DAWNE KOPALNIE I METODY EKSPLOATACJI ZŁÓŻ BURSZTYNU BAŁTYCKIEGO

(1)

DAWNE KOPALNIE I METODY EKSPLOATACJI Z£Ó¯ BURSZTYNU BA£TYCKIEGO

OLD MINES AND EXPLOITATION METHODS OF BALTIC AMBER DEPOSITS ANNAMA£KA¹

Abstrakt. W artykule przedstawiono zarys historii eksploatacji z³ó¿ bursztynu ba³tyckiego na Pomorzu i Sambii.

Pierwsza próba górniczego wydobycia bursztynu mia³a miejsce u wybrze¿y Sambii w po³owie XVII w. na zlecenie ksiêcia elektora Frydery- ka Wilhelma. Na wiek XVIII przypada pierwsza udana próba budowy kopalni podziemnej. W 1781 r. zezwolono na budowê kopalni we wsi Sinjavino. Wydobywany bursztyn pochodzi³ z gniazdowych z³ó¿ w obrêbie formacji brunatnowêglowej. Kopalnia utrzyma³a siê przez 24 lata.

Wiek XIX i pocz¹tek XX charakteryzuje szybki rozwój górnictwa bursztynu. Badania geologiczne przeprowadzone w latach 1850–1869 przez Zaddacha zapocz¹tkowa³y proces jakoœciowych i iloœciowych przemian w technice produkcji bursztynu. Powsta³y wówczas kopalnie, które lokalizowano na podstawie prowadzonego rozpoznania geologicznego.

W 1870 r. eksploatacjê przejê³y wiêksze firmy. Ze wzglêdu na najwiêksze uzyskane zyski firma Stantien & Becker posiada³a monopol na eksploatacjê bursztynu. Metodyczn¹ eksploatacjê holoceñskich z³ó¿ bursztynu rozpoczêto w 1860 r. od bagrowania Zalewu Kuroñskiego.

W 1874 r. stale poszerzaj¹ca zakres swojej dzia³alnoœci firma Stantien & Becker rozpoczê³a w Palmnikach wydobycie odkrywkowe z³ó¿

bursztynu le¿¹cych w utworach górnego eocenu. W 1883 r. na pó³noc od Palmnik firma ta wybudowa³a kopalniê g³êbinow¹ Anna, która zakoñczy³a pracê w roku 1922. Po zamkniêciu tej kopalni wydobycie bursztynu odbywa³o siê wy³¹cznie metod¹ odkrywkow¹. W 1912 r.

rozpoczêto pracê nad kopalni¹ odkrywkow¹ w miejscowoœci Kraxtepellen, która w 1923 r. zast¹pi³a kopalniê Anna.

Z³o¿a wystêpuj¹ce w Polsce nie nadawa³y siê do systematycznej eksploatacji górniczej takiej, jaka by³a prowadzona na Pó³wyspie Sam- bijskim, poniewa¿ z regu³y by³y to ma³e z³o¿a gniazdowe.

S³owa kluczowe: z³o¿a bursztynu, eksploatacja bursztynu, historia górnictwa bursztynu, Pomorze, Sambia.

Abstract. The paper presents the historical overview of the mining of Baltic amber deposits in Pomerania (Poland) and Sambia (Russia).

The first attempt to extract amber commissioned by the Duke of Prussia Frederick William took place on the coast of Sambia, in the mid- dle of the 17^thcentury. The first successful attempt to build an underground mine was in the 18^thcentury. In 1781 permission for the construc- tion of mine in the village of Sinjavino (Sambia) was granted. The amber came from pocket deposits of the brown-coal formation. The mine had been operated for 24 years.

Amber mining developed rapidly in the 19^thcentury and the beginning of the 20^thcentury. Geological resarch carried out between 1850 and 1869 by Zaddach initiated a process of qualitative and quantitative changes in amber technology and production. Mines were set up based on geological identification provided by geologists.

The operation was taken over by larger companies in 1870. Having the greatest profits, the Stantien & Becker company possessed a mo- nopoly on amber. The methodical mining of Holocene amber deposits began with dredging the Curonian Lagoon in 1860.

In 1874 the Stantien & Becker company, constantly expanding the scope of operation began the open-cast mining of amber deposits lying in Upper Eocene formations in Palmnicken. In 1883 north of Palmnicken Stantien & Becker built the Anna Mine. Since 1899, after the gov- ernment had bought the mining infrastructure of the company, the mine has been under state management. In 1922 it was closed. When the mine closed, mining was carried out only using the open-cast method. In 1912 work began on strip mine in Kraxtepellen which replaced the Anna Mine in 1923.

The deposits located in Poland were not suitable for systematic mining that took place in Sambia Peninsula, because usually there were small pocket deposits.

Key words: amber deposits, amber exploitation, history of the amber mining, Pomerania, Sambia.

1Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, Oddzia³ Geologii Morza, ul. Koœcierska 5, 80-328 Gdañsk

(2)

ZARANIE

Pocz¹tki pozyskiwania bursztynu ba³tyckiego (sukcynitu) nikn¹ w mroku dziejów, bowiem od niepamiêtnych cza- sów doceniano piêkno tego minera³u, wykonuj¹c z niego ró¿nego rodzaju amulety i ozdoby. Najstarsze znane œlady obróbki bursztynu pochodz¹ sprzed 13 000 lat. Prowadzone obecnie badania archeologiczne dowodz¹, ¿e ju¿ w neolicie sukcynit by³ nie tylko pozyskiwany z morza, ale prawdopodobnie tak¿e na l¹dzie. Œwiadcz¹ o tym znaleziska na

¯u³awach Wiœlanych pochodz¹ce z lat 2500–2200 p.n.e.

(Mazurowski, 2005).

Wiele wieków póŸniej bursztyn sta³ siê towarem popu- larnym i po¿¹danym nie tylko przez rodowitych mieszkañ- ców nadbrze¿y Ba³tyku, ale tak¿e przez Fenicjan, Greków i Rzymian. Historyk rzymski Korneliusz Tacyt (55–120 r.

n.e.) wrêcz przypisuje Rzymianom odkrycie cudownych w³aœciwoœci tego surowca. W „Historii naturalnej” Pliniusza Starszego (23–79 r. n.e.) – najstarszym staro¿ytnym dziele prezentuj¹cym ówczesn¹ wiedzê o bursztynie, znajduj¹ siê opisy miejsc wystêpowania bursztynu i informacje o wy- prawie ekwity rzymskiego Julianusa po bursztyn. Ogromne zainteresowanie Rzymian ba³tyck¹ ¿ywic¹ kopaln¹, cenion¹ podówczas bardziej od z³ota, zaowocowa³o rozwojem inten- sywnego handlu tym surowcem na bursztynowym szlaku – ci¹gn¹cym siê od Akwilei nad Adriatykiem do Zatoki Gdañ- skiej i Pó³wyspu Sambijskiego.

Jednym z najstarszych obszarów na terenie Polski, w któ- rym kopano bursztyn jest przypuszczalnie Kurpiowszczyzna.

Klebs (1883) a tak¿e Kaunhowen (1913, 1914) s¹dzili, ¿e okolice Narwi by³y obszarem, w którym kopano bursztyn prawdopodobnie ju¿ od czasów Pliniusza Starszego. Now- sze badania prowadzone w XX w. (Kolendo, 1985) nie po- twierdzi³y, ale i nie zaprzeczy³y s³usznoœci tej hipotezy.

Inwazje Gotów w IV w. n.e. przerwa³y ci¹g³oœæ szlaków bursztynowych, ale nie wygas³o bynajmniej zainteresowanie tym surowcem, z którego w œredniowieczu masowo wyra- biano ró¿añce. W XIII w., gdy po³udniowo-wschodnie wybrze¿e Ba³tyku dosta³o siê w rêce Krzy¿aków, zbieranie i handel bursztynem by³o siê œciœle reglamentowane. Krzy-

¿acy wprowadzili regale bursztynowe – bursztyn pozyskiwany na wybrze¿u Ba³tyku musia³ byæ oddawany rycerzom zakonnym. Ogromne iloœci surowca by³y corocznie dostar- czane cechom producentów ró¿añców, co pozwala przy- puszczaæ, ¿e równie¿ w tym okresie wydobywanie bursztynu z g³êbi l¹du nie nale¿a³o do rzadkoœci. Badania archeologiczne wykaza³y, ¿e na Bursztynowej Górze (w B¹kowie ko³o Gdañska) sukcynit eksploatowano ju¿ w X w.

Pierwsze znane œwiadectwa pisane dokumentuj¹ce wydobycie górnicze i lokalizuj¹ce wyst¹pienia bursztynu na mapach krajów pó³nocnej Europy pochodz¹ jednak dopiero z XVI w.

EKSPLOATACJA Z£Ó¯ BURSZTYNU W XVI WIEKU

Szczegó³owe badania prowadzone przez Kosmowsk¹- -Ceranowicz i Pietrzak (1985) doprowadzi³y do rewizji do- tychczasowych pogl¹dów na temat pocz¹tków zorganizowa- nego wydobycia górniczego bursztynu z osadów bursztyno- noœnych i wykaza³y, ¿e eksploatacjê bursztynu ba³tyckiego prowadzono co najmniej od pierwszej po³owy XVI wieku.

Wczeœniejsze uzyskiwanie surowca by³o zwi¹zane przede wszystkim z po³awianiem bursztynu z Ba³tyku (dokumenta- cja od 1405 r. – Tesdorpf, 1887). Bursztyn by³ wykopywany na Mierzei Wiœlanej i Pó³wyspie Sambijskim. Œwiadcz¹ o tym mapy Olausa Magnusa z lat 1539 i 1555, Henrico

Fig. 1. Rekonstrukcja zamku krzy¿ackiego w Lochstädt z XIII–XIV w. (Steinbrecht, 1890fide Borchert, 1987) The Teutonic Castle reconstruction in Lochstädt from 13^th–14^th

century (after Steinbrecht, 1890 fide Borchert, 1987)

(3)

Zellio z 1542 r., Sebastiana Münstera z 1555 r. i Joanne Por- tantio z 1572 r., przedstawiaj¹ce lokalizacje nagromadzeñ bursztynu i metodê wydobycia (vide Kosmowska-Cerano- wicz, Pietrzak, 1985; Kosmowska-Ceranowicz, 1995). Rów- nie¿ niektóre Ÿród³a niemieckie wskazuj¹ na XVI stulecie, jako pocz¹tek regularnego wydobycia bursztynu.

Wiadomoœci o próbach eksploatacji bursztynu w XVI w.

zawarto w pracach Berendta (1866), Klebsa (1883), Seidla (1913), Kaunhowena (1914) i Andrée’go (1937). Kopalnic- two bursztynu rozwija³o siê przede wszystkim na Pó³wyspie Sambijskim. Dnia 1 maja 1585 r. ksi¹¿ê Prus Georg Fried- rich udzieli³ mistrzowi bursztyniarskiemu Andreasowi Mäu-

rerowi z Gdañska rocznego pozwolenia na kopanie bursztynu w okolicy Lochstädt (obecnie na terenie miasta), na pó³nocnym odcinku mierzei. W Lochstädt, w zamku wznie- sionym przez Zakon Krzy¿acki od 1327 r. znajdowa³ siê Urz¹d Bursztyniarski (niem. Bernsteinamt;fig. 1). Iloœæ wydobytego wówczas na Mierzei Wiœlanej bursztynu nie mog³a jednak byæ zbyt du¿a, poniewa¿ nie wspomniano o nim w ¿adnym rachunku a¿ do roku 1666 (Berendt, 1866).

Jedne z najstarszych pisanych Ÿróde³, które podaj¹ informacje o znajdowaniu bursztynu w g³êbi l¹du w Prusach i Królestwie Polskim, pochodz¹ od Retyka (1540) i Kromera (1578) (fide Popio³ek, 2004, 2006).

EKSPLOATACJA Z£Ó¯ BURSZTYNU W XVII WIEKU

W XVII wieku bursztyn by³ eksploatowany g³ównie na Sambii. Hartmann, który pisa³ swoje dzie³o w 1677 r., twierdzi³, ¿e od oko³o 15 lat kopacze bursztynu przeszukiwali Sambiê w poszukiwaniu bursztynu i z sukcesem rozpozna- wali warstwy bursztynonoœne. Najwiêksze wyrobiska znajdowa³y siê w zachodniej czêœci wybrze¿a Sambii w miejsco- woœciach Sinjavino (niem. Gross Hubnicken), Donskoje (niem. Gross Dirschheim), Lesnoje (niem. Warnicken), Strobschnee, Jantarnyj (niem. Palmnicken) (Hartmann, 1677 fide Runge, 1866). Bursztyn wydobywano ³opatami prawdo- podobnie w siedmiu kopalniach na ró¿nych poziomach piaszczystego klifu (Kosmowska-Ceranowicz, Pietrzak, 1985).

Runge (1886) wskaza³ na wiek XVII, jako na pocz¹tek œwiadomej eksploatacji bursztynu. Wed³ug Bocka (1767) kopanie bursztynu rozpoczêto w XVII w. za rz¹dów ksiêcia elektora Fryderyka Wilhelma w okolicach Sinjavino (niem.

Gross Hubnicken) i Lesnoje (niem. Warnicken).

Pierwsza próba wydobycia bursztynu zgodnie z zasada- mi robót górniczych mia³a miejsce na zachodnim wybrze¿u

Sambii w po³owie XVII w., na zlecenie ksiêcia elektora.

Przeprowadzi³ j¹ genera³, który próbowa³ razem z niemiec- kimi górnikami za³o¿yæ kopalniê. Przy dr¹¿eniu wyrobiska podziemnego u¿yto oszalowañ oraz zastosowano proch strzelniczy. Próba zastosowania materia³ów wybuchowych w przypadku z³ó¿, wystêpuj¹cych w sypkich osadach kla- stycznych by³a skazana na niepowodzenie. Równie¿ stoso- wanie obudowy drewnianej nie przynios³o wymiernych re- zultatów (Hartmann, 1677 fide Runge, 1868; Kaunhowen, 1914; Andrée, 1937).

O bursztynie wydobywanym wówczas w Polsce wspomina Janston (1661), który podaje, ¿e wykopywano go w okolicach Leszna. Hartmann (1677) pisze o istnieniu kopalni i wydobyciu w 1641 r. 318 kg bursztynu w okolicach Elbl¹ga. Eksploatacji zaprzestano prawdopodobnie na skutek osi¹gniêcia poziomu wód gruntowych. Prace Tylkow- skiego (1680) dostarczaj¹ informacji o pozyskiwaniu bursz- tynu z ujœcia Wis³y i okolic Narwi (fide Popio³ek, 2006).

EKSPLOATACJA Z£Ó¯ BURSZTYNU W XVIII WIEKU

WYDOBYCIE Z£Ó¯ BURSZTYNU NA PÓ£WYSPIE SAMBIJSKIM

W XVIII w. bursztyn wydobyty z g³êbi ziemi odgrywa³ w dalszym ci¹gu mniejsz¹ rolê od bursztynu wydobytego z Ba³tyku metodami po³awiania i szperania. Œwiadczy o tym m.in. raport Izby Bursztyniarskiej (niem. Bernsteinkammer) z 1771 r.:

„To co jeszcze zostaje wykopane z klifu jest ma³o istot- ne, czêœciowo z powodu zagro¿enia ¿ycia ludzi na pla¿y, czêœciowo z powodu samego bursztynu ziemnego (…) kopanie jest zaledwie zajêciem dodatkowym i musi byæ podejmo- wane w przypadku gdy nie mo¿na uzyskaæ bursztynu z morza” (Berendt, 1866).

Bursztyn by³ eksploatowany nadal g³ównie na Pó³wyspie Sambijskim. Kontynuowano rozpoczête wiek wczeœniej

regularne wydobycie w okolicach Sinjavino (niem. Gross Hubnicken) i Lesnoje (niem. Warnicken), gdzie eksploatacja przynosi³a najwiêksze zyski (Bock, 1767).

Klebs (1883) podaje, ¿e w 1728 r. kopano bursztyn na Sambii w Primorje (niem. Gross Kuhren), Filino (niem. Kle- in Kuhren) i Swiet³ogorsku (niem. Rauschen), przeznaczony na Cabinet dla Augusta II Mocnego, króla polskiego. Na wiek XVIII przypad³a pierwsza udana próba budowy kopalni podziemnej. Dnia 12 paŸdziernika 1781 r. zezwolono na budowê kopalni we wsi Sinjavino (niem. Gross Hubnicken), w odleg³oœci 27 m od klifu. Eksploatacjê rozpoczêto w 1782 r.

Wydobywany bursztyn pochodzi³ z gniazdowych z³ó¿ formacji brunatnowêglowej (fig. 2). Do z³o¿a prowadzi³ piono- wy szyb schodz¹cy na g³êbokoœæ 43 m. Kopalnia by³a sucha, ale ze wzglêdu na klastyczny charakter osadów stosowano drewnian¹ obudowê wyrobisk. Kopalnia utrzyma³a siê

(4)

przez 24 lata. Od momentu zezwolenia na budowê kopalni w 1781 r., kiedy to wydano 1000 talarów, nigdy wiêcej do niej nie dop³acano. Powodem zamkniêcia kopalni by³ sto- chastyczny charakter z³o¿a i trudnoœci techniczne zwi¹zane z eksploatacj¹ w osadach niekohezyjnych (Berendt, 1866;

Klebs, 1883; Seidl, 1913; Kaunhowen, 1914; Andrée, 1937;

Slotta, 2006).

WYDOBYCIE Z£Ó¯ BURSZTYNU NA TERENIE POLSKI

Na terenie Polski, choæ w mniejszym zakresie ni¿ na Pó³wyspie Sambijskim, równie¿ rozwija³a siê odkrywkowa i podziemna eksploatacja z³ó¿ bursztynu. Ju¿ w 1677 r. Hart- mann podkreœla³, ¿e „prawie ca³e Prusy maj¹ grunt bursztynowy”. W 1721 r. Rz¹czyñski utrzymywa³, ¿e racjonalna by³aby budowa kopalñ na bursztynodajnych terenach (fide Popio³ek, 2006). Podobne pogl¹dy wyrazi³ równie¿ Bock (1767). O licznych znaleziskach bursztynu „ziemnego” i „je- ziornego” na terenie obecnych województw pomorskiego, zachodniopomorskiego, wielkopolskiego, mazowieckiego i warmiñsko-mazurskiego pisali w swoich pracach Helwing (1717), Rz¹czyñski (1721, 1742), Chmielowski (1754), Bock (1767), Rogaliñski (1779) i Kluk (1781) (wszystkie wymienione prace fide Popio³ek, 2006). W dzisiejszym wo- jewództwie pomorskim i zachodniopomorskim w XVIII w.

zaczê³y powstawaæ liczne ma³e kopalnie bursztynu, o czym wspomina m.in. anonimowa praca niemiecka z 1802 r.

„Über die Bernsteingräbereien in Hinter Pommern” („O wydobyciu bursztynu w Pomorzu”), a tak¿e prace Bocka

(1767), Berendta (1866), Klebsa (1883) i Kaunhowena (1914). Eksploatowane w Polsce z³o¿a bursztynu wystêpo- wa³y w formie gniazd w osadach piaszczystych, dlatego ju¿

w wieku XVIII, w celu rozpoznania z³o¿a, wykonywano otwory próbne. Bursztyn wydobywano w dzisiejszym powiecie gdañskim we wsiach: Kleszczewko, Ró¿yny, £êgo- wo, B¹kowo, Kokoszki (obecnie dzielnica Gdañska), BrzeŸ- no (dzielnica Gdañska) i Klukowo (obecnie osiedle w Gdañ- sku). W Klukowie eksploatowano bursztyn od pocz¹tku XVIII wieku (Kaunhowen, 1914). Na Pomorzu wydobywano bursztyn w dzisiejszych powiatach: pyrzyckim (Dêbi- ca), bia³ogardzkim (Bia³ogard), s³awieñskim (Jezioro Nosa- lin), s³upskim (w okolicach Mo¿d¿anowa, Starkowa, P³asze- wa i Smo³dzina) i bytowskim (w okolicach Miastka, Drety- nia, Trzcinna). W Dretyniu i Trzcinnie eksploatacjê bursztynu prowadzono co najmniej od po³owy XVIII w. W Drety- niu w 1780 r. natrafiono na ¿ywicê podczas kopania studni i wydobyto urobek o wartoœci 9000–12 000 talarów (Bock, 1767; Berendt, 1866; Zaddach, 1869; Klebs, 1883; Deecke, 1907; Kaunhowen, 1914; Bülow, 1930). Niektóre z powsta³ych na Pomorzu wyrobisk by³y dosyæ g³êbokie. W Klu- kowie bursztyn wystêpowa³ w formie ¿y³ na g³êbokoœci 13–23 m. W kopalni w Dêbicy (powiat Pyrzyce) zdarzy³o siê, ¿e na skutek osuwania siê œcian kopalni zosta³ zasypany

¿ywcem cz³owiek.

W 1780 r. kupiec ¿ydowski Liepmann otrzyma³ zezwolenie na eksploatacjê bursztynu w Mo¿d¿anowie (powiat S³upsk). Liepmann wydobywa³ bursztyn przez wiele lat metod¹ podziemn¹, zatrudniaj¹c 50–60 pracowników. Po zala- niu kopalni wod¹, zrezygnowano z dalszego wydobycia.

Zdaniem autora dzie³a „Über die Bernsteingräbereien...”

IIIa – otoczaki plejstoceñskie IIIb – piaski plejstoceñskie IIIc – margle plejstoceñskie IIId – glina plejstoceñska

II – formacja brunatnowêglowa

IIa – gniazda bursztynu w formacji brunatnowêglowej IIb – warstwa gliny (i³u)

I – formacja bursztynonoœna, Ia – „niebieska ziemia”

Ib – piaski ¿elaziste (krant) f – szyb

g – sztolnia wydobywcza

e – tamowanie, zamykanie warstw wodonoœnych

Fig. 2. Plan kopalni w Sinjavino w 1785 r.

(na podstawie Berendt, 1866)

Layout of Sinjavino Mine in 1785 (after Berendt 1866)

(5)

do zalania kopalni dosz³o przede wszystkim wskutek orto- doksyjnoœci ¿ydowskiego w³aœciciela, który zabrania³ od- wadniania kopalni w soboty i niedziele (1802). Wed³ug De- eckego (1907), niedaleko od S³upska dzia³a³o wiele kopalñ za³o¿onych przez Liepmanna. Deecke (op. cit.) pisa³ m.in.:

„Twierdzi siê, ¿e w latach 1782–1784 w okolicach Star- kowa-Mo¿d¿anowa dzia³a³o wiele kopalni za³o¿onych przez

¯yda Liepmanna. Niekiedy pracowa³o tam nawet 100 robot- ników. Kopalnia mia³a 20 stóp g³êbokoœci (6–7 m) i by³a w sp¹gu szeroka na 12 stóp (4 m). Utwory by³y wykszta³cone w postaci jednorodnej gliny piaszczystej bez przerostów piasków czy ska³y. Ni¿ej le¿a³y okruchy wêgla i pnie drewna fosylnego, d³ugie na 2–3 stopy (0,6–0,9 m), grube na 8 cali (20 cm), a tak¿e fragmenty drzewa, do któ- rych mocno przylega³a ¿ywica. Miêdzy nimi podobno wy- stêpowa³y dziwne owocokszta³tne kamienie. Ogólnie uzyskano z tych próbnych kopalni 1900 talarów. W koñcu ko- palniê zala³a woda. Pomorski bursztyn by³ jakoœciowo lep- szy od kurylskiego, ale gorszy od zachodnio-pruskiego”.

W trakcie eksploatacji w ma³ych kopalniach czêsto dochodzi³o do naciêcia poziomu wód gruntowych, dlatego za- czêto stosowaæ zabezpieczenia w postaci obudowy drewnianej œcian szybików, która chroni³a œciany kopalni przed osuwaniem (Über die Bernsteingräbereien..., 1802).

Prawdopodobnie pod koniec XVIII w. rozpoczêto eks- ploatacjê bursztynu w Borach Tucholskich. W 1789 r. wydobyto w tym rejonie bursztyn o wartoœci 500 talarów (Kos- mowska-Ceranowicz, Pietrzak, 2002). Du¿e iloœci bursztynu wydobyto równie¿ w okolicach Elbl¹ga, Braniewa i Szczeci- na (Rz¹czyñski, 1721, 1742 fide Popio³ek, 2006; Bock, 1767).

Pod koniec XVIII w., w 1796 r. Wolgram de Voza otrzyma³ zezwolenie na wydobycie bursztynu w Królestwie Pol- skim we wschodniej czêœci guberni p³ockiej. Szczególnie bogate w bursztyn okaza³y siê obwody pu³tuski, przasnyski i ostro³êcki (Haczewski, 1838).

Rz¹czyñski (1742 fide Popio³ek, 2006) wspomina o wy- kopywaniu ró¿nych odmian bursztynu u podnó¿a Karpat.

EKSPLOATACJA Z£Ó¯ BURSZTYNU W XIX I NA POCZ¥TKU XX WIEKU

WYDOBYCIE Z£Ó¯ BURSZTYNU NA PÓ£WYSPIE SAMBIJSKIM

Wiek XIX charakteryzuje dalszy rozwój poszukiwañ z³ó¿ bursztynu, kopalnictwa i zwi¹zanej z nimi podstawowej wiedzy geologicznej, dotycz¹cej przede wszystkim litologii i stratygrafii paleogenu i neogenu. Dotyczy to przede wszystkim Sambii, na której nie tylko rozwija³o siê górnic- two bursztynu, ale któr¹ równie¿ objêto systematyczny- mi badaniami geologicznymi, dziêki którym rozpoznano pa- leogeñskie osady bursztynonoœne, okreœlone jako „niebieska ziemia”.

Wiadomoœci na temat górnictwa i eksploatacji bursztynu na Sambii znajduj¹ siê przede wszystkim w pracach Berendta (1866), Runge’a (1868), Klebsa (1883), Jurkiewicza (1889 fide Popio³ek, 2006), Kaunhowena (1913, 1914), Seidla (1913), Deeckego (1907), Bülowa (1930), Andrée’go (1937) i pracy Haasa (brak danych).

Zdaniem Berendta (1866) przypuszczalnie na pocz¹tku XIX w. po raz pierwszy znaleziono i podjêto próbê eksploatacji „niebieskiej ziemi”, byæ mo¿e jednak wydobycie bursztynu ze z³ó¿ pa- leogeñskich mia³o miejsce na pla¿ach Pó³wyspu Sambijskiego ju¿ du¿o wczeœniej. Rozwój wydobycia przypad³ na rok 1811 i kolejne lata, kiedy to prawo do pozyskiwania bursztynu, ³¹cznie z wydobyciem z klifu, zosta³o wydzier¿awione Dougla- sowi, który za³o¿y³ kopalnie odkrywkowe na po-

³udnie od Swiet³ogorska (niem. Rauschen) w oko- licach Sassau i Rantau (vide fig. 3). W 1819 r.

Douglas zatrudnia³ przy eksploatacji bursztynu 600 robotni- ków (Andrée, 1937).

W 1837 r. gminy z terenów nadbrze¿nych od Gdañska do K³ajpedy uzyska³y równie¿ prawa dzier¿awne i prawa do sprzeda¿y surowego bursztynu. Spowodowa³o to zak³adanie wielu ma³ych sztolni i rabunkowe wydobycie. Z drugiej strony mieszkañcom wybrze¿a brakowa³o œrodków finanso- wych i odpowiednich umiejêtnoœci, ¿eby prowadziæ racjo- naln¹ eksploatacjê bursztynu. Dotyczy³o to przede wszystkim najwiêkszej wówczas kopalni stokowo-wg³êbnej w Sas- sau. W 1867 r. zdecydowano siê oddzieliæ prawo do wydo-

Fig. 3. Widok na star¹ kopalniê w Swietlogorsku (niem. Rauschen) (Klebs, 1883)

View of the old mine in Swietlogorsk (Rauschen) (Klebs, 1883)

(6)

bycia z klifu od praw pozyskiwania bursztynu z morza (Run- ge, 1868; Berendt, 1866; Klebs, 1883, 1889; Andrée, 1937).

Dok³adny opis metody eksploatacji bursztynu z klifu w po³owie XIX w. podaje Runge (1868). Prace wydobywcze prowadzono równolegle do zbocza klifu (fig. 4). W okresie wiosny i lata usuwano nadk³ad ska³ p³onnych i odkrywano takie iloœci „niebieskiej ziemi”, jakie zamierzano wyeksploa- towaæ przed nadejœciem zimowych sztormów. Eksploatacjê ograniczano z regu³y do stromych zboczy klifu. Dalej w g³¹b l¹du schodzono w czêœci œrodkowej kopalni, natomiast jej boczne granice znajdowa³y siê bli¿ej wybrze¿a. Nadk³ad wywo¿ono taczkami do morza, gdzie usuniête osady two- rzy³y pewien rodzaj falochronów brzegowych lub by³y wy- mywane przez fale. W przypadku, gdy sp¹g ko-

palni znajdowa³ siê poni¿ej poziomu morza, wykonywano rz¹pia, z których woda by³a usuwana za pomoc¹ podnoœników kube³kowych – mecha- nicznych urz¹dzeñ do unoszenia wody (niem. Pa- ternosterwerk) ods³ugiwanych przez konie za- przêgniête w kierat. W trakcie wydobycia bursztynu „niebiesk¹ ziemiê” znajduj¹c¹ siê na powierzchni kopalni dzielono na warstwy (niem.

Scheibe) o mi¹¿szoœci 20 cm. Robotnicy ustawie- ni w rz¹d (niem. Arbeiter) przy pomocy krótkich rydli ostro¿nie urabiali „niebiesk¹ ziemiê”, a ro- botnicy z kolejnego rzêdu (niem. Aufheber) zbie- rali ods³oniêty bursztyn i wk³adali go do worków, które mieli na sobie. Robotnicy wycinaj¹cy „niebiesk¹ ziemiê” poruszali siê ty³em w g³¹b kopalni.

Po ka¿dorazowym wyeksploatowaniu bursztynu z 20-centymetrowej warstwy „niebieskiej ziemi”, pozbawiony kopaliny urobek wywo¿ono taczkami.

Zwykle tego typu eksploatacja trwa³a oko³o 6 tygodni. Po wydobyciu „niebieskiej ziemi” opusz- czano kopalniê i przenoszono siê w inne miejsce.

W po³owie XIX w. istnia³y na pó³nocnej pla¿y Sambii kopalnie, m.in. w okolicach miejscowo- œci: Pionierjskij (niem. Neu Kuhren), Lesnoje (niem. Warnicken), Primorje (niem. Gross Kuhren), Filino (niem. Klein Kuhren) i na zachodniej pla¿y w Majak (niem. Brüstenort), Don- skoje (niem. Gross Dirschkeim), Sinjavino (niem.

Gross Hubnicken), Kraxtepellen (obecnie nieistniej¹ca ju¿ miejscowoœæ niedaleko od Jantarne- go), Jantarnyj (niem. Palmnicken). By³y to kopalnie odkrywkowe. Bursztynonoœn¹ warstwê „niebieskiej ziemi” eksploatowano z g³êbokoœci oko³o 35 m, a usuniêty urobek wywo¿ono na pla¿ê, gdzie by³ wyp³ukiwany przez fale. W trakcie eksploatacji warstwy wodonoœne znajduj¹ce siê ponad „niebiesk¹ ziemi¹” uszczelniano s³om¹ i des- kami, tworz¹c oszalowania zabezpieczaj¹ce skar- py przed erozj¹ i sufozj¹. Jednak czêsto, pomimo tych zabezpieczeñ dochodzi³o do ruchów maso- wych niszcz¹cych efekty wielomiesiêcznej pracy.

Ró¿na by³a równie¿ zawartoœæ bursztynu w „niebieskiej ziemi”: niekiedy przy ma³ym nadk³adzie pracy osi¹gano du¿e zyski, czasem jednak zawartoœæ bursztynu by³a tak ma³a, ¿e nie pokrywa³a kosztów eksploatacji.

W 1870 r. eksploatacjê przejê³y wiêksze firmy. Ze wzglêdu na najwiêksze uzyskane zyski, za³o¿ona w 1858 r.

firma Stantien & Becker sprawowa³a monopol w zakresie wydobycia bursztynu. Dziêki tej firmie znacznie wzros³o wydobycie bursztynu i zysk pañstwa. Firma Stantien & Bec- ker ju¿ pod koniec lat 50. i na pocz¹tku lat 60. XIX wieku prowadzi³a eksploatacjê holoceñskich z³ó¿ bursztynu w okolicach Priekulë (niem. Prökuls).

Metodyczn¹ eksploatacjê holoceñskich z³ó¿ bursztynu, wykorzystuj¹c¹ najnowsze zdobycze techniki, rozpoczêto w 1860 r. od bagrowania Zalewu Kuroñskiego w okoli- Fig. 4. Odkrywkowa kopalnia bursztynu w Sassau (niedaleko od

Swiet³ogorska) w pó³nocnej Sambii (na podstawie Runge, 1868)

Amber strip mine in Sassau (close to Swietlogorsk), northern Sambia (after Runge, 1868)

Fig. 5. Bagrowanie przez firmê Stantien & Becker Zatoki Kuroñskiej w Juodkrantë (niem. Schwarzort) – budynki i urz¹dzenia zak³adu

wydobywczego (Klebs, 1883)

Dredging of the Curonian Lagoon in Juodkrantë (Schwarzort) by the company Stantien & Becker – buildings and mining equipment (Klebs, 1883)

(7)

cach obecnie po³o¿onej na Litwie miejscowoœci Juodkrantë (fig. 5,6). Pracê pocz¹tkowo prowadzono przy pomocy trzech po¿yczonych, obs³ugiwanych rêcznie bagrownic, za pomoc¹ których pobierano osady z dna morskiego. Suk- ces eksploatacji podmorskiej bursztynu by³ tak du¿y, ¿e w roku 1867 firma Stantien & Becker mia³a ju¿ do dyspozycji 12 bagrownic, a w 1883 r.

– 20 stalowych bagrownic wyposa¿onych w na- pêd parowy (Klebs, 1883). Wed³ug Andrée’go (1937), w czasie najwiêkszego wydobycia firma mia³a do dyspozycji 22 bagrownice parowe, któ- re przeszukiwa³y dno morskie do g³êbokoœci 6–11 m.

W Juodkrantë (niem. Schwarzort) firma stworzy³a w³asn¹ infrastrukturê; zbudowano oddzielny port dla bagrownic, stoczniê do napra- wy statków oraz postawiono budynki gospodar- cze i mieszkalne o ³¹cznej kubaturze umo¿li- wiaj¹cej pomieszczenie 1000 ludzi (Slotta, 1996; fig. 5). Ze wzglêdu na zamarzanie zim¹ Zalewu Kuroñskiego prace wydobywcze prowa-

dzono w okresie cieplejszym, przez 30 tygodni w roku. W ci¹gu jednego dnia uzyskiwano co najmniej 20 kg bursztynu z jednej bagrownicy, przy wiêkszym uzysku za³oga dosta- wa³a dodatkowe premie (Andrée, 1937).

Eksploatacjê prowadzono w kilku etapach. Najpierw wydobywano urobek z g³êbokoœci 7–11 m i przerzucano na sita, które oddziela³y grubsze frakcje od drobnych. Drobne osady piaszczyste przelatywa³y przez oczka sit na pok³ad szalandy, na której by³y transportowane podstawionym parowcem do brzegu. Materia³ grubszy przenoszono na bagrownicê i sor- towano urobek rêcznie na sto³ach (Klebs, 1883). Dziêki sta-

³emu dop³ywowi materia³u piaszczystego z dna morza na brzeg, z up³ywem czasu uzyskano ³¹cznie 30 ha dodatkowego l¹du o antropogenicznej genezie (Slotta, 1996).

W latach 1860–1890 wydobywano rocznie z Zalewu Kuroñskiego oko³o 75 ton bursztynu, a w najlepszym roku 1868 – 84 tony. Po roku 1886 zyski by³y coraz mniejsze, wskutek czego w 1890 r. firma Stantien & Becker wypowiedzia³a umowê zawart¹ z rz¹dem (Andrée, 1937).

Firma Stantien & Becker prowadzi³a równie¿

próby bagrowania Zalewu Wiœlanego w okolicy obecnej miejscowoœci Baltijsk – niestety bez wiêk- szych sukcesów (Slotta, 1996).

W 1874 r. rozpoczêto w Palmnikach odkrywkowe wydobycie z³ó¿ bursztynu wystêpuj¹cych in situ w utworach górnego eocenu (fig. 7).

Rok póŸniej powsta³a kopalnia Palmniki (fig. 8), dzia³aj¹ca do 1879 r. (Klebs, 1883).

Fotografia z 1877 r. (fig. 7) przedstawia trzy poziomy kopalni odkrywkowej w Palmnikach.

Na najwy¿szym poziomie znajduj¹ siê budynki zak³adu. Drugi poziom le¿a³ 10 m ni¿ej, w utworach górnego eocenu wykszta³conych w postaci

szarych, zawodnionych piasków (kurzawka), znajduj¹cych siê w stropie „niebieskiej ziemi”. W trzecim najni¿szym poziomie, po³o¿onym 15 m p.p.m., eksploatowano „niebiesk¹ ziemiê” (Seidl, 1913). Wydobyty urobek transportowano wagonami poruszaj¹cymi siê w górê i w dó³ po dwóch stalowych szynach.

Wszystkie poziomy kopalni by³y wyposa¿one w swoje w³asne systemy odwadniaj¹ce (komory pomp i rz¹pia).

W celu zatamowania wyp³ywów wody z piasków po³o¿onych nad „niebiesk¹ ziemi¹”, stosowano uszczelniane sianem prze- pierzenia, widoczne u do³u po prawej stronie fotografii.

G³ówn¹ rolê odwadniaj¹c¹ pe³ni³a widoczna na œrodku zdjê- cia parowa maszyna odwadniaj¹ca (Klebs, 1883) (fig. 7).

Fig. 6. Bagrownice parowe firmy Stantien & Becker w Zatoce Kuroñskiej w Juodkrantë – widok z brzegu (Klebs, 1883)

Steam dredger Stantien & Becker company in the Curonian Lagoon area (Klebs, 1883)

Fig. 7. Kopalnia odkrywkowa w Palmnikach w 1877 r.

(Klebs, 1883)

Strip mine in Palmnicken in 1877 (Klebs, 1883)

(8)

W latach 1873–1879 pañstwo niemieckie wybudowa³o now¹ kopalniê podziemn¹ obok Gorbatovki (niem. Nortyc- ken), 3 km na po³udnie od Swiet³ogorska (niem. Rauschen).

Niestety ¿adna z wybudowanych trzech sztolni nie dotar³a do „niebieskiej ziemi”, dlatego kopalnia okaza³a siê nierentowna i zosta³a zamkniêta. Nie zniechêci³o to jednak w³aœci- cieli firmy Stantien & Becker, którzy, po sukcesach zwi¹za- nych z wydobyciem bursztynu w kopalniach odkrywkowych i bagrowaniu Zatoki Kuroñskiej, zdecydowali siê na rozsze- rzenie swojej dzia³alnoœci. Dnia 10 kwietnia 1874 r. firma Stantien & Becker otrzyma³a zezwolenie na eksploatacjê podziemn¹. Rok póŸniej, 20 listopada 1875 r., pruski fiskus (niem. preussische Fiskus) zezwoli³ firmie na prace eksploa- tacyjne na powierzchni 5,96 ha w okolicach Palmnik przez okres 8 lat (1875–1883 r.). W 1881 i 1883 r. za-

warto kolejne umowy, które powiêkszy³y teren dzier¿awy (Palmnicken, Kraxtepellen, Bardau, Gross- i Klein-Hubnicken). Firma Stantien &

Becker natychmiast po zawarciu umowy rozpo- czê³a budowê kopalni podziemnej Anna na pó³nocy i kopalni Henriette na zachód od Palm- nik (Klebs, 1883; Andrée, 1937; Slotta, 1996;

fig. 9,10).

Granicê obszaru górniczego kopalni Anna z jednej strony wyznacza³o wybrze¿e, a z drugiej zasiêg wystêpowania „niebieskiej ziemi”. Zasiêg ten ustalono przy pomocy licznych wierceñ pro- wadzonych na tym terenie od 1872 r. Wydajnoœæ dzienna sztolni Anna i Walter wynosi³a przeciêt- nie 2500 wagonów „niebieskiej ziemi”, w tym oko³o 1250 kg bursztynu. Jeden metr szeœcienny

„niebieskiej ziemi” zawiera³ ok. 2,5–3,0 kg bursztynu, co odpowiada w przybli¿eniu 1 kg na tonê.

Z powodu niebezpieczeñstwa zalania pozostawia- no górn¹ czêœæ „niebieskiej ziemi”, która pe³ni³a rolê warstwy ochronnej. Wynikaj¹ce z tego straty w eksploatacji siêga³y 26% w po³udniowej czêœci obszaru górniczego i 16% w czêœci pó³nocnej.

Wielokilometrowe sztolnie musia³y byæ wzmoc- nione nie tylko mocnymi okr¹glakami (niem.

Rundholz), ale te¿ drewnian¹ obudow¹. Powo- dowa³o to du¿e zapotrzebowanie na drewno i wzrost kosztów produkcji. Pomimo licznych zabezpieczeñ niekiedy dochodzi³o tak¿e do wypadków, m.in.

dnia 13 lutego 1893 r. wskutek zalania kopalni zginê³o 6 górników.

Równie¿ sztolnie prowadz¹ce do miejsc, z któ- rych wydobywano bursztyn stawa³y siê coraz d³u¿- sze, dochodz¹c do d³ugoœci blisko 4 km, wskutek czego kopalnia sta³a siê nierentowna i w 1922 r.

zakoñczy³a pracê (Seidl, 1913; Andrée, 1937;

Slotta, 1996). Po zamkniêciu kopalni podziemnej górnicze wydobycie kopaliny odbywa³o siê wy-

³¹cznie metod¹ odkrywkow¹.

W 1912 r. rozpoczêto pracê nad kopalni¹ odkrywkow¹ w miejscowoœci Kraxtepellen, która w 1923 r. zast¹pi³a kopalniê Anna. W przeciwieñstwie do poprzednich kopalñ wybudowano j¹ w g³êbi l¹du. Jej g³êbo- koœæ wynosi³a 50 m. W trakcie eksploatacji najpierw usuwano 30 m nadk³adu, pod którym na rzêdnej 7 m p.p.m. znajdowa³a siê „niebieska ziemia”. Powy¿ej „niebieskiej ziemi”

i poni¿ej „dzikiej ziemi” (niem. Wilde Erde) stabilizowa³o siê zwierciad³o dwóch poziomów wód gruntowych. Równie¿

wewn¹trz „niebieskiej ziemi” pojawia³y siê wyp³ywy wody gruntowej pomiêdzy górnym (niem. Oberbank) a dolnym (niem. Unterbank) pok³adem (tab. 1). Wi¹za³a siê z tym ko- niecznoœæ ci¹g³ego stosowania pomp. Wystêpuj¹ca w ku- rzawce woda pod ciœnieniem artezyjskim 2,5 atmosfery s³u-

¿y³a do zaopatrywania kopalni, jak równie¿ miejscowoœci Palmnicken-Kraxtepellen (Andrée, 1937).

Fig. 8. Budynki kopalni Palmniki (niem. Bergwerk Palmnicken) – widok od strony pó³nocnej na p³uczkarniê, sortowniê,

warsztat œlusarski i kuŸniê (Klebs, 1883)

The Palmnicken mine buildings (Bergwerk Palmnicken) – view from the north side of amber washing plant, sorting workshop,

locksmith’s plant and black smithy (Klebs, 1883)

Fig. 9. Kopalnia Palmniki (niem. Bergwerk Palmnicken) – szyb Anna (Klebs, 1883)

Bergwerk Palmnicken – the shaft Anna (Klebs, 1883)

(9)

Usuwanie nadk³adu i wydobywanie „niebieskiej ziemi” prowadzono przy pomocy koparek podsiêbiernych, podobnie jak w kopalniach wêgla brunatnego. Du¿a mi¹¿szoœæ nadk³adu nie pozwala³a jednak na proste usuniêcie warstw nadleg-

³ych, dlatego zak³adano trzy poziomy, na których pracowa³y wyposa¿one w czerpaki koparki wielo- naczyniowe. W zak³adzie wydobywczym do usu- wania nadk³adu stosowano 3 koparki wielonaczy- niowe i 2 koparki jednonaczyniowe, natomiast przy wydobyciu warstwy bursztynonoœnej – 2 koparki ko³owe. Wydobyty urobek by³ usuwany z koparki wielonaczyniowej, najpierw do umiesz- czonego w niej zsypu, a nastêpnie ³adowny do wózków samowy³adowczych o pojemnoœci 5 m³, spiêtych ze sob¹ po 25 sztuk, które by³y nape³nia- ne przez wolno posuwaj¹c¹ siê obok koparkê.

Nadk³ad by³ transportowany lokomotyw¹ elek- tryczn¹ na pó³noc od Kraxtepellen, gdzie nastêp- nie by³ wyrzucany i rozprowadzany przy pomocy strumieni wody w morzu. Dziêki temu tworz¹ca siê delta o antropogenicznym pochodzeniu znacznie poszerza³a obszar pla¿y. Proces transformacji by³ widoczny równie¿ pod powierzchni¹ morza,

gdzie wychodnie warstw paleogeñskich zosta³y mniej lub bardziej przykryte utworami p³onnymi. Znacznie obni¿y³o to, zdaniem rybaków, wydajnoœæ bursztynu pozyskiwanego z morza metod¹ czerpania i zbierania. Przez jakiœ czas po- zwalano bursztyniarzom szukaæ sukcynitu w wyrzucanym nadk³adzie, który niekiedy okazywa³ siê bursztynodajny. W póŸniejszym okresie nadk³ad wykorzystywano do rekultywacji miejsc, z których wydobyto „niebiesk¹ ziemiê”.

Zmniejsza³o to koszty transportu i pozwoli³o zlikwidowaæ wyrobiska. Niestety tracono w ten sposób nieodwracalnie bursztyn wystêpuj¹cy w formacji wêgla brunatnego (niem.

gestreifen Sanden). Poci¹gi z „niebiesk¹ ziemi¹” opuszcza³y kopalniê z pomoc¹ dŸwigów i urobek by³ transportowany do p³ukania (niem. Blauerdewäsche), które odbywa³o siê na pó³noc od Kraxtepellen przy koronie klifu. „Niebiesk¹ ziemiê”

rozk³adano na sitach, zmiêkczano i p³ukano silnymi strumie- niami wody. Okazy bursztynu, które pozostawa³y na sitach, by³y wybierane rêcznie. Mniejsze okruchy bursztynu sp³y- wa³y razem z piaskiem i gliniastym szlamem na ni¿sze sita o coraz mniejszych oczkach, a¿ do p³ukania w kadziach.

Tam oddzielano ze szlamu bursztyn o wielkoœci£3 mm, któ- ry z powodu swojej ni¿szej gêstoœci od osadów piaszczystych unosi³ siê na powierzchni. Nastêpnie by³ on sortowany wed³ug wielkoœci w bêbnach (Andrée, 1937).

Z powodu warunków klimatycznych kopalnia by³a czyn- na z regu³y przez 8–9 miesiêcy w roku. Wed³ug Loebnera (1934 fide Slotta, 1996) w latach 30. XX w. rocznie usuwa- no 2 500 000 m³ nadk³adu i wydobywano od 500 000 do 600 000 kg bursztynu. Ta metoda wydobycia bursztynu stosowana by³a w kopalni a¿ do wybuchu II wojny œwiatowej (Slotta, 1996).

Wiek XIX i pocz¹tek XX charakteryzuje nies³ychanie szybki rozwój górnictwa bursztynu. Badania geologiczne przeprowadzone w latach 1850–1869 przez Zaddacha (Ko- smowska-Ceranowicz, Pietrzak, 1985) zapocz¹tkowa³y proces jakoœciowych i iloœciowych przemian w technice i produkcji bursztynu. Powsta³y wówczas kopalnie, które wyko- rzystywa³y rozpoznanie geologiczne prowadzone przez geo- logów i technologie rewolucji naukowo-technicznej. Spo- wodowa³o to wyk³adniczy wzrost produkcji bursztynu.

Fig. 10. Na przodku w kopalni Anna –

rozdrabnianie „niebieskiej ziemi” kilofem (Andrée, 1937)

At the Anna’s Mine face – crushing “Blue Earth” deposits by pick (Andrée, 1937)

T a b e l a 1 Schemat litostratygraficzny górnego paleogenu

Pó³wyspu Sambijskiego (wg Andrée’go, 1937) Stratigraphy of the upper Paleogene of the Sambia Peninsula

(after Andrée, 1937)

System Oddzia³ Schemat litostratygraficzny Sambii

Paleogen

dolny oligocen (obecnie górny

eocen)

„zielona œciana” (niem. Grüne Mauer)

„bia³a œciana” (niem. Graue Mauer)

„górna kurzawka”

(niem. Oberer Triebsand)

„niebieska ziemia”

(niem. Blaue Erde)

pok³ad górny (niem. Oberbank)

pok³ad dolny (niem. Unterbank)

„dzika ziemia” (niem. Wilde Erde)

„dolna kurzawka”

(niem. Unterer Triebsand)

(10)

Zmieni³y siê proporcje pomiêdzy iloœci¹ bursztynu wydobytego tradycyjnymi metodami po³awiania i szperania, a bursztynu eksploatowanego w kopalniach odkrywkowych i pod- ziemnych. W ostatnich latach przed wybuchem I wojny œwiatowej iloœæ sukcynitu pozyskanego z morza wynosi³a przeciêtnie 10 000–12 000 kg, natomiast ca³kowity uzysk surowego bursztynu ba³tyckiego z kopalñ wynosi³ 400 000 kg (Slotta, 1996). Po pierwszej wojnie œwiatowej roczna pro- dukcja bursztynu nadal znacznie przewy¿sza³a iloœci surow- ca uzyskanego z morza (videtab. 2).

Rozwój górnictwa bursztynu na Pó³wyspie Sambijskim nie mia³ jednak cech sta³ego wzrostu, ale by³ uzale¿niony w wiêkszym stopniu od sytuacji politycznej (zw³aszcza od toczonych wojen) ni¿ od zasobów z³ó¿. Po II wojnie œwiato- wej i zmianie uk³adu si³ na arenie œwiatowej pocz¹tkowo mia³a miejsce stopniowa dewastacja kopalñ i urz¹dzeñ, a tak¿e degradacja terenów górniczych, zwi¹zana z brakiem odpowiednich kompetencji u nowych w³aœcicieli obszarów bursztynonoœnych.

WYDOBYCIE Z£Ó¯ BURSZTYNU NA TERENIE POLSKI

Informacje o wydobyciu bursztynu w XIX i na pocz¹tku XX w. na terenie obecnej Polski mo¿na czerpaæ przede wszystkim z prac Haczewskiego (1838), Berendta (1866), Zaddacha (1869), Runge’a (1868), Klebsa (1883), Kaunho- wena (1913, 1914), Wichdorffa (1917) oraz Andrée’go (1937). Kontynuowano wówczas rozpoczêt¹ wiek wczeœniej eksploatacjê miêdzy innymi w okolicach Gdañska.

Z³o¿a wystêpuj¹ce w Polsce nie nadawa³y siê do systematycznej eksploatacji, takiej jaka by³a prowadzona w tym czasie na Pó³wyspie Sambijskim, poniewa¿ z regu³y by³y to ma³e z³o¿a gniazdowe. W celu eksploatacji z³ó¿ najczêœciej kopano p³ytkie szurfy (Seidl, 1913). W niektórych miejscach na Pomorzu Zachodnim i w okolicach Gdañska (m.in. w pobli¿u wsi Bielkowo, Lublewo, Kowale, Kokoszki, Klukowo) oraz w Borach Tucholskich wykorzystywano szerokie na

1,0–1,6 m oszalowane kopalnie szybikowe, tzw. kopalnie skrzyniowe (fig. 11). Oszalowanie kopalñ szybikowych wykonywano z grubych bali, u³o¿onych na sposób holender- skich ram (niem. Holländische Rahmen). By³y to ramy z de- sek szerokich na 0,25 m, na³o¿one jedna na drug¹, s³u¿¹ce do oszalowania chodników w kopalni. Holenderskie ramy by³y z regu³y wysokie na oko³o 23–27 cm, znajdowa³y siê w odleg³oœci 40–45 cm od siebie i by³y podparte sworznia- mi. Kopalnie osi¹ga³y g³êbokoœæ 16–27 m, przebija³y war- stwê piasków i dochodzi³y do zwiêz³ych glin lodowcowych, w których znajdowano bursztyn z detrytusem roœlinnym (fragmentami drewna).

Wydobycie przebiega³o w ten sposób, ¿e w odleg³oœci 1,7–2,5 m, na przemian w jednej lub drugiej czêœci kopalni szybikowej, znajdowa³y siê platformy ustawione jedna ponad drug¹. Pracownik stoj¹cy na najni¿szej platformie prze- rzuca³ piasek stoj¹cemu wy¿szej, ten z kolei sypa³ piasek wy¿ej itd. Bursztyn wydobywano ze sp¹gu kopalni. Po wyeksploatowaniu jednego szybiku kilka metrów dalej dr¹¿ono kolejny. W celu wydobycia stochastycznie rozmieszczonych gniazd i ¿y³ bursztynu na okreœlonym obszarze wykonywano wiele szybików, tworz¹c kopalnie wieloszybikowe. Ponie- wa¿ tego typu eksploatacja mia³a pewne wady i nie zawsze by³a efektywna, dlatego w przypadku bogatych z³ó¿ w wo- jewództwie pomorskim: Dretyñ i Trzcinno (powiat Bytow- ski) oraz Barcino (powiat S³upski), a tak¿e w województwie zachodniopomorskim (w pobli¿u Kamienia Pomorskiego, T a b e l a 2

Wydobycie bursztynu w latach 1920–1923 przez Pañstwowe Zak³ady Bursztynnicze (niem. Staatliche Bernsteinwerke)

(wg Krausa, 1924)

Amber mining in 1920–1923 by Staatliche Bernsteinwerke (after Kraus, 1924)

Rok Kopalnia Anna [kg]

Kopalnia odkrywkowa

[kg]

Razem [kg]

1920 144 943 103 358 248 301

1921 160 547 5 967 166 514

1922 138 198 188 290 326 488

1923 – 396 088 396 088

Fig. 11. Oszalowana szybikowa kopalnia bursztynu (niem.Duckelschächt) w plejstoceñskim z³o¿u gniazdowym bursztynu, stosowana na Pomorzu Zachodnim i Wschodnim

(wg Klebsa, 1883)

Boarded small amber shaft mine (German Duckelschächt) in the Pleistocene pocket amber deposits built in Pomerania

(after Klebs, 1883)

(11)

powiat kamieñski) dla wyeksploatowania warstwy burszty- nonoœnej o kilkucentymetrowej mi¹¿szoœci prowadzono zazwyczaj wydobycie do g³êbokoœci 9–12 m (Berendt, 1866).

Wed³ug Zaddacha (1869) w okolicach jeziora Sk¹pego bursztyn wydobywano z g³êbokoœci 4,5–6,0 m, stosuj¹c eks- ploatacjê podziemn¹: kopano szyb i przeprowadzano boczne chodniki. W ka¿dej takiej kopalni pracowa³o trzech mê¿- czyzn.

Na terenie obecnego Gdañska i w jego okolicach w miej- scowoœciach Bielkowo, Lublewo, Kowale, a tak¿e w Kluko- wie, Kokoszkach, w Lesie Oliwskim, Trzech Nurtach, we wsiach Viereck i Pissau (nazwy nieistniej¹cych ju¿ miejsco- woœci, ich po³o¿enia nie sposób dziœ odtworzyæ) istnia³y w XIX wieku liczne szurfy kopane do g³êbokoœci 12–21 m.

Bursztyn wydobywano równie¿ w okolicach Kartuz z g³êbo- koœci 6,6 m i w Stegnie na g³êbokoœci 5 m (Zaddach, 1869;

Klebs, 1883).

Bursztyn w Klukowie by³ eksploatowany od pocz¹tku XVIII w., a wydobywano go jeszcze w 1914 r. Zdaniem Zaddacha (1869) w Klukowie nagromadzenia bursztynu wy- stêpowa³y na g³êbokoœci 13–23 m. W roku 1858 znaleziono tam okaz wa¿¹cy oko³o 6 kg. Równie¿ kopalnie w Dretyniu i Trzcinnie czynne od drugiej po³owy XVIII w. istnia³y do pocz¹tku XX wieku (Kaunhowen, 1914).

W okolicach Stegny bursztyn by³ wydobywany przez firmê Stantien & Becker, która w drugiej po³owie XIX w.

sprawowa³a monopol w wydobyciu tej kopaliny. Bursztyn w Stegnie wykopywano w lesie sosnowym, oko³o 1 km od brzegu morza, z g³êbokoœci 5,3 m. Z³o¿e bursztynu mia³o 18 cm mi¹¿szoœci i 10 m szerokoœci. Œciany wykopu o szero- koœci 4 m wzmacniano drewnian¹ obudow¹, podobnie jak w innych miejscach w Prusach i na Pomorzu. Na g³êbokoœci 2,7 m natrafiono na wodê, któr¹ usuwano przy pomocy du-

¿ych ³opat. Bursztyn wydobywano spod wody, przy czym poziom wody utrzymywano na rzêdnej 0,3–0,6 m ponad dnem kopalni. Ze wzglêdu na du¿¹ gêstoœæ w zawiesinie piasku i mu³u bursztyn opada³ wolniej. Wskutek takiego fi- zycznego oddzielenia sukcynitu od ska³y p³onnej mo¿liwa by³a jego eksploatacja. W tym celu bursztyniarze stosowali specjalne siatki zwane kaszorkami, którymi wy³awiali tzw.

œmieæ bursztynowy (niem. Bernsteinmüll), zawieraj¹cy oprócz bursztynu detrytus i szcz¹tki muszli ma³¿ów. Zda- niem Klebsa (1883) taki sposób eksploatacji bursztynu by³ czêsto spotykany w okolicach Gdañska.

Bursztyn w okolicach Gdañska by³ wydobywany dosyæ d³ugo. W Brêtowie (dziœ dzielnica Gdañska) jeszcze w 1940 r.

by³y czynne 3 kopalnie sukcynitu (Zalewska, 1971, 1974).

Wed³ug Zalewskiej (1974) bursztyn by³ tam eksploatowany z osadów mioceñskich.

W po³owie XIX w. eksploatowano bursztyn w okolicach

£eby (miêdzy £eb¹ i jeziorem Sarbskim). Wystêpowa³ on prawdopodobnie w bagnach i trzêsawiskach. Ze wzglêdu na specyfikê œrodowiska nie budowano na tym terenie kopalni, a wydobycie bursztynu polega³o na d³ugotrwa³ym deptaniu warstwy szlamu przez mê¿czyzn, wyposa¿onych w odpo- wiednie ubrania ochronne. Wprawia³o to w ruch osady zawiesiny, ma³y ciê¿ar w³aœciwy bursztynu sprawia³, ¿e prêd-

koœæ jego opadania by³a wolniejsza od pozosta³ych sk³adni- ków szlamu, wskutek czego „unosi³” siê na powierzchni.

Byæ mo¿e zjawisko to by³o potêgowane przez zasolenie wód w okolicach £eby. Stosowana metoda by³a bardzo efektywna, poniewa¿ w ci¹gu 2 dni bursztyniarze wydobywali 2,2–2,7 kg, a niekiedy nawet do 6 kg bursztynu. Tego typu eksploatacja by³a prowadzona przez ca³y rok, równie¿ zim¹ (Zaddach, 1869).

Rozpoczêta pod koniec poprzedniego wieku eksploatacja bursztynu w Borach Tucholskich by³a w XIX w. szczególnie intensywna. W dorzeczu Brdy i Wdy zak³adano wówczas liczne p³ytkie, ma³e kopalnie (o g³êbokoœci do 6 m). W latach 1835–1865 wydobywano tak du¿o bursztynu, ¿e przy pracach zatrudniano jednorazowo oko³o 200 robotników. W dorzeczu Brdy i Wdy znajdowa³y siê liczne kopalnie odkrywkowe w formie p³ytkich do³ów. By³y one zlokalizowa- ne czêsto w pobli¿u lub w miejscu eksploatacji wêgla brunatnego. Bardzo bogate w bursztyn by³y okolice Chojnic, Czerska i Tucholi. Sukcynit by³ wydobywany w nadleœnic- twach i leœnictwach: Œwit, Zamrzenica, M¹kowarsko, Wozi- woda, Wtelno i Stronno oraz w miejscowoœciach Brusy, Swornegacie, Mêcika³, Klonia, Rytel, Lutom, K³odnia, Œwie- katowo, Glinki, Jasiniec, Koronowo, ¯o³êdowo, a tak¿e w okolicach Jeziora Karsiñskiego (Kosmowska-Cerano- wicz, Pietrzak, 2002). Wed³ug Seidla (1913) w Koronowie wystêpowa³a du¿a liczba pojedynczych gniazd bursztynu, a kopalnie istnia³y tam przez wiele lat. Eksploatacja odbywa³a siê odkrywkowo. Ka¿dy robotnik pracowa³ w jednym, niewielkim dole o d³ugoœci oko³o 1 m i szerokoœci 0,5 m i kopa³ ziemiê ³opat¹ do g³êbokoœci 2,0–2,5 m. Zdaniem Zaddacha (1869) w okolicach Koronowa istnia³y najmniej- sze i ma³o wydajne kopalnie.

Wskutek rozwoju kopalnictwa na Sambii w drugiej po³owie XIX w. sztolnie w Borach Tucholskich przesta³y byæ konkurencyjne. Zyski p³yn¹ce z wydobycia przesta³y równie¿ pokrywaæ straty wynikaj¹ce z wieloletniego niszczenia drzewostanu. W rezultacie pod koniec XIX w. oficjalnie zakazano eksploatacji na tym terenie (Zaddach, 1869).

Najg³êbsz¹ znan¹ kopalni¹ bursztynu zbudowan¹ na terenie Polski by³a jedna z kopalñ w Ugoszczy, dochodz¹ca do 27 m. Wiêkszoœæ sztolni w okolicach Bytowa mia³a z regu³y g³êbokoœæ 12–15 m. Eksploatacjê w tym rejonie prowadzono od oko³o 1850 r. Bursztyn wydobywano z wtórnych z³ó¿ wy- stêpuj¹cych w plejstoceñskich glinach lodowcowych (Zad- dach, 1869; Deecke, 1907; Bülow, 1930).

W zachodniej czêœci dzisiejszego województwa zachodniopomorskiego prowadzono eksploatacjê w okolicach Szczecina. We wsi £êgi (powiat Police) wykarczowano las, aby umo¿liwiæ bursztyniarzom dostêp do warstw bursztyno- noœnych le¿¹cych na g³êbokoœci 4,5–4,8 m. W celu eksploatacji budowano szyby, których œciany podpierano drewnia- nymi k³odami. Wydobycie mia³o podobny charakter jak w innych miejscach na Pomorzu. Na dnie sztolni pozosta- wiano 0,3–0,6 m warstwê wody, nastêpnie wybierano bursztyn unosz¹cy siê na powierzchni zawiesiny kaszorkami.

Bursztyn wystêpowa³ w kwarcowych piaskach drobnoziar- nistych o zabarwieniu czerwonym lub ¿ó³tym z domieszk¹

(12)

glaukonitu. Mi¹¿szoœæ warstwy bursztynonoœnej wynosi³a z regu³y 15 cm. Bursztyn by³ wykopywany równie¿ z utwo- rów podobnych do torfu (Zaddach, 1869).

Ju¿ na pocz¹tku XIX w. rozpoczê³o siê œwiadome wydobycie z³ó¿ bursztynu na KurpiowszczyŸnie, przy czym naj- wiêksze nasilenie eksploatacji na tym terenie przypad³o na pierwsz¹ po³owê XIX w.

Bursztyn eksploatowany na Kurpiach wystêpowa³ w formie ¿y³ (tzw. pasy) i gniazd (tzw. chlappy, ziomki) (Waga, 1845; Po³czyñski, 1850 fide Popio³ek, 2006). Osady burszty- nonoœne w ¿y³ach by³y wykszta³cone w formie szarych i czarnych piasków ze ¿wirem, blaszkami miki i detrytusem (Haczewski, 1838; Waga, 1845; Po³czyñski, 1850 fide Po- pio³ek, 2006). Pasy wystêpowa³y œrednio na g³êbokoœci od 2,3 do 5,0 m. ¯y³y z asocjacjami bursztynonoœnymi mia³y ró¿n¹ d³ugoœæ, wed³ug Haczewskiego (1838) od oko³o 0,29 do 2,30 m, niekiedy osi¹ga³y nawet do 32 m i by³y zakoñ- czone miejscem rozszerzaj¹cym siê, tzw. „kocio³kiem”, do ok. 0,55–1,50 m, w którym by³o najwiêcej nagromadzonego bursztynu. Zdarza³y siê przypadki, ¿e z jednego „kocio³ka”

wybierano powy¿ej 100 kg bursztynu. Szerokie zakoñczenie wystêpowa³o przewa¿nie od strony wschodniej. ¯y³y nie uk³ada³y siê poziomo, lecz zazwyczaj pod pewnym k¹tem, przy czym grubszy koniec ¿y³y („kocio³ek”) zawsze znajdowa³ siê ni¿ej. Czêsto zmienia³y one kierunek, czasem siê ze sob¹ przecina³y (Haczewski, 1838). Wyró¿niano wiele ro- dzajów ¿y³, mia³y one równie¿ swoje potoczne nazwy, które wskazywa³y na ich formê i wykszta³cenie: pas nieregularny, krzywy, przerywany, ³amany, pas z wylotem (gdy wychodzi do góry), podwójny i krzy¿owy (Chêtnik, 1952).

Bursztyn wystêpowa³ równie¿ w formie gniazd o ró¿nej wielkoœci, pomiêdzy którymi by³ czysty piasek. Aby znaleŸæ osady bursztynonoœne robiono w piasku szereg w¹skich od- wiertów próbnych, g³êbokich na 2–3 m (tzw. „bicie próby“).

„Bicie próby” wykonywano niewielk¹ ³opat¹, czyli rydlem (Wichdorff, 1917; Chêtnik, 1952). Tego typu próbne wyrobiska by³y jedn¹ z metod poszukiwania z³ó¿ bursztynu na Kurpiach. Jeœli piasek by³ czysty i bia³y, oznacza³o to brak bursztynu, natomiast cienkie warstwy czarnego piasku (z regu³y na g³êbokoœci 1–2 m), z nagromadzeniami detrytu- su (niem. Sprockholz) i drobnymi obtoczonymi ksylitami o rozmiarach 1–5 cm, wskazywa³y na mo¿liwoœæ wystêpo- wania gniazd bursztynu. Du¿e zawartoœci detrytusu charak- teryzowa³y miejsca, z których wydobywano bursztyn. War- stwy detrytusu (niem. Sprockholzschichten) zalega³y wed³ug Rudnickiego (1811) na g³êbokoœci od 89 do 238 cm (fide Wichdorff, 1917), natomiast wed³ug Wichdorffa – na g³êbo- koœci do 3 m. Ludnoœæ kurpiowska okreœla³a warstwy detrytusu jako „szur”. Wielkoœæ wydobytego bursztynu waha³a siê od ma³ych (jak groszek) do wiêkszych (jak marka), rza- dziej du¿ych (do 10 funtów) od³amków. Tego rodzaju du¿y (jak talerz) okaz bursztynu znaleziono w 1917 r. podczas budowy studni w miejscowoœci Zabiele Wielkie (Wichdorff 1917). Je¿eli podczas „bicia próby” dokopano siê do pasów bursztynowych (¿y³), które z regu³y wystêpowa³y na g³êbo-

koœci 60–90 cm, wówczas na podstawie dalszych prób okre- œlano kierunki ¿y³ i miejsca najbogatszych nagromadzeñ bursztynu.

„Bicie próby” wykonywano równie¿ przy pomocy ostrych wide³ek o dwóch d³ugich zêbach lub tzw. „próbnych dr¹gów”. Wide³kami k³uto ³¹ki w miejscach, gdzie spodzie- wano siê „siwicy”, bursztynonoœnego osadu klastycznego pozbawionego grubszej frakcji. Je¿eli zêby wide³ trafi³y na coœ twardego, rozpoczynano kopanie ³opat¹. „Próbny dr¹g”

by³ to kij z nasadzonym ¿elaznym ostrzem, na którym by³ jeden lub wiêcej „zadziorów”. S³u¿y³ on do wydobywania pró- bek ziemi. Wbijano go silnym uderzeniem w wybranym miejscu, a po wyci¹gniêciu z ziemi na „zadziorach” pozostawa³y osady, które pomaga³y bursztyniarzom w rozpoznawaniu miejsc bursztynonoœnych. Do kopania u¿ywano ³opaty, do pog³êbiania otworów próbnych – rydli, rozbijaczy i meta- lowych pog³êbiaczy (Chêtnik, 1952;fig. 12).

Miejscowa ludnoœæ dosz³a do perfekcji w rozpoznawaniu miejsc bursztynodajnych (fig. 13). Na obszarach podmok-

³ych poznawano te miejsca m.in. po rdzawym kolorze wody, natomiast na gruntach sta³ych po kolorze gleby (Po³czyñ- ski, 1850).

Fig. 12. Narzêdzia s³u¿¹ce do poszukiwania i eksploatacji bursztynu (wg Chêtnika, 1952)

Tools used to amber search and exploatation (after Chêtnik, 1952)

2 – rydel do kopania bursztynu, 3 – ³opata do pog³êbiania otworów, 4 – roz- bijacz ¿elazny do twardszych bry³ ziemi, przy otworach próbnych, 5 – pog³êbiacz ¿elazny do „bicia próby” w twardych gruntach suchych, 6 – dr¹g próbny, 7 – motyka oskardowa do twardego gruntu, 8 – motyka lek- ka, 9 – ³y¿ka „próbna” do gruntu b³otnistego, 10 – ¿elazna „grabcie”, 11 – szufla drewniana do wyrzucania ziemi na powierzchniê (szufla nie roz- bija³a bry³ek bursztynu), 12 – szufla durszlakowa do grzebania w ile rzecz- nym, 13 – kosz u¿ywany do p³ukania b³ota bursztynowego

(13)

Czêsto kopano bursztyn w du¿ych, nawet kilkudziesiêcio- osobow¹ grupach (tzw. „osmanach”). Na czele „osmany” sta³ najbardziej doœwiadczony bursztyniarz – tzw. „majster”. Przy kopaniu u¿ywano zestawu odpowiednich narzêdzi (fig. 12).

Ju¿ w 1850 r. bursztyn eksploatowano na Kurpiach, podobnie jak w okolicach Gdañska i na Pomorzu, przy pomocy szurfów i oszalowanych kopalni wieloszybikowych (kopalni skrzyniowych). W pocz¹tkowym etapie wydobycia bursztynu szybko usuwano ska³y p³onne. Gdy bursztyniarze doko- pali siê do osadów bursztynonoœnych, ostro¿nie rozkopywali osady cienkimi warstwami przy pomocy rydli i lanc (rydle osadzone na d³ugich tykach). Wielkoœæ wyrobisk uzale¿nio- na by³a od wielkoœci z³o¿a, czasami w celu zabezpieczenia przed osuwaniem rozszerzano œciany wyrobiska przez two- rzenie stopni (tzw. „³aw”).

Kopalnie oszalowane (fig. 14) stosowano z regu³y w przypadku z³ó¿ zawodnionych, poniewa¿ drewniana obu- dowa zapobiega³a osuwaniu siê œcian wyrobisk, które nastê- powa³o szybko w przypadku charakteryzuj¹cych siê nisk¹ kohezj¹ osadów silnie zawodnionych. Gromadz¹c¹ siê wodê usuwano rêcznie, przy czym nie usuwano jej ca³kowicie, a poruszaj¹c ziemiê rydlami wprawiano w ruch osady i bursztyn, który ze wzglêdu na swój ciê¿ar w³aœciwy opada³ wolniej od pozosta³ych minera³ów. Dziêki temu bursztyniarze mogli go wy³awiaæ i przez to ³atwiej eksploatowaæ. Taki sposób eksploatacji bursztynu stosowano z powodzeniem jeszcze w po³owie ubieg³ego stulecia (Po³czyñski, 1850;

Chêtnik, 1952).

Najwiêksze nasilenie eksploatacji bursztynu przypada na pierwsz¹ po³owê XIX w. Eksploatacjê bursztynu na terenach prywatnych prowadzili z regu³y w³aœciciele gruntów, natomiast na terenach rz¹dowych, obszary bursztynodajne by³y oddawane w dzier¿awê w drodze licytacji. Nadzór nad kopalniami powierzano pracownikom s³u¿by leœnej, których zadaniem by³o egzekwowanie regularnego uiszczania op³aty dzier¿awnej oraz dopilnowanie rekultywacji terenów wyro- biskowych po zakoñczeniu eksploatacji (zasypywanie wy- kopanych do³ów). W tekœcie umowy o wydzier¿awienie kopalni bursztynu znajdowa³y siê informacje na temat okresu dzier¿awy oraz wysokoœci rocznej op³aty dzier¿awnej, a tak-

¿e informacje na temat odpowiedzialnoœci dzier¿awcy za szkody wyrz¹dzone przez kopaczy oraz zakaz przekazywa- nia dzier¿awy osobie drugiej bez zezwolenia rz¹du (Wy- drzyñski, 1853).

Pierwsz¹ kopalni¹ rz¹dow¹ (Zagrzejewski, 1873) by³a kopalnia w leœnictwie £acha (Kupiski), a nastêpnie kopalnia w leœnictwie Nowogród. Bursztyn odkryto tam w 1808 r., ale oficjaln¹ umowê o dzier¿awê podpisano dopiero 21.V.1816 r., na okres trzech lat, za roczn¹ op³at¹ 135 rubli. Suma ta ros³a, osi¹gaj¹c wysokoœæ 750 rubli rocznie, a nastêpnie mala³a, tak ¿e w 1845 r. wynosi³a ju¿ tylko 20 rubli.

Bursztyn wydobywano na Kurpiach intensywnie na terenie obecnego województwa mazowieckiego w powiecie makowskim we wsiach Che³chy, Mamino, Gutowo, w powiecie ostro³êckim we wsiach R¿aniec, Lipniki i Zabiele, a tak¿e na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego w powiecie

szczycieñskim we wsi Grabówek. W 1806 r. bursztyn kopano na prywatnych polach wsi w powiatach Makowskim, Perzanki Borek i Grabowo Trylogi (Haczewski, 1838; Zejszner, 1844).

Z³o¿e Puszcza Zielona (niem. Grüne Heide) na Kur- piowszczyŸnie by³o znane od 1809 r. („Akta g³ówne górni- cze kopalni bursztynu” – fide Wichdorff, 1917). Znaleziono bogate z³o¿a w miejscowoœciach po³o¿onych obecnie na terenie powiatu ostro³êckiego w województwie mazowieckim we wsiach D³ugie, Bandysie i Myszyniec. W roku 1811 i w kolejnych latach intensywnie wydobywano bursztyn w okolicach wsi: Surowe, Brzozowy K¹t, Wo³kowe, Kuczyñskie, Dylewo, Giba³ka, Wykrot, Golanka, Nowa Wieœ i Lipniki (powiat ostro³êcki).

Fig. 13. Kurp bursztyniarz (wg Malinowskiego, 1890; Chêtnika, 1952)

Amber miner from Kurpie region, Poland (after Malinowski, 1890; Chêtnik, 1952)

Fig. 14. Rekonstrukcja szybikowej kopalni bursztynu (Chêtnik, 1961)

Reconstruction of small amber shaft (Chêtnik, 1961)

(14)

W okolicach miejscowoœci R¿aniec i Gutowo, od co najmniej 1817 r. istnia³y liczne szyby o g³êbokoœci do 1 m i ró¿- nej wielkoœci, czasami nawet do 7–17 m d³ugoœci i 3–7 m szerokoœci, otoczone przez otwory próbne. Z jednego takiego szybu, po³o¿onego przy drodze pomiêdzy R¿añcem a Gu- towem, wydobyto podobno tak du¿o bursztynu, ¿e ¯yd, któ- ry dzier¿awi³ t¹ kopalniê móg³ odjechaæ stamt¹d wozem pe³nym bursztynu (Wichdorff, 1917). W latach 1835–1836 tylko w granicach leœnictwa ostro³êckiego wydobyto 1 435 kg bursztynu (Zagrzejewski, 1873).

Równie¿ w pobli¿u rzeki Pisy, we wsiach B¹czki i Pota- sie (powiat kolneñski), w 1811 r. rozpoczê³y pracê kopalnie bursztynu. Dzier¿awcy p³acili pocz¹tkowo rocznie 30, póŸ- niej, po 12 latach – 330 rubli (Po³ujañski, 1859; Wichdorff, 1917). Kopalnie bursztynu (niem. Gräbereien) na podstawie Kodeksu Napoleona stanowi³y w³asnoœæ pañstwa. Kopalnie oddawano w dzier¿awê na okres 3 lat. W kopalniach na terenie leœniczówki Kupiski dzier¿awcy p³acili 900 polskich z³otych guldenów, w R¿añcu – 300, Ostro³êce – 1800, Prza- snyszu – 1800. Bursztyn w tych miejscach by³ wydobywany oficjalnie na mocy 3-letniej dzier¿awy (Wichdorff, 1917).

Nadzór nad kopalniami sprawowa³a s³u¿ba leœna, która zaj- mowa³a siê pobieraniem op³at dzier¿awnych i nadzorowa³a rekultywacjê terenów pokopalnianych. Istnia³a jednak „sza- ra strefa” i borykano siê z problemami potajemnego wydobycia bursztynu na terenach rz¹dowych przez miejscow¹ ludnoœæ. S³u¿ba leœna stara³a siê zapobiegaæ defraudacjom, jednak ze wzglêdu na ma³¹ liczbê ludzi by³a z regu³y ma³o skuteczna. Niewielka wykrywalnoœæ tego typu przestêpstw doprowadza³a do sytuacji, ¿e miejscowym, „hojnie wyna- gradzanym przez spekulantów starozakonnych”, bardziej op³aca³o siê wydobywaæ bursztyn nielegalnie (w dodatku ze szkod¹ dla œrodowiska, bo nie dbano o to, by zakopaæ wyrobiska po eksploatacji), ni¿ dzier¿awiæ kopalnie od rz¹du (Za- grzejewski, 1873).

W póŸniejszych czasach kopalnie bursztynu dzier¿awili g³ównie ¯ydzi (£abêcki, 1841; Zejszner, 1844; Wichdorff, 1917), którzy za ka¿dy znaleziony okaz p³acili ludnoœci miejscowej wódk¹. Naj³adniejsze, ¿ó³te i przezroczyste okazy bursztynu okreœlano wówczas jako Judenstein, czyli „ka- mieñ ¿ydowski” (Wichdorff, 1917).

Zdaniem Wichdorffa (op. cit.) obszar wystêpowania bursztynu by³ ograniczony liniami ³¹cz¹cymi miejscowoœci:

Nidzica–Szczytno–Ruciane–Pisz, Pisz–Kolno–Nowogród, Nowogród–Ostro³êka–Krasnosielc, Krasnosielc–Chorze- le–Janowo–Nidzica. Zejszner (1844) wymienia wiêkszoœæ miejscowoœci na Kurpiach, w których wydobywano wów- czas bursztyn: 26 wsi w obwodzie pu³tuskim, 13 wsi w obwodzie przasnyskim i 23 w obwodzie ostro³êckim.

Zagrzejewski (1873) twierdzi, ¿e kopalnie na Kurpiach pozamykano ju¿ pomiêdzy 1827–1839 r., ale ostatni¹ le- galn¹ kopalniê ostro³êck¹ dzier¿awiono jeszcze w 1850 r.

Natomiast zdaniem Andrée (1937), jeszcze w 1840 r. w rejonie Narwi istnia³o 60 sztolni, a w 1865 r., wskutek wyczerpania zasobów, zosta³y ju¿ tylko dwie. Wed³ug Zagrze- jewskiego (1873) zamykanie kopalni na Kurpiach nie wy- nika³o z wyczerpania z³ó¿, lecz z przyczyn spo³ecznych, bowiem po zmianie przepisów celnych zabroniono ¯ydom (którzy byli g³ównymi nadzorcami w kopalniach) zamiesz- kiwania w odleg³oœci mniejszej ni¿ 3 mile od granic pañstw obcych. Wskutek tego kopalnie, które z regu³y by³y po-

³o¿one przy granicy z Prusami Wschodnimi, straci³y g³ów- nych dzier¿awców.

Jastrzêbowski (1851) i Wichdorff (1917) podaj¹ natomiast, ¿e g³ówn¹ przyczyn¹ zamykania kopalni by³ zakaz rz¹dowy wynikaj¹cy z nadmiernego niszczenia lasów pañ- stwowych, w których najczêœciej odbywa³a siê eksploatacja.

Nie zrezygnowano jednak ca³kowicie z eksploatacji bursztynu na tym terenie. W latach 1880–1900 powszechnie kopano bursztyn na gruntach prywatnych (Chêtnik, 1952). W okolicy R¿añca prowadzono intensywn¹ eksploatacjê do wybuchu I wojny œwiatowej, a okoliczni mieszkañcy drogo dzie- r¿awili ¯ydom swoje ³¹ki. Wed³ug maszynopisu Wichdorffa z 1917 r., bursztyn w tym roku by³ wydobywany w okolicach miejscowoœci: R¿aniec, Gutowo, Wojska Biel, ko³o sta- cji kolejowej Zabiele Wielkie, Grabówek, we wsiach ¯ebry, Wierzchlas, Nowa Wieœ, Przystañ. Bursztyn przerabiano na miejscu w Ostro³êce i Myszyñcu.

W 1918 r. Niemcy wydali rozporz¹dzenie, które mia³o na celu upañstwowienie zasobów bursztynu na Kurpiach, jednak wskutek przegranej wojny nie wesz³o ono w ¿ycie. Po I wojnie œwiatowej, w 1922 r., w³adze Muzeum Kurpiowskiego w Nowogrodzie skierowa³y do Ministerstwa Przemys³u i Han- dlu podanie o koncesjê na prawo do wydobycia i handlu bursztynem na terenie kurpiowskim. Podanie nie zosta³o roz- patrzone pozytywnie z powodu braku bursztynu w ogólnym rejestrze kopalin krajowych, przez co pañstwo nie mog³o wy- daæ nikomu koncesji na jego eksploatacjê (Chêtnik, 1952).

W latach miêdzywojennych jedyn¹ legalnie dzia³aj¹c¹ firm¹ w Polsce, która trudni³a siê pozyskiwaniem i prze- róbk¹ bursztynu by³a firma P. Trzeœniaka z Gdyni (Trzeœ- niak, 1937).

Podziêkowania. Autorka dziêkuje szczególnie gor¹co Pani dr Reginie Kramarskiej (PIG–PIB OGM) za udzie- lon¹ pomoc oraz cenne wskazówki oraz Pani prof. Barbarze Kosmowskiej-Ceranowicz za uwagi i udostêpnienie literatu- ry niemieckiej ze zbiorów Muzeum Ziemi.

LITERATURA

ANDRÉE K., 1937 — Der Bernstein und seine Bedeutung in Natur- und Geisteswissenschaft, Kunst und Kunstgewerbe, Technik, Industrie und Handel. Gräfe und Unzer, 219. Königsberg.

BERENDT G., 1866 — Die Bernstein- Ablagerungen und ihre Gewinnung. Schriften der Königlichen Physikalisch-Ökono- mischen Gesellschaft, 7: 107–130. Königsberg.

(15)

BOCK F.S., 1767 — Versuch einer kurzen des Preußischen Bernste- ins und einer neuen wahrscheinlichen Erklärung seines Ursprunges. Zeise und Hartung, Königsberg.

BORCHERT F., 1987 – Burgenland Preussen, 130. Mahnert-Lueg, München–Wien.

BRAUN J.G. (red.), 1802 — Über die Bernstein Gräbereien in Hin- ter-Pommern. 34, Braun J.G., Berlin.

BÜLOW H., 1930 — Erdgeschichte und Landschaftsgestaltung im Kreise Stolp in Pommern. Eine geologische Heimatkunde.

Oskar Eulitz Verlag, Stolp.

CHÊTNIK A., 1952 — Przemys³ i sztuka bursztyniarska nad Na- rwi¹. Lud, 39: 355–415. Kraków-Poznañ.

DEECKE W., 1907 — Geologie von Pommern. Borntraeger, Berlin.

HAAS H., bd. – Aus der Sturm- und Drangperiode der Erde. Dritter Band. Gemeinfassliche Darstellungen aus dem Gebiete der Mi- neralogie und Geologie. Schall, Berlin.

HACZEWSKI J., 1838 — O bursztynie. W: Bursztyn w dawnej Pol- sce. Antologia 1534–1900 (red. J. Popio³ek, 2006): 87–88, 101–106. Marpress, Gdañsk.

JASTRZÊBOWSKI W., 1851 — Mineralogia, czyli nauka o kamie- niach zastosowana do potrzeb ogólnych. W: Bursztyn w dawnej Polsce. Antologia 1534–1900 (red. J. Popio³ek, 2006): 90–91.

Marpress, Gdañsk.

KAUNHOWEN F., 1913 — Der Bernstein in Ostpreussen. W: Jah- rbuch der Königl. Preuß. Geologischen Landesanstalt, 34, 2:

1–80. Berlin.

KAUNHOWEN F., 1914 — Bernstein. W: Die nutzbaren Minera- lien: 445–455, Verlag Dammer & Tietze, Bd 2. Stuttgart.

KLEBS R., 1883 — Gewinnung und Verarbeitung des Bernsteins.

37, Hartungsche Buchdruckerei, Königsberg.

KOLENDO J., 1985 — Miejsca wystêpowania bursztynu wed³ug Pliniusza Starszego. Pr. Muz. Ziemi, 37: 5–26.

KOSMOWSKA-CERANOWICZ B., 1995 — Bursztyn na mapach obejmuj¹cych „Bursztynowe wybrze¿e” Ba³tyku. W: Ziemie dawnych Prus Wschodnich w kartografii. XVI Ogólnopolska Konferencja Historyków Kartografii (red. P. Grabowski, J. Ostrowski): 67–75. Olsztyn.

KOSMOWSKA-CERANOWICZ B., PIETRZAK T., 2002 — Zna- leziska i dawne kopalnie bursztynu w Polsce. 158, Biblioteka Kurpiowska im. Stacha Konwy. £om¿a.

KOSMOWSKA-CERANOWICZ B., PIETRZAK T., 1985 — Z dziejów rozwoju wiedzy o znaleziskach bursztynu i ich pre- zentacji na mapach dawnych i wspó³czesnych. Pr. Muz. Ziemi, 37: 27–60.

£ABÊCKI H., 1841 — Górnictwo w Polsce. W: Bursztyn w dawnej Polsce. Antologia 1534–1900 (red. J. Popio³ek, 2006): 88. Mar- press, Gdañsk.

MAZUROWSKI R., 2005 — Rola ¯u³aw Wiœlanych w rozwoju pre- historycznego bursztyniarstwa i kontaktów wymiennych z inte- riorem. W: Bursztyn pogl¹dy, opinie (red. Kosmowska-

-Ceranowicz, Gier³owski). Materia³y z seminariów Amberif 1994–2004”: 111–118. MSB, Gdañsk.

PO£CZYÑSKI J., 1850 — O bursztynie. W: Bursztyn w dawnej Polsce. Antologia 1534–1900 (red. J. Popio³ek, 2006): 90, 109–112. Marpress, Gdañsk.

PO£UJAÑSKI A., 1859 — Wêdrówki do guberni augustowskiej w celu naukowym odbyte. W: Bursztyn w dawnej Polsce. Anto- logia 1534–1900 (red. J. Popio³ek), 2006: 91. Marpress, Gdañsk.

POPIO£EK J., 2004 — Informacje o wystêpowaniu bursztynu na ziemiach polskich w dawnej literaturze (XVI–XIX w.).

Pr. Muz. Ziemi, 47: 73–77.

POPIO£EK J., 2006 — Bursztyn w dawnej Polsce. Antologia 1534–1900 (red. J. Popio³ek), 2006. 223, Marpress, Gdañsk.

RUNGE W., 1868 — Der Bernstein in Ostpreussen. 70. Charisius, Berlin.

SEIDL K., 1913 — Der Bernsteinbergbau im Samlande. W: Fest- schrift zum XII (red. G. Berg). Allgemeinen Deutschen Bergmannstage in Breslau, 4: 321–365. Breslau.

SLOTTA R., 1996 — Die Bernsteingewinnung im Samland (Ost- preußen) bis 1945. W: Bernstein Tränen der Götter (red.

M. Ganzelewski, R. Slotta). Ausstellung im Deutschen Bergbau – Museum Bochum: 169–214. Bochum.

TESDORPF W., 1887 — Gewinnung, Verarbeitung und Handel des Bernsteins in Preußen von der Ordenszeit bis zur Gegenwart., 147. Verlag von Gustav Fischer, Jena.

TRZEŒNIAK P., 1937 — Naukowy i fachowy opis o bursztynie. 12, Buszczyñski, Toruñ.

WICHDORFF H. von, 1917 — Bericht über das Vorkommen von Bernstein in der sogenanten „Grünen Heide“ zwischen Chorzele, Ostrolenka und Kolno. Centr. Arch. Geol. Pañstw.

Inst. Geol., Warszawa.

WYDRZYÑSKI K., 1853 — Przewodnik dla s³u¿by leœnej rz¹do- wej. W: Bursztyn w dawnej Polsce. Antologia 1534–1900 (red.

J. Popio³ek, 2006): 112. Marpress, Gdañsk.

ZADDACH E.G., 1867 — Das Tertiärgebirge Samlands. Schriften der Königlichen Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft, 8:

85–197. Königsberg.

ZADDACH E.G., 1869 — Beobachtungen über das Vorkommendes Bernsteins und die Ausdehnung des Tertiärsgebirge in West- preussen und Pommern. Schriften der Königlichen Physi- kalisch-Ökonomischen Gesellschaft, 10: 1–82. Königsberg.

ZAGRZEJEWSKI A., 1873 — Bursztyn. W: Bursztyn w dawnej Polsce. Antologia 1534–1900 (red. J. Popio³ek, 2006): 92–94.

Marpress, Gdañsk.

ZALEWSKA Z., 1971 — Bursztyn ba³tycki i jego z³o¿a. Wszech- œwiat, 10: 261–265.

ZALEWSKA Z., 1974 — Geneza i stratygrafia z³ó¿ bursztynu ba³tyckiego. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 281: 139–173.

ZEJSZNER L., 1844 — Kopalnie bursztynu w Królestwie Polskim.

W: Bursztyn w dawnej Polsce. Antologia 1534–1900 (red.

J. Popio³ek, 2006): 88–89, 106–107. Marpress, Gdañsk.