób¹⁷. Jeszcze przed premierą bu- dził on olbrzymie zainteresowanie zarówno lokalnej prasy w południowym stanie Tamil Nadu, jak i mediów międzynarodowych. Głównym powodem był gospodarz programu czy raczej gospodyni — tytułowa Rose. Urodzony dwadzieścia osiem lat wcześniej jako Ramesh Venkatesan, absolwent amerykańskich uczel- ni, projektant stron internetowych, który uzyskał dyplom w zakresie inżynierii biomedycznej, od 2004 roku nosi damskie ubrania i nadal czeka na akceptację swojego wyboru ze strony rodziny. Dnia 6 maja 2010 roku Ramesh Venkatesan stał się ofi cjalnie Rose Venkatesan po tym, jak w marcu 2010 roku przeszedł serię operacji zmiany płci w Bangkoku. Indyjski celebryta jest jednym z najbardziej znanych reprezentantów mężczyzn, którzy przynależą do społeczności hidźrów, określanej mianem trzeciej płci¹⁸.

17 Dane podaję za http://www.chennaitvnews.com/2008/02/ippadikku-rose.html (dostęp: 27.06.2010).

18 W językach i dialektach używanych w Indiach istnieje wiele określeń związanych z tą kate- gorią, do najpopularniejszych należą zannanay (określenie na corss-dresserów), khusrowie (hermafrodyci mający specjalny status w społeczności hidźrów), nirwan hidźra (wykastrowany mężczyz- na) i nirwana (ponowne narodziny, dzień publicznego ogłoszenia chirurgicznej zmiany płci). Por.

S.K. Sharma, Hijras: The Labelled Deviant, New Delhi 2000.

III kor. wyd.indb 189 2011-06-03 13:56:472011-06-03 13:56:47

(8)

W starożytnej mitologii osoby transgenderowe nierzadko odgrywały pozytywną rolę, pojawiały się zarówno w opowieściach o bogach, takich jak Bahućara Mata czy Śiwa występujący w jednym ze swoich wcieleń wspólnie z bognią Parwati jako Ardhanarinara, jak i w epizodach Ramajany i Mahabharaty, dziś jednak są grupą podlegającą dyskryminacji społecznej. Jak twierdzi wielu badaczy, za stan ten nale- ży przede wszystkim winić okres brytyjskiego imperializmu, podczas którego kolo- nizatorzy zwalczali homoseksualne wątki religijne i kulturowe, stosując ostracyzm wobec osób niemieszczących się w kategoriach heteroseksualnych¹⁹. Takie opinie przytacza także Rose, zwracając uwagę, że wykluczenie bardzo często powoduje, że hidźrowie sytuują się na marginesie społecznym, stając się zazwyczaj częścią prze- mysłu erotycznego i świadcząc usługi seksualne na ulicy. Jedynie części z nich uda- je się utrzymywać na godziwym poziomie dzięki spełnianiu rytuałów polegających na tańcu i śpiewie podczas uroczystości zorganizowanych z okazji narodzin chłop- ca oraz w trakcie obrzędów ślubnych. Termin hidźra obejmuje wiele kategorii męż- czyzn, takich jak: osoby transgenderowe, eunuchowie, transwestyci, hermafrodyci, interseksualiści, biseksualiści i homoseksualiści. Warto podkreślić, że kobiety noszą- ce męskie stroje lub pragnące zmienić płeć nie przynależą do kategorii hidźra, tylko zaś jeden procent społeczności hidźrów to hermafrodyci, pozostali należą do kategorii transgenderowej, społeczności cross-dreserów, są homo- lub biseksualistami²⁰. Od czasu premiery swojego pierwszego telewizyjnego show Rose stała się jed- ną z najbardziej rozpoznawalnych gwiazd tamilskiej telewizji, znanych także poza rodzinnym stanem, między innymi w tamilskiej diasporze w Kanadzie. Po zakoń- czeniu emisji programu Ippadikku Rose, od 4 lipca 2009 roku reżyserowała, produ- kowała i była gospodarzem kolejnego talk-show zatytułowanego Ithu Rose Neram (The Rose Hour — Godzina z Rose), emitowanego przez Kalaignar TV w każdą so- botę o godz. 21.30. Obecnie pracuje nad scenariuszem i poszukuje środków na pro- dukcję fi lmu poświęconego swojej transformacji płciowej²¹.

W połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku w talk-show prowadzonym przez aktorkę i aktywistkę Priyę Tendulkar po raz pierwszy pojawiła się osoba transgen- derowa, która podważała stereotypowy wizerunek łączony z hidźrami. Ten wyłom w dotychczas upublicznianych wizerunkach portretujących trzecią płeć bądź jako przestępców, bądź w konwencji satyrycznej, był jedynie drobnym krokiem w po- równaniu z kampanią, którą zapoczątkował program Rose. Oprócz problemów związanych z brakiem akceptacji osób trzeciej płci pojawiały się w nim także tematy od lat stanowiące tabu społeczno-kulturowe w Indiach: molestowanie w miejscu pracy, rozwody, seks przedmałżeński, korzyści płynące z legalizacji prostytucji. Jak zauważa Scott Camey:

19 Zob. S. Nanda, Neither Man Nor Woman: The Hijras of India, Belmont (CA) 1990.

20 S.K. Sharma, op. cit., s. 2–3.

21 Informacje na ten temat można znaleźć na ofi cjalnej stronie Rose: http://www.roseneram.

com/forum.php (dostęp: 27.06.2010).

III kor. wyd.indb 190 2011-06-03 13:56:472011-06-03 13:56:47

(9)

Jednym z powodów, dla których Rose może poruszać tematy związane z seksualnością, jest niski status osób transgenderowych w indyjskim społeczeństwie. Znajdując się na samym dnie, Rose nie może zostać zepchnięta niżej przez strażników moralności seksualnej²².

Rose, wyjaśniając powody, dla których podjęła się realizacji kontrowersyjnego talk-show, stwierdza: „Transseksualiści w Indiach stają przed olbrzymimi proble- mami. Postanowiłam więc zrobić coś dużego. […] Chciałam przełamać wielki mit dotyczący tej społeczności, ponieważ byłam dobrze wykształconym, elokwentnym, możliwym do zaakceptowania przez społeczeństwo transseksualistą, który mówi o problemach społecznych”²³.

Jak podkreślają pracownicy społeczni działający w środowisku hidźrów, cytowani w artykule Scotta Cameya, program Rose rzeczywiście zmienił perspektywę patrzenia na przedstawicieli trzeciej płci, oswajając społeczeństwo z ich obecnością i sprzyjając powolnemu zanikaniu odium wykluczenia. Podobne wnioski można wyciągnąć, czytając komentarze na forum Ippadikku Rose, z których większość po- twierdza pozytywną rolę programu w przełamywaniu społecznego tabu w kwestii hidźrów.

Miarą sukcesu Rose oprócz zwiększającej się oglądalności jej programu²⁴, a także następnych, które produkowała, jest stworzenie miejsca otwartej dyskusji o problemach dotychczas przemilczanych w publicznym dyskursie indyjskim. Dwa miesiące po rozpoczęciu emisji Ippadikku Rose władze stanu Tamil Nadu powołały komisję do spraw transgenderowych, która została entuzjastycznie przyjęta przez znaczną część społeczności tego południowego stanu. Dzięki decyzjom komisji wprowadzono specjalne kartki na żywność dla najuboższych hidźrów, którzy zna- leźli się na granicy ubóstwa z powodu swojej orientacji seksualnej, nadano także ofi cjalny status osobom trzeciej płci, czego symbolem stało się umieszczenie tej kategorii w formularzach urzędowych, na przykład w dokumentach wypełnianych podczas aplikacji na wyższe uczelnie. Ponadto złagodzono prawodawstwo związa- ne z operacjami zmiany płci, które dotychczas uznawane były za przestępstwo²⁵.

Program Rose należy postrzegać w kategoriach próby stworzenia w Indiach medialnej przestrzeni publicznej, w której mógłby się toczyć otwarty dyskurs do-

22 S. Carney, Transgender Talk Show Host Tackles Taboos in India, http://www.npr.org/templa- tes/story/story.php?storyId=89340513 (dostęp: 27.06.2010).

23 Ibidem.

24 Jak podają statystyki, społeczność hidźrów liczy w Indiach około miliona osób, z czego 30 tysięcy przypada na Tamil Nadu. Biorąc pod uwagę, że program wystartował z oglądalnością około 64 tysięcy, któ- ra wzrastała z odcinka na odcinek, można przyjąć, że przełamujące tabu show Rose stało się istotnym ele- mentem życia publicznego na południu Indii. Por. dane S. Nolen, A transgender star sparkles in India’s TV fi rmament — tekst pobrany z portalu społeczności transgenderowej Tglife http://theangels.co.uk/2009/07/

a-transgender-star-sparkles-in-indias-tv-fi rmament/ (dostęp: 27.06.2010).

25 Zob. ofi cjalna strona niezależnej organizacji medialnej MediaGlobal http://www.mediaglobal.org/article/2008–07–29/indias-fi rst-transgender-talk-show-host-talks-back-on-gender-issues (dostęp: 27.06.2010).

III kor. wyd.indb 191 2011-06-03 13:56:472011-06-03 13:56:47

(10)

tyczący tabuizacji pewnych zachowań kulturowych, a także margializacji niektó- rych grup społecznych. W przeciwieństwie do sprywatyzowanej przestrzeni studia, w którym Karan dyskutuje ze swoimi gośćmi, Rose za pośrednictwem wyrazistej scenografi i natychmiast kieruje myśli widza na problematykę związaną z temata- mi tabu, występując na scenie w kształcie żeńskiego symbolu płciowego i mając za plecami symbol męskości. Sama przestrzeń staje się więc zapowiedzią dyskusji, które będą toczone podczas kolejnych odcinków programu.

Wyraźne opowiedzenie się Rose po stronie przestrzeni publicznej nabiera szczególnego znaczenia wobec refl eksji obecnej od pewnego czasu w indyjskich badaniach kulturowych. Jednym z teoretyków, którzy od lat prowadzą badania nad kulturą Indii oraz przemianami, jakie zaszły w tym obszarze w związku z brytyj- ską kolonizacją, a także nad współczesnymi mechanizmami globalizacji, jest Bha- skar Mukhopadhayay. Omawiając perspektywy współczesnych badań kulturowych w Indiach, przywołuje on zjawisko niezwykle istotne dla indyjskiego życia publicznego. Zauważa mianowicie, że: „w narodowym dyskursie indyjskim pytania o zachowania publiczne nie fi gurowały nawet jako problem, gdyż kolonialna przestrzeń publiczna, daleka od bycia przestrzenią »wolności«, była rodzajem wykluczające- go obszaru, prawdziwą dystopią. Zachowania miały tu odmienną genealogię”²⁶. Owa genealogia zachowań międzyludzkich jest przezeń łączona przede wszystkim ze sferą religii oraz praw obowiązujących poszczególne kasty. Jednocześnie Mu- khopadhayay nieustannie podkreśla olbrzymi wpływ brytyjskiej etyki epoki wikto- riańskiej na przemianę obyczajowości indyjskiej w stosunku do tradycji zapisanej w starożytnych tekstach²⁷. Zmiany te wpłynęły na ograniczenia pewnych zacho- wań, dotychczas społecznie akceptowalnych, a najważniejszym polem walki oby- czajowej stała się cielesność. Streszczając dyskusję indyjskich krytyków fi lmowych na temat differentia specifi ca tamtejszej kinematografi i, Bhaskar Mukhopadhayay zauważa: „Jest całkowicie jasne, iż »indyjskim« kino stawało się dzięki kopiowaniu cielesnych praktyk i zachowań”²⁸. Tych samych, które zostały uprzednio ograni- czone i dostosowane do mieszczańskiej obyczajowości kolonizatorów. To właśnie z tym modelem myślenia o cielesności Rose nieustannie spierała się w swoim show, częstokroć powołując się na tradycję zapisaną w Mahabharacie i Ramajanie.

Warto zaznaczyć na koniec tej części rozważań, że formułę odnoszącą się do cross-dressingu, jednak bez aspiracji prowadzącego do zmiany płci, wykorzy- stano od 2007 roku w telewizji pakistańskiej, emitującej talk-show Late Night Show With Begum Nawazish Ali. Jego gospodarzem był Ali Saleem wcielający się w rolę wdowy i atakujący swoich gości odważnymi pytaniami dotyczącymi w przeważa-

26 B. Mukhopadhayay, Cultural studies and politics in India today, „Theory, Culture & Soci- ety” 2006, nr 23, s. 286.

27 Por. B. Mukhopadhayay, General Introduction, [w:] Britain in India 1765–1905, t. 1, red.

J. Marriott, B. Mukhopadhyay, London 2006, s. vi–xxi.

28 Ibidem, s. 288.

III kor. wyd.indb 192 2011-06-03 13:56:472011-06-03 13:56:47

(11)

jącej mierze polityki i problemów społecznych. O popularności programu i zaak- ceptowaniu przez publiczność jego formuły świadczy trzykrotne przebicie cenowe czasu reklamowego podczas trwania programu w stosunku do innych produkcji emitowanych przez tę samą telewizję, a także nieustanne próby podkupienia Alego Saleema przez konkurencyjne stacje²⁹.

Nie we wszystkich jednak częściach Indii czy Pakistanu tak otwarte mówienie o kwestiach seksualności i popieranie innych kwestii marginalizowanych i wyklu- czanych spotyka się z otwartością, jak miało to miejsce w wypadku programów Ale- go Saleema czy Rose. Warto w tym miejscu przywołać uwagę Divy C. McMillin, zapisaną na marginesie rozważań nad charakterem publiczności skupionej wokół telewizji UdayaTV nadającej w języku kannada. McMillin stwierdza: „W przeci- wieństwie do publiczności zamieszkującej Tamil Nadu populacja użytkowników języka kannada nie była przygotowana na satyryczne podejście do hierarchii gende- rowych, wiekowych i kla sowych”³⁰.

JAK TO SIÊ ROBI W AMERYCE?

— CZYLI ZABAWNA ELLEN I POWA¯NA OPRAH

Punktem odniesienia dla obu analizowanych indyjskich programów może być je- den z najpopularniejszych ostatnimi czasy amerykańskich celebryckich talk-show, prowadzony od 2003 roku przez Ellen DeGeneres. W roku 2010 program po raz piąty zdobył trofeum w kategorii Najlepszy talk-show, prestiżową nagrodę Daytime Emmy Awards, która jest najważniejszym amerykańskim wyróżnieniem w dziedzinie produkcji programów telewizyjnych, porównywanym z Oscarami przyznawa- nymi przez Amerykańską Akademię Filmową, Tony Awards czy nagrodami Gram- my. Wcześniejsze sukcesy w tej kategorii program odniósł kolejno w latach 2004, 2005, 2006 i 2007. Ponadto w latach 2005–2008 przyznano także nagrodę dla Ellen DeGeneres w kategorii Najlepszy gospodarz talk-show³¹.

Ellen DeGeneres jest postacią równie barwną jak Ramesh/Rose Venkatesan, a jej program opiera się na formule zbliżonej do show Karana Johara. DeGeneres to aktorka i scenarzystka związana przede wszystkim z telewizją. Występowała mię-

29 TV: Transgendered talk-show hosts in India, drag queens in Pakistan. Tekst zamieszczony na ofi cjalnej stronie SAJA — South Asian Journalists Association http://www.sajaforum.org/2008/03/

in-the-mid-nine.html (dostęp: 27.06.2010).

30 D.C. McMillin, op. cit., s. 60.

31 Warto odnotować, że w 2008 roku kategoria Outstanding Talk Show zmieniła nazwę na Outstan- ding Talk Show Entertainment, a od 2009 przyznawane są równolegle nagrody w kategoriach Outstanding Talk Show Entertainment i Outstanding Talk Show Informative. W roku 2010 program Ellen DeGeneres otrzymał nagrodę w pierwszej z wymieniononych kategorii. Jednocześnie utrzymano jedną kategorię wy- różnień dla gospodarzy obu typów talk-show.

III kor. wyd.indb 193 2011-06-03 13:56:472011-06-03 13:56:47

(12)

dzy innymi w sitcomie Ellen (1994–1998, pierwszy sezon pod nazwą These Friends of Mine). Jednak największą popularność i rozgłos przyniosły jej trzy wypowie- dzi, w których otwarcie deklarowała lub jednoznacznie odwoływała się do swojego homoseksualizmu. Pierwszą było wyznanie uczynione przez nią w programie The Oprah Winfrey Show, w którym przyznała się do bycia lesbijką. Drugą słynne zda- nie wygłoszone przez nią w czasie rozdania Nagród Emmy 4 listopada 2001 roku.

Uroczystość miała miejsce po tragicznych atakach na World Trade Center, a prowa- dząca ją DeGeneres powiedziała wówczas: „Czy coś może zdenerwować talibów bardziej niż lesbijka w garniturze, przemawiająca do widowni pełnej Żydów?”³² Wreszcie trzecią wypowiedzią, którą aktorka niewątpliwie przeszła do historii me- diów, było zdanie wygłoszone podczas prowadzonej przez nią 79. Gali Oscarowej:

„Co za wspaniała noc, taka różnorodność na sali, w roku, w którym powiedzianych zostało tyle negatywnych rzeczy o ludzkiej rasie, religii i orientacji seksualnej. Od siebie dodam: gdyby nie było czarnych, Żydów i gejów, nie byłoby Oscarów, ani nikogo o imieniu Oscar, gdy się nad tym zastanowić”³³. Przytoczonymi wypowie- dziami Ellen na trwałe weszła do historii coming outów, co może skłaniać do uczy- nienia z niej amerykańskiej odpowiedniczki Rose. Analiza prowadzonego przez nią show pokazuje jednak, że daleko jej do radykalizmu indyjskiej celebrytki.

Studio, w którym Ellen prowadzi rozmowy, ma wystrój podobny do scenografi i wykorzystywanej przez Karana Johara. Czerwony, głęboki fotel i sofa, na któ- rych zasiada gospodyni i jej gość, otaczają kwiaty i obrazy prezentujące sielski krajobraz emitowany przez dwa gigantyczne ekrany plazmowe. Całość przypomina weekendowe spotkanie znajomych w wiejskim domku, podczas których prowadzi się niezobowiązujące rozmowy na wiele tematów. Obraz na ekranach zmienia się w zależności od aktualnej pory roku, w lutowych odcinkach mamy więc górski pejzaż z ośnieżonymi świerkami, wiosną ciągnące się jak okiem sięgnąć zielone, ukwiecone pola. Dodatkowym, „zimowym” gadżetem jest widok płonącego ko- minka, który przenosi gości i widzów z wiosennego ganku do przytulnego wnętrza górskiej chaty.

Ellen w swoim show jest przede wszystkim gościnną gospodynią, uroczą i za- interesowaną zaproszonymi gwiazdami. Kontrowersyjne wypowiedzi, do których DeGeneres przyzwyczaiła publiczność wielkich gal, pojawiają się w programie

32 What would bug the Taliban more than seeing a gay woman in a suit surrounded by Jews?

— źródło orginalnej wypowiedzi http://www.youtube.com/watch?v=km69WeUTf44 (dostęp:

01.07.2010), tłumaczenie za http://pl.wikipedia.org/wiki/Ellen_DeGeneres#Praca_w_telewizji (do- stęp: 01.07.2010).

33 „What a wonderful night, such diversity in the room in a year when there’s been so many negative things said about people’s race, religion and sexual orientation. And I want to put this out there: If there weren’t blacks, Jews and gays, there would be no Oscars, or anyone named Oscar, when you think about that”. Źródło orginalnej wypowiedzi: http://archive.newsmax.com/archives/

articles/2007/2/25/213026.shtml (dostęp: 27.06.2010), tłumaczenie za: http://pl.wikipedia.org/wiki/

Ellen_DeGeneres#Praca_w_telewizji (dostęp: 27.06.2010).

III kor. wyd.indb 194 2011-06-03 13:56:472011-06-03 13:56:47

(13)

bardzo rzadko. Jej homoseksualizm sprowadzony zostaje do niemal niezauważal- nego z perspektywy zachodniej cross-dressingu³⁴. Prowadząca skupia się raczej na udziale Pameli Anderson w Tańcu z gwiazdami, związku Demi Moore i Ashtona Kutchera czy wypadających zębach Demi niż na kulturowych tabu. Jest więc De- Generes bohaterką wielu grup skupiających homoseksualistów, postrzeganą przede wszystkim jako rzeczniczka ich interesów w przestrzeni publicznej, ale także za- bawną i błyskotliwą gospodynią jednego z najpopularniejszych talk-shows, w któ- rym kreuje prywatną przestrzeń familiarnego obcowania z gwiazdami.

Zapewne z tego właśnie powodu indyjskie media, szukając odpowiedników programu Rose, przywołują raczej The Ophra Winfrey Show, które od lat uchodzi za najbardziej opiniotwórczy program amerykańskiej telewizji. Pozycję tę potwier- dziło wydarzenie, jakie miało miejsce, nim jeszcze rozpoczęła się ostatnia kampa- nia prezydencka w Stanach Zjednoczonych. Podczas jednego ze swoich programów Oprah Winfrey oświadczyła, że to właśnie Baracka Obamę widziałaby na stanowi- sku głowy państwa, choć w tym czasie nie był on jeszcze ofi cjalnym kandydatem demokratów na ten urząd. Trudno oczywiście stwierdzić, w jakiej mierze jej wypo- wiedź wpłynęła na decyzję władz partii, ale mogła ona odnotować na swoim koncie kolejny sukces — pierwszej osoby wieszczącej zwycięstwo Obamie.

To właśnie The Oprah Show (wcześniej jako The Oprah Winfrey Show) stało się jedną z najpoważniejszych publicznych trybun Ameryki. Gospodyni nie bała się podejmować w programie tematów, które wywoływały podziały i gwałtowne dysku- sje w amerykańskim społeczeństwie. Wśród poruszanych przez nią zagadnień zna- lazły się także te dotyczące mniejszości homoseksualnych, by przywołać nagranie ze stycznia 2009 roku, gdy Oprah przeprowadziła wywiady z homoseksualistami, zarówno tymi, którzy otwarcie traktują swoją seksualność, jak i tymi, którzy bronią się przed deklaracją i zwalczają swoje preferencje. Przykładem ostatniej z wymienionych postaw jest zachowanie ewangelickiego pastora Teda Haggarda, który w 2006 roku został oskarżony przez męską prostytutkę o utrzymywanie z nim przez trzy lata kontaktów seksualnych. Wywołało to publiczny skandal i doprowadziło do wykluczenia Haggarda z założonej przez niego dwadzieścia lat wcześniej wspólnoty. Wywiad w The Oprah Show był pierwszym, jakiego Haggard udzielił mediom od momentu wybuchu skandalu.

Z powyższych uwag wynika, że po obu stronach oceanu nie brakuje kulturowych tabu, często bardzo do siebie zbliżonych, a jak sugerują cytowani wcześniej teoretycy, nierzadko wypływających z podobnego źródła. Od wyznania, które uczy- niła w programie Oprah Winfrey Ellen DeGeneres, minęło trzynaście lat, jednak wspomniana seria wywiadów z 2009 roku dowodzi, że kwestia homoseksualnej

34 Ellen nosi garnitury przypominające strój Madonny z teledysku Open Your Heart, który swe- go czasu wywołał sporą dyskusję, kamizelki i krawaty. Dziś nie wywołują już one żadnych kontrower- sji i mogą być co najwyżej sentymentalnym wspomnieniem czasów, gdy kobiety walczyły o prawo do noszenia spodni publicznie.

III kor. wyd.indb 195 2011-06-03 13:56:472011-06-03 13:56:47

(14)

orientacji, podobnie jak powiązane z nią zjawiska transgenderowe, nadal wymaga przedyskutowania w wielu wymiarach społecznych bez względu na to, czy roz- mowę prowadzi młody hidźra z Ćennaju czy gwiazda światowego dziennikarstwa z Chicago.

WHAT IS THE DIFFERENCE BETWEEN

A COFFEE WITH KARAN AND A COFFEE WITH ROSE

— SPECIFICITY OF THE INDIAN TALK-SHOW AND THE PROBLEM OF TABOO BREAKING

IN INDIAN TELEVISION

Summary

The article focuses on the analysis of two Indian talk-shows putting emphasis on differences between them and a model established by western media (American and European ones). It also shows a role that this kind of TV productions play in breaking sexual and cultural taboo in India. The analysis is based on two talk-shows: Koffee with Karan and Yours Rose. Both those shows differ from one an- other in the fundamental way and they both are great examples of India-based talks with TV viewers.

Karan’s show is a kind of familiar tube based on compère’s preferences while the show by Ramesh Venkatesan known as Rose is aimed at breaking cultural taboo related to social rank of hijras (trans- sexuals) in the Indian society. Both shows were very popular while being aired and both their hosts are now preparing for the new edition or creating a new kind of TV program. The structural analysis of both programs showed that the one hosted by Rose had far more important social impact, especially on real social life of third-sex people in the southern regions of India, i.e. state of Tamil Nadu, where Rose was born.

Translated by Marta Raczek

III kor. wyd.indb 196 2011-06-03 13:56:472011-06-03 13:56:47