Urząd prezydenta w Polsce do 1990 r. – podsumowanie
Wprowadzenie Przeczytaj
Linia chronologiczna Sprawdź się
Dla nauczyciela
Niepodległość Polski została zadeklarowana 7 października 1918 roku przez Radę Regencyjną, powołaną na podstawie patentu w sprawie władzy państwowej w Królestwie Polskim. Został on nadany 12 września 1917 r. przez niemieckie i austro‑węgierskie władze zaborcze jako zastępujący króla lub regenta organ władzy zwierzchniej.
Plakat propagandowy przedstawiający Józefa Piłsudskiego jako naczelnika i wodza.
Źródło: Biblioteka Narodowa, domena publiczna.
Z chwilą faktycznego odzyskania niepodległości – 11 listopada 1918 r. – Rada Regencyjna przekazała Józefowi Piłsudskiemu władzę nad wojskiem jako naczelnemu wodzowi, a trzy dni później pełnię sprawowanej wcześniej władzy. Początkowo zakres kompetencji Naczelnika Państwa, zwłaszcza wobec nieistnienia innych organów władzy, które trzeba było dopiero stworzyć i wybrać, był bardzo szeroki.
Nawiązanie tego urzędu do dyktatury Tadeusza Kościuszki w czasach insurekcji nie było przypadkowe.
Na mocy wydanego przez Józefa Piłsudskiego 22 listopada 1918 r. dekretu tymczasowy Naczelnik Państwa miał najwyższą władzę cywilną i wojskową w państwie do momentu ukonstytuowania się wybranego w demokratycznych wyborach Sejmu Ustawodawczego. Naczelnik określił ustrój
odrodzonej Polski (jako republikański), organizację i kompetencje tymczasowych organów władzy, rozpisał wybory do sejmu (na podstawie wybranej przez siebie ordynacji proporcjonalnej), mianował odpowiedzialnego przed sobą premiera i ministrów.
Był on także naczelnym dowódcą wojsk polskich, odgrywał kluczową rolę w dziedzinie stosunków
Urząd prezydenta w Polsce do 1990 r. – podsumowanie
Źródło: domena publiczna.Obwieszczenie Józefa Piłsudskiego o tworzeniu Rządu Narodowego, 12 listopada 1918 r.
Źródło: Biblioteka Narodowa, domena publiczna.
Depesza wysłana drogą radiową, informująca inne kraje
międzynarodowych. To właśnie tymczasowy Naczelnik Państwa rozesłał 16 listopada 1918 r.
depeszę do szefów mocarstw, notyfikującą
powstanie państwa polskiego. Projekty ustaw przedstawiane przez rząd wymagały podpisów właściwego ministra, premiera i Naczelnika. Swoją moc obowiązującą miały utrzymać pod warunkiem przedstawienia ich do zatwierdzenia na pierwszym posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego.
Józef Piłsudski, zgodnie z treścią dekretu, złożył 20 lutego 1919 roku władzę na ręce Sejmu Ustawodawczego, a ten powierzył mu funkcję Naczelnika Państwa, ograniczając jednak jego
kompetencje. Rozpoczęła się historia niepodległej Polski, a wraz z nią historia urzędu głowy państwa.
Przypomnij sobie, jakie państwa wybrał Józef Piłsudski jako adresatów depeszy. Jak sądzisz – dlaczego?
Twoje cele
Przeanalizujesz charakter i uprawnienia głowy państwa polskiego od czasów odzyskania niepodległości do 1990 r.
Poznasz sylwetki osób sprawujących urząd prezydenta w Polsce i ich osiągnięcia.
o odrodzeniu państwa polskiego.
Źródło: Instytut Józefa Piłsudskiego w Londynie, licencja: CC BY-SA 3.0.
Przeczytaj
Mała konstytucja z 1919 r.
Ponad stuletnią historię urzędu głowy państwa w Polsce – od chwili, kiedy w 1918 r. odzyskała ona niepodległość jako państwo republikańskie – rozpoczyna Mała konstytucja z 1919 r. Akt ten nie zakładał wprawdzie istnienia urzędu prezydenta, ale powierzał funkcje głowy państwa Naczelnikowi, który sprawował władzę państwową, uzależniając jednak jego działania od kontrasygnaty Prezydenta Ministrów (jak Mała konstytucja określała urząd premiera) i właściwego ministra, a przede wszystkim podporządkowując je Sejmowi Ustawodawczemu, który sprawować miał najwyższą władzę w państwie.
Źródło: sejm.gov.pl, licencja: CC BY 3.0.
Naczelnik Państwa powoływał jednak rząd na podstawie „porozumienia z Sejmem” i był wraz z rządem odpowiedzialny przed sejmem, nie miał już inicjatywy ustawodawczej ani prawa do rozwiązania parlamentu. Pozostawał on jednak naczelnym wodzem, sprawował najwyższą władzę wykonawczą, wchodził w skład Rady Obrony Państwa (powołanej przez sejm w obliczu zagrożenia państwowości przez wojnę polsko‑bolszewicką) jako jej przewodniczący. Władzę sprawować miał „do chwili objęcia urzędu przez Prezydenta Rzeczypospolitej, wybranego na podstawie nowej Konstytucji”. Po wyborze
i zaprzysiężeniu na tym stanowisku Gabriela Narutowicza Józef Piłsudski złożył urząd Naczelnika Państwa na jego ręce.
Historia polskich konstytucji po odzyskaniu niepodległości
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Trzeba jednak pamiętać, że tradycja wybierania głowy państwa kontynuowana była przez rządy na uchodźstwie. Po wybuchu II wojny światowej, 30 września 1939 r., ostatni prezydent wolnej II RP Ignacy Mościcki przekazał władzę Władysławowi Raczkiewiczowi, pierwszemu prezydentowi na uchodźstwie.
Do końca II wojny światowej zarówno rząd RP na uchodźstwie, jak i prezydent mieli pełne uznanie międzynarodowe (z wyjątkiem, rzecz jasna, okupantów – ZSRS, III Rzeszy i jej sojuszników). Prezydent na uchodźstwie dysponował organem doradczym, jakim była Rada Narodowa złożona z przedstawicieli głównych partii politycznych, nominatów Prezydenta RP i przedstawicieli najważniejszych organizacji społeczno‑oświatowych. Po 5 lipca 1945 r. rząd (a tym samym prezydent na uchodźstwie) przestał być uznawany przez wspólnotę międzynarodową, która podpisała umowy międzynarodowe z nowo powstałym państwem polskim. Przez kilkanaście (do kilkudziesięciu) lat funkcjonowania równolegle z komunistycznymi władzami PRL rząd RP na uchodźstwie nadal uznawany był przez niewielką liczbę
państw (Irlandia, Hiszpania, Kolumbia, Kuba, Liban, Watykan, Wenezuela).
Nowelizacja konstytucji z 1952 r., dokonana po zakończeniu obrad Okrągłego Stołu w kwietniu 1989 r., przywracała urząd jednoosobowej głowy państwa – początkowo jako Prezydenta PRL, a od 30 grudnia 1989 r. Prezydenta RP.
Do wybranego przez Zgromadzenie Narodowe Prezydenta PRL należały m.in. następujące kompetencje:
zarządzanie wyborów do sejmu, senatu i rad narodowych;
mianowanie i odwoływanie pełnomocnych przedstawicieli PRL w innych państwach;
przyjmowanie listów uwierzytelniających i odwołujących dyplomatów;
zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi, przewodniczenie Komitetowi Obrony Kraju;
występowanie z wnioskiem do sejmu o powołanie lub odwołanie Prezesa Rady Ministrów i prezesa Narodowego Banku Polskiego;
zwoływanie w sprawach szczególnej wagi posiedzenia Rady Ministrów i przewodniczenie im;
nadawanie orderów, odznaczeń i tytułów honorowych;
stosowanie prawa łaski;
ratyfikowanie i wypowiadanie umów międzynarodowych;
sprawowanie nadzoru nad radami narodowymi;
wprowadzanie stanu wojennego lub wyjątkowego, zawieszające weto ustawodawcze;
rozwiązywanie parlamentu w przypadku niewyłonienia rządu, nieuchwalenia w terminie ustawy budżetowej lub uchwalenia uchwały uniemożliwiającej prezydentowi wykonywanie jego
konstytucyjnych uprawnień.
Był to zatem katalog bardzo szeroki.
Uchwalona w 1992 r. Mała konstytucja ograniczyła i doprecyzowała zakres obowiązków głowy państwa, nadając Prezydentowi RP kompetencje podobne, jakimi dysponuje współcześnie, wprowadzając również ich podział na kompetencje wymagające kontrasygnaty i prerogatywy. W odróżnieniu od dzisiejszych uprawnień Prezydenta RP ten akt prawny czynił silniejszą jego pozycję względem Rady Ministrów, np.
przez nadanie Prezydentowi RP uprawnienia zwoływania posiedzeń Rady Ministrów albo uniezależnienie jego decyzji od wniosku Rady Ministrów (np. w odniesieniu do wprowadzania stanu wyjątkowego).
Zasadniczą różnicą w porównaniu do poprzedniej regulacji było wprowadzenie powszechnych i bezpośrednich wyborów prezydenckich.
Kolejną, ostatnią już ustawą regulującą pozycję ustrojową Prezydenta RP, była obowiązująca obecnie Konstytucja RP z 1997 r.
Słownik
dekret
akt normatywny mający moc ustawy, wydany nie przez parlament, ale przez organ władzy wykonawczej
insurekcja
zbrojne powstanie
nominat
osoba powołana na jakieś stanowisko, zwłaszcza na wysoki urząd państwowy
nowela
ustawa zmieniająca dotychczasowe przepisy
regent
uprawniona osoba, sprawująca władzę w imieniu monarchy, gdy ten nie może wykonywać swoich obowiązków, np. z powodu małoletności
Linia chronologiczna
Polecenie 1
Prześledź dzieje instytucji głowy państwa od czasów odzyskania niepodległości do uchwalenia obecnie obowiązującej Konstytucji RP.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Polecenie 2
Poszukaj informacji na temat osób sprawujących urząd prezydenta do 1990 r. Uzupełnij oś czasu, wpisując przy każdej z tych postaci wydarzenia, osiągnięcia lub inne informacje, które uznasz za najważniejsze podczas prezydentury każdej z tych postaci.
Polecenie 3
Uzupełnij oś czasu o materiały wizualne (zdjęcia, grafiki, dokumenty) stanowiące ilustrację wpisu o każdym z prezydentów.
Ćwiczenie 1
Stwórz krzyżówkę, której hasłem będzie słowo „prezydent”.
Sprawdź się
Tekst źródłowy do ćwiczeń nr 2 i 3.
Ćwiczenie 1 輸
Uchwała Sejmu z dnia 20 lutego 1919 r. o powierzeniu Józefowi Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa
Aż do ustawowego uchwalenia tej treści Konstytucji, która określi zasadniczo przepisy o organizacji naczelnych władz w Państwie Polskiem, Sejm powierza dalsze sprawowanie urzędu Naczelnika Państwa Józefowi Piłsudskiemu na następujących zasadach:
1. Władzą suwerenną i ustawodawczą w Państwie Polskiem jest Sejm Ustawodawczy; ustawy ogłasza Marszałek z kontrasygnacją Prezydenta Ministrów i odnośnego Ministra fachowego.
2. Naczelnik Państwa jest przedstawicielem Państwa i najwyższym wykonawcą uchwał Sejmu w sprawach cywilnych i wojskowych.
3. Naczelnik Państwa powołuje Rząd w pełnym składzie na podstawie porozumienia z Sejmem.
4. Naczelnik Państwa oraz Rząd są odpowiedzialni przed Sejmem za sprawowanie swego urzędu.
5. Każdy akt państwowy Naczelnika Państwa wymaga podpisu odnośnego Ministra.
Źródło: Uchwała Sejmu z dnia 20 lutego 1919 r. o powierzeniu Józefowi Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa, dostępny w internecie: prawo.sejm.gov.pl [dostęp 20.05.2020 r.].
“
Ćwiczenie 2
Przeanalizuj zapisy Małej konstytucji z 1919 roku. Wskaż dwa podobieństwa i dwie różnice
w uregulowaniach dotyczących głowy państwa, zawartych w tym dokumencie, w porównaniu z obecnie obowiązującymi uregulowaniami w tym zakresie.">
Podobieństwa:
Różnice:
醙
Ćwiczenie 3
Ułóż wymienione akty prawne w kolejności od najsilniejszej do najsłabszej pozycji ustrojowej Prezydenta RP.
Konstytucja marcowa 1921 Konstytucja kwietniowa 1935 Nowela kwietniowa 1989
輸
Ćwiczenie 4
Wstaw w tekst prawidłowe odpowiedzi.
SLD, PRL, Lech Wałęsa, Aleksander Kwaśniewski, pięcioletnią, pośrednich, bezpośrednich, Wojciech Jaruzelski, ośmioletnią, Donald Tusk
Pierwszym prezydentem III RP był ..., wybrany przez Zgromadzenie Narodowe jako Prezydent ... na mocy porozumień Okrągłego Stołu 19 lipca 1989 roku przewagą dwóch głosów. Pierwszym prezydentem III RP, wyłonionym w powszechnych,
... wyborach, był ..., wybrany 22 grudnia 1990 roku na mocy Ustawy z dnia 27 września 1990 roku o zmianie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej na ... kadencję.
輸
Ćwiczenie 5
Zapoznaj się z artykułem Wasz prezydent, nasz premier i wykonaj zadanie.
„Gazeta Wyborcza”, nr 40, wydanie z 3.07.1989, s. 1.
Źródło: wyborcza.pl, tylko do użytku edukacyjnego.
3 lipca 1989 r. na łamach „Gazety Wyborczej” jej redaktor naczelny Adam Michnik opublikował tekst, będący wezwaniem do wyboru Wojciecha Jaruzelskiego na urząd Prezydenta PRL. Był to jeden z momentów przełomowych na drodze do podziału władzy między „Solidarność” a obóz PZPR.
Przeczytaj ten słynny artykuł i rozstrzygnij, czy poniższe stwierdzenia są prawdziwe, czy fałszywe.
Stwierdzenie Prawda Fałsz
Zdaniem Adama Michnika, kierując się wyborem prezydenta w momencie transformacji ustrojowej, nie
należało ulegać emocjom i opierać się na przeszłości.
□ □
Adam Michnik przekonywał, że za wyborem Wojciecha Jaruzelskiego przemawia
dążenie do uniknięcia przemocy.
□ □
Układ proponowany przez Adama Michnika zakładał powierzenie urzędu premiera
Lechowi Wałęsie.
□ □
醙
Ćwiczenie 8
Zapoznaj się z tekstem źródłowym i wykonaj ćwiczenie.
Ćwiczenie 6
Zapoznaj się ze źródłem i wykonaj zadanie.
Źródło: sejm.gov.pl, licencja: CC BY 3.0.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
醙
Ćwiczenie 7
Przeczytaj tekst źródłowy i wykonaj polecenie.
Na podstawie cytowanego artykułu Małej konstytucji z 1992 r. wyjaśnij, w jaki sposób uregulowane w nim uprawnienie prezydenta do wprowadzania stanu wyjątkowego różni się od obecnie obowiązujących rozwiązań.
難
Ustawa Konstytucyjna z dnia 17 października 1992 o
wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym
Art. 37
1. Prezydent może wprowadzić na czas określony, nie dłuższy niż 3 miesiące, stan wyjątkowy na części lub całym terytorium Państwa, jeżeli zagrożone zostało jego wewnętrzne bezpieczeństwo lub w razie klęski żywiołowej.
Przedłużenie stanu wyjątkowego może nastąpić tylko raz na okres nie dłuższy niż 3 miesiące za zgodą Sejmu.
Źródło: Ustawa Konstytucyjna z dnia 17 października 1992 o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym, dostępny w internecie: prawo.sejm.gov.pl [dostęp 20.05.2020 r.].
“
Ustawa konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r.
Ustawa konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r.
Art. 2
(1) Na czele Państwa stoi Prezydent Rzeczypospolitej.
(2) Na Nim spoczywa odpowiedzialność wobec Boga i historji za losy Państwa.
(3) Jego obowiązkiem naczelnym jest troska o dobro Państwa, gotowość obronną i stanowisko wśród narodów świata.
(4) W Jego osobie skupia się jednolita i niepodzielna władza państwowa.
Art. 3
(1) Organami Państwa, pozostającemi pod zwierzchnictwem Prezydenta Rzeczypospolitej, są:
Rząd, Sejm, Senat,
Siły Zbrojne, Sądy,
Kontrola Państwowa.
(2) Ich zadaniem naczelnem jest służenie Rzeczypospolitej. (…)
Art. 11 Prezydent Rzeczypospolitej, jako czynnik nadrzędny w Państwie, harmonizuje działania naczelnych organów państwowych.
Art. 12 Prezydent Rzeczypospolitej:
(a) mianuje według swego uznania Prezesa Rady Ministrów, a na jego wniosek mianuje Ministrów;
(b) zwołuje i rozwiązuje Sejm i Senat;
(c) zarządza otwarcie, odroczenie i zamknięcie sesji Sejmu i Senatu;
(d) jest Zwierzchnikiem Sił Zbrojnych;
(e) reprezentuje Państwo nazewnątrz, przyjmuje przedstawicieli państw obcych i wysyła przedstawicieli Państwa Polskiego;
(f) stanowi o wojnie i pokoju;
(g) zawiera i ratyfikuje umowy z innemi państwami;
(h) obsadza urzędy państwowe, Jemu zastrzeżone.
Źródło: Ustawa konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r., dostępny w internecie: isap.sejm.gov.pl [dostęp 20.07.2020 r.].
“
Rozstrzygnij, czy przytoczone przepisy prawne przewidywały silniejszą pozycję ustrojową głowy państwa niż w obecnie obowiązującej Konstytucji RP. Swój wybór uzasadnij, odnosząc się do czterech z tych przepisów i obecnych uregulowań w danej kwes i.">
Uzasadnienie:
Dla nauczyciela
Autorka: Anna Rabiega
Przedmiot: wiedza o społeczeństwie
Temat: Głowa państwa w Polsce od odzyskania niepodległości do 1990 r.
Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy Podstawa programowa:
zakres podstawowy
III. Organy władzy publicznej w Rzeczypospolitej Polskiej.
Uczeń:
5) wykazuje znaczenie, jakie dla pozycji ustrojowej Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej ma fakt wyborów powszechnych; przedstawia kompetencje Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej:
ceremonialno‑reprezentacyjne, w stosunku do rządu, parlamentu i władzy sądowniczej, w polityce zagranicznej oraz bezpieczeństwa państwa; analizuje – z wykorzystaniem wyników badań opinii publicznej – poziom legitymizacji społecznej władzy prezydenckiej.
Kształtowane kompetencje kluczowe:
kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie.
Cele operacyjne:
Uczeń:
analizuje charakter i uprawnienia głowy państwa polskiego od czasów odzyskania niepodległości do 1990 r.;
przedstawia sylwetki osób sprawujących urząd prezydenta w Polsce i ich osiągnięcia.
Metody i techniki nauczania:
dyskusja;
analiza materiałów źródłowych;
rozwiązywanie ćwiczeń interaktywnych.
Formy zajęć:
praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.
Środki dydaktyczne:
komputery z głośnikami i dostępem do internetu, słuchawki;
zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.
Przebieg zajęć:
Faza wstępna
1. Przed lekcją uczniowie analizują treść e‑materiałów i osi czasu dotyczącą przemian, jakim ulegała pozycja ustrojowa głowy państwa od czasu utworzenia tego stanowiska aż do 1990 r. Ich zadaniem jest zanotowanie jednej, najważniejszej ich zdaniem kwestii decydującej o pozycji ustrojowej głowy państwa, określonej kolejnymi aktami konstytucyjnymi.
2. Dyskusja: „Które kwestie i dlaczego były kluczowe dla pozycji ustrojowej głowy państwa w kolejnych aktach konstytucyjnych? Prezydent silny czy o ograniczonych kompetencjach – co lepsze dla państwa i dlaczego?”.
3. Ćwiczenia interaktywne 2, 3, 6, 7, 8.
Faza realizacyjna
1. Uczniowie pracują w parach lub grupach trzyosobowych. Każda para/grupa wybiera jednego
z dwunastu prezydentów Polski uwzględnionych na osi czasu i wykonuje ćwiczenia 1 i 2 do multimedium.
2. Po upływie wyznaczonego czasu uczniowie prezentują rezultaty swojej pracy na forum klasy.
3. Dyskusja: „Którego z omawianych prezydentów chcielibyśmy widzieć jako głowę państwa dzisiaj?”.
Chętne/wybrane osoby przedstawiają swoje propozycje i argumenty. Następnie przeprowadzane jest głosowanie.
4. Ćwiczenia interaktywne 1, 4 i 5.
Faza podsumowująca
1. W ramach podsumowania uczniowie w grupach lub wspólnie tworzą krzyżówkę za pomocą generatora (ćw. 1 w sekcji Linia chronologiczna).
Praca domowa:
Wybierz jednego z dwunastu prezydentów, których sylwetki przedstawione zostały na osi czasu.
Poszukaj informacji o tej postaci i sporządź notatkę dotyczącą interesujących faktów z jego biografii oraz największych osiągnięć i porażek czasu jego urzędowania.
Materiały pomocnicze:
Uchwała Sejmu z dnia 20 lutego 1919 r. o powierzeniu Józefowi Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa, prawo.sejm.gov.pl.
Ustawa Konstytucyjna z dnia 17 października 1992 o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym, prawo.sejm.gov.pl.
Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:
Na podstawie linii chronologicznej uczniowie mogą przygotować mapy myśli, które wykorzystają, by przygotować się do sprawdzianu wiadomości.
