Cys Józefa

1

S P IS ZA W A R TO ŚCI T E C Z K I — ... ...

CY ś

^.am. H aZek.

I. Materiały dokumentacyjne 1/1 - relacja właściwa u

I/2 - dokumenty (sensu stricto) dot. osoby relatora 2^1 1/3 - inne materiały dokumentacyjne dot. osoby relatora __

II. Materiały uzupełnieniające relację —

III. Inne materiały (zebrane przez „relatora”): — 111/1- dot. rodziny relatora —

III/2 - dot. ogólnie okresu sprzed 1939 r.

III/3 — dot. ogólnie okresu okupacji (1939 -1945) III/4 - dot. ogólnie okresu po 1945 r.

III/5 - inne...

IV. Korespondencja ^

V. Wypisy ze źródeł [tzw.: „nazwiskowe karty informacyjne”] J

VI. Fotografie V ^ .

2

3

m l u n

S c h e m a t r c l i i c j i « w o j e n n e j s ł u ż b i e k o h i e t - ż o l n i e r z y

■ ■ >v I i II A rm ii W ojska Polskiego w latach 1939-1945

• • • •><' »*?'■ *1 Relację można również sporządzić w .sposób opisowy uwzględniając punkty schematu, ale nie

rozdzielając opisu na poszczególne punkty.

1. DANti O SO BO W E M a k io * d ‘ Q j s - I .Nazwisko / także panieńskie z dalą zmiany /, imiona

/ l i Ą U k *

2.Data i miejsce urodzenia / w przypadku wsi podać powiat /p p p j , /

3.Imiona rodziców, nazwisko panieńskie matki, dane o ich pracy zawodowej i społecznej I ,Ny/ />n / / X) f] * * i, V\ /s/ * 1 S\ Sf P

* d- y/o/JfiJctcfk Ł p ^ a c a w f t

-I.OIrccny adres składającej relację, lir (clclimu ^ f f l j , 3 Z ?

II. DANIi Ś R O D O W ISK O W E ^$ * £ * ^ o U fix & in A .j d J J d ^ ip e i' j/ 9 3 3 i. ..i....»____14 ?.//?^

r f { f y a c m z aJ ^ t z

2.Miejsce zamieszkania przed 1939 rokiem

3.Czym zajmowała się przed 1939 rokiem / nauka, praca - jaka 1/ "n*7 ... .. ^? ' .Wykształcenie / nazwy szkół i lata ich ukończenia /

; .i* ^v.';.^a (t| .,i .|,i| ;

I.Przynależność do Zl II’, P W K , PCK, Związek Młodzieży Wiejskiej, Sodalicja Mariańska

r k t 1 ” ' ■ " '

9 ! .\V J(*.vŃV 4, > >

4

III. (JD /JA I, W K A M PA N II WR/JCŚNIOWICJ 1939 RO KU

1’i/yd/inl, ftmkejn, słu>.bn wojskowa lub ndzinl w obronie cyw iln ej, służba sanitarna.

& o /< ?d k x ryi/

IV. IMNIC ^Zj O K R E SU LA T 1939-1945

Nauka, praca, udział w konspiracji / jakiej ? /

”

fTTUf qfodiia7ld l /

^.

I. Kiedy i w jakich okolicznościach znalazła się w ZSRR 7 / wywiezienie, aresztowanie,

ewakuacja, miejsce pobytu - charakter pracy / c / -7' !

.Ło&i/yt W y M e z t e t o t b

Moja droga do wojsk a polskiego / m obilizacja, zaciąg ochotniczy /

(p a z e / r ^ ^ t 4 9 ^ Ll ^ ^7) U b j o ^ o

^.

//y /7.7 H w t ic t l'

3. Dala rozpoczęcia służby w wojsku i data zdemobilizowania.-— '/• X r ' , ,

m i y - L 5 om, fui/o & f w o s < *

'I. Nazwy kolejnych jednostek, w których odbywała służbę wojskoWą 1 1 ' ■

" " ■ ■ ■

'*! h *l .-| n:t|.;i|is rs »*j i/* V

.'j. Jakie wykonywała zadania i jakie zajmowała stanowiska w wojslui ' /y n

- te k ie m / e / e / w , j j JO f t M i'

6. Jakie przeszła przeszkolenie w wojsku I szkoły, kursy, itp. /

IV K 0 JW p 4 0 *ł 5 z Jcć> ł/7 € '{ -

7. W jakich bitwach brała udział / miejscowość, data, odniesione rany i kontuzje, gdzie i

k ie d y ?/ ' P '

5

8. .Stopień wojskowy w chwili demobilizacji i obecnie / data /

$ it/yż

.' 5 £ t W 7 /

<^0/

R -Z /vV /l&InrefL.

9. (Odznaczenia bojowe, państwowe i społeczne L / '

/ y y & t ą C Z o n - ijM

V. Ż Y C IO R Y S 1’OWO.IICINNY

I. Dalsze kształcenie się. Warunki rodzinne. Praca zawodowa i działalność społeczna. Wpływ służby wojskowej na życic powojenne.

7. /, jakimi trudnościami życiowymi borykała się po wyjściu z wojska.

. t

T Obccnc źródło utrzymania / emerytura, renta z ogólnego stanu zdrowia, renta inw alidy wojennego, renta rolna, renta wdowia, proszę uwzględnić grupy inwalidztwa /

Ą. O b e c n y s ln n z O r o w In

6

.V /. jnkiego todznjti sliiAby zdiowin k017.yr.lnHi

4

o b r r ^

/ /

/y/ t r a

fi. Czy liylu reptcsjonownmi po wojnie /sam u aulotkd Inh j e j rodzina, aresztowania, .ilcthm o, okoliczności, tlała, m iejsce/

/ / s s ___

.Jb y € & s n y

7, Kiólkii cliiimklciyslykn nnjbliAszcj rodziny^ jej losy wojenne, n InkAc szczególniejsze sylom.jo /yeiowc lod/.iców. rodzeństwu, inęAn, dzieci - ich wyksz.lnlecnic, znwody, /njmowiinc slnnowiskii.

IVAqilnnc 7.ntyc7.onic :

• dnlinnienlńw , w spom nień I fo to g ra fii d o tycz ą cych o kresów p rz e d w o je n n e g o , knm pnnli w rze śn io w ej ornz. o kresu w ojen nego.

• wyksrzn ks'i!|/.ek I n rly k u ló w , w k tó rych w zn iin n kn jc się o s ltiłb lc w o jsk o w e j n n lorkl 1 e lm ji i o je j fot iiuieji.

K

fimcą. sciioreua.' E.JejMOmJtĄff-rtittotoć, c -

Ł .. sc. i m , .

3 , M .

t fciić/zmn, h 2! ybnrycjik&tftin O c / O / c

„ f/ ₁

D c

/

Ljt 7fcjtlć<& t/ ł ł c w i & ^ w e j

/

W ó i "

7

Urodziłam się 19.0Q.19?4r. w Zastawiu w woj* w o ­ łyńskim w ZSRR w rodzinie chłopskie.-}.Szkołę powszechną ukończy­

łam w 1939r. .7 -194? roku,aby uniknąć wywiezienia do Niemiec na roboty, wy jechałam do Dobna.Tu Niemcy również organizowali łapan-

- • ’ *jf

ki, a na polskie wsie napadały bandy ukraińskie,więc kilkakrotnie musiałam uciekać.

W 1943r. ojca zabili Banderowey.Hatkę wraz z rodzeństwem Niemcy wywieźli na roboty do Rzeszy nn~rosoły.Nie wiedząc o tra­

gedii rodzinnej mieszkałam u kuzrnów w Dobnie*

W 1944r. w marcu Wojska Radzieckie wyzwoliły Dobno.Zaraz po wyzwoleniu podjęłam pracę na poczcie w charakterze telefonist­

ki.W maju została ogłoszona mobilizacja kobiet do Wojska Polskiego, a ja dostałam wezwanie na komisję lekarską.

Zastępcą naczelnika poczty była kobieta - oficer Armii Ra­

dzieckiej.Gdy dowiedziała się,że otrzymałam wezwanie,poprosiła

um^Łe

na rozmowę i przedstawiła warunki panujące na froncie.Zapro­

ponowała,że zareklamuje mnie od pójścia do wojska.Podziękowałam i powiedziałam,że na następny dzień dam odpowiedź. itf tym czasie wiedziałam już,co się stało z moja rodziną.Decyaja była szybke- trzeba walczyć o wolność kraju i nomścić tragedię mojej i więk­

szości polskich rodzin.

6 czerwca 1944 roku wraz z innymi dziwczętami poszłyśmy pieszo na punkt zborny do Równego.Stąd przewiezono nas pociągiem

» • N p

Wr.':'-

: ' ' ■ •

8

■ \ < e

f e . ■ 2

.♦■w-, 3* .

do Żytomierza.Na drugi dzień zostałam wyznaczona do pełnienia

■'■" i ' ■ ’ . • * • • ■

warty,Jeszcze jako cywil.Oficer dyżurny przyszedł i pokazał mi, Jak mam trzymać karabin,bo zaraz miał przyjechać generał. I rze­

czywiście przyjechał.Uśmiechnął się do mnie i powiedział"jak się masz dziewczynko?0.

Po kilku godzinach ogłoszono zbiórkę wszystkich dziew­

cząt w dwu szeregu. Porucznik RudGmin szedł powoli i palcem wskazy- wał,które dziewczęta mają wystąpić z szeregu.Mnie również spotkał ten zaszczyt.Z Żytomie/rzj,przewieziono nas pociągiem do łuckp;

po drodze Niemcy bombardowali,ale szczęśliwie dojechaliśmy.

' - M

Z Łucka do Chopniowa na piechotę.Nocleg - w lesie pod gołym nie­

bem. Na drugi dzień łaźnia i mundury.I właściwie dopiero teraz poczułam,że zostałam żołnierzem plutonu st— 3*5 Kompanii Szkolnej

I Samoohe dowogo Pułku Łączności* J."

<orw\

//

P

'Jusztra w lipcowym słorcu nie była łatwa,sporo potu się polało.Numer butów pomógł mi w opanowaniu dość szybko zwrotów i mar, izu. Duże trudności miały dziewczęta#którya przypadły buty o par'; numerów za duże.

Przy urządzaniu ziemianek poszło nas kilka po mech na prycze, tf czasie zryvjania jedne} z nas zaczęły się "pocić oczy" , a po chwili wszystkie już z«wodziłyśray.3|rzypomnlały mi się wtedy słowa naczelnika poczty w Dubnie.Naroz jedna z dziewcząt zawołała,że nrzecleż jesteśmy żołnierzami,rwi1my szybko mech, żeby pię wygodnie soało.I w ten sposób sytuacja została opano­

wana.

W czasie przemarszu - nocleg na łace pod gołym niebem.

Kompania śpi kamionnym snemfnaraz błysk,grzmot i leje jak z cebra.

Dziewczęta pokrzykują:mignij -^anie.to znajdę buty,spodnie itd.

Do rana przesiedziałyśmy w rozbitym budynku szkolnym,jak mokre kury,a rano dalej w drogę.

i-

9

Pewnegp razu po całodziennym marszu Kompania położyła pie spać w sadzie.ffoie wyznaczono na wartę.Zmiana zasnęła i nie przysz­

ł a ^ ja nie wieduiałsm,gdzie jej szukać.Pełniłam więc wrfcę do ran*, księżyc Jasno świecił i noc szybko mi,nęła. Gorzej było następnego dnia podczas marszu.Słońce mocno przypiekało*żeby nie przeszkadzać, szłam jako ostatnia.Byłam tak zmęczona,że szłam i spałam.Gdy się przebudziłam,zdziwiłam się,że zostałam tak daleko w tyle.

Podezss dłuższych postojów,np. w Żabiefceu oprócz inten- ayynego szkolenia dowódca Kompanii organizował różnepo rodzaju zawody sportowe.Zajęłam pierwsze miejsce w biegu na 100m i jako pierwsza pokonałam tor przeszkód.W nagrodę dostałam mydło toale­

towe.

Miałyśmy wielkie problemy z praniem bielizny osobistei i munduru.Kiedyś po trzydniowym marszu*było to w niedzielę po śniadaniu dostałyśmy trzy godziny wolne na kąpiel i pranie.Pogo­

da była piękna,słoneczna.Pobiegłyśmy nad ra?łłe jeziorki daleko od obozu i ciekawych męskich oczu.Szybko wyprałyśmy całą swoją odzieŚ,rozłożyłyśmy na trawie,żeby wyschła i zaczęłyśmy się kąppć.

Naraz usłyszałyśmy warkot samolotu.Wydawało się nam,że to napz.

Samolot tymczasem zatoczył koło,zniżył lot i ku naszemu przera­

żeniu zaczął do nas strzelać*Dziewczęta w popłochu kryły się

w zagonach ziemniaków,inne w rowie lub w jezfcrze.W pewnej chwili, stojąoa po szyję w wodzie koleżanka zaczęła strasznie krzyczeć, ffyślałyśmy.że została ranna,więc pobiegłyśmy jej na ratunek*

Ona tymczasem jak poparzona wyskakuje z wody i pokazuje nam pi­

jawki poprzyczepiane do ciała*Po kilkukrotnym ostrzelaniu przez nieprzyjacielski samolot dotftrłyśmy do jednostki.Obiad jednak prze/szedł nam koło nosa i do kolacji byłyśmy głodne.

10

V Wefeołej zostałam skierowana do pracy na centrali te- fonicznej pułku,ponieważ brak było telefonistek i

z

tepo powodu

nie zdawałam egzaminów na telegrafistkę St-35.Po miesiącu skie- wano mnie do obsługi centrali telefonicznej Sżtabn I Armii W.P.

17 stycznia - wyzwolenie Warszawy.Z 17 na 1S.I.1945r.

wyruszyliśmy z Zielonki.Przypadło mi jechać w odkrytym i zała­

dowanym po brzegi samochodzie.Mroźny wiatr przenikał do kości.

Bardzo wczesnym rafckiem wjechaliśmy do W&rszaw.Widok, jaki uj- rzałpmtbędę pamiętać do końca życia.Wzdłuż ulic,któryoi z trud­

nością można było przejechać,ciągnęło się cmentarzysko zburzo­

nych i spalonych domów.Nie mogłam uwierzyć,że mopli to zrobić ludzie.

?2.Ii - Bydgoszcz.W dzielnicy willowej,której nazwy już nie pamiętam,instalowaliśmy aparaty telefoniczne dla Do­

wództwa I Armii.Wzięłam ? bębny z kablem i ciągnęłam je.

W jednym z ogródków wpadłam do dołu zasypanego śniegiem i mu­

siałam wołać o pomoc,dopóki mnie koledzy ilie wydobyli.W nocy razem z liniowcami ciągnęłam kabel do Pułku^który rozlokował

się za Bydgoszczą.

v/ Następny etep to Wał Pomorski.Chorąży Tiszczvnka,

17 , • ’ , lLl

Zosia Kolasa,Andzia Skoczyńska,mechanik i ja mieliśmv nawią­

zać łączność z pierwszą linią,Minęliśmy którąś z kolei wieś i spotkaliśmy oficera jadącego na koniu.Zapvtał,dokąd jedzie- my.Powiedział,żejdo miejscowości,z która mamy nawiązać łącz­

ność nie można iść,gdyż toczy się tam walka.Łączność jednak

(

nawiązaliśmy.Nazajutrz rano zadzwonił generał Popław^ki,żeby

p o ł ą c z y ć go z d o w ó d c ą dyrizji,która znajduje się w boju.Przez kilka g o d z i n łączności nie było.Generał dzwonił co jakiś czas i bardzo spokojnym głosem mówił:ja csekam.Zmieniałyśmy się

c o godzinę,a nawet co pół godziny.Bez przerwy kręciłyśmy korb­

k ą i w o ł a ł y ś m y ,rb r z o z a

,

brzoza”.Spokojny erłos generała i ci^za uuciuloaa

w s ł u c h a w c e d o p o r o w a d z a ł v nas do szaleństwa - zdawałyśmy sobie

11

sprawę,jak bardzó ważna miała odbyć się rozmowa.Proponowałyśmy chor.Tiszczynie,źe pójdziemy szukać uszkodzenia,ale on się nie zgodził.Pamiętam dobrze,jaka była radość,gdy koło południa łącz­

ność została nawiązana.

Pewnego dnia o godz.4 -tej rano pojechaliśmy do Rast­

rowa, a była nas liczniejsza grupa,gdyż jechały także telegra­

fistki pod dowództwem majora Kunina.Ne trasie saperzy naprawiali mały drewniany mostek.Zatrzymaliśmy się.Ponieweż saperzy nie chcieli nas przepuścić,a koniecznie musieliśmy nawiązać łącz­

ność z Jastrowem,wysiedliśmy z samochodu i jakoś osobno udało się nam przeprawić.Gdy odjeżdżaliśmy.ostrzepli nas,że przed nami jechali gazikiem oficerowie i zostali zabici.

Wjeżdżaliśmy do Jastrowa o wschodzie słońca.W mieście panowała grobowa ci sza,wyglądało jak wvmerłe.Gdv zatrzymaliśmy się przyjechał za nami pierwszy patrol.V/jechaliśmy do rynku.Po kilku minutach zaczęli podchodzić do nas ludzie.Byliśmy zaskoczeni -

i

okazało się,że są to KLaoy wywfezieni na roboty.Proponowali.żebyś­

my poszły po futra,których pełno zostało na wystawach sklepowych.

Odpowiedziałyśmy,że naszym obowiązkiem jest walczyć,a nie zbierać

"trofieje".

Dwaj kaprale - ^ l i n o w s k i i Kowalski wybrali odpowied­

nie mieszkanie i zainstalowali etotralę.Po południu nawiązaliśmy łączność,Wieczorem otrzymałam rozkaz pójścia do pułku.Padał drob­

ny deszcz i było ciemno.Zwierzchnicy powiedzieli mi hasło,poinfor- mowali,żebym nie skręcała za miastem na prawo,bo zajdę do Niemców.

Po dwóch i pół godzinie marszu sobyczyłam w ciemnościach zabudowa­

nia. Weszłam na podwórze - w bardzo dużym domu paliło się światło, itopiero wtedy zastanowiłam się,czy dobrze trafiłam.Powoli zbliża- łam si<e do pomieszczenia,z którego widać by^o światło. Gdy weszłam,

12

i zobaczyłam naszego szefa - plut.Zgodzińską - poczułam się cała, jak

z

waty.-^rzez całą drogę wcale się nie bałamtwiedziałam,że roz­

kaz, to rzecz święta,Dopiero teraz poczułam odprężenie.

Szef Wojsk Łączności I Armii WP płk Suczek był dla nas dobry,jak ojciec,Wszystkie problemy rozwiązywał rzeczowo i

spokojnie.Był kwiecień 1945r.Znaldowaliśmy się niedaleko Berlina.

Bardzo często przejeżdżaliśmy z miejsca na miejsc®.Tego dnia przy­

padł mi dyżur z Danutą Drożdż.Ruch na centrali był duży.Danuta by­

ła tak wyczerpana,że zasypiała na krześle,Gdy zobaczył to płk Su­

czek,kazał jej iść spać,a ranie obiecał pomóc.I rzeczywiście.Sta­

nął przy centrali,zamykał klapeczki i mówił,żebym si^ nie dener­

wowała, tylko łączyła.W ten sposób dyżurowaliśmy całą nac,

9-ty maj zastał mnie w lesie za Berlinem od strony Łaby.Czekaliśmy tu na rozkaz.Przenocowaliśmy w małej zniszczonej chatce,Słońce wzeszło i promienie przebijały się pomiędzy zielo­

nymi już drzewami. Wio senny wschód słońca wyglądał pięknie na tle i-i . . • . •

lasu.My byliśmy bardzo zmęczeni,w napięciu czekaliśmy na dalsze roz knzr.Po jakimś czasie ktoś z grupy krzyknął^ że woinp Rię

skończyła,Ule była to jednak wiadomość oficjalna*Czekaliśmy da­

lej,Przyszło potwierdzenie wiadomości o kapitulacji Niemiec,

Z

radości całowaliśmy się,strzelaliśmy na wiwat i płakaliśmy ze szczęścia,że przeżyliśmy tę morderczą wojnę,a nasz okrutny wróg został ostatecznie pokonany,

W czerwcu przyjechaliśmy do Katowic .Pułk stacjo­

nował w Wełnowcu.Oprócz pracy na centrali intensywnie ćwiczy­

liśmy marsz,gdyż przygotowywaliśmy się do defilady na ?2-go lip- ca.

Rozkaz o demobilizacji został wydany we wrześniu i dziewczęta stopniowo zwalniano do cywila,Generał Popławski

___ p ^,

nie życzył sobie,ażeby żołnierze-mężczyżni obsługiwali centralę.

13

• 7 •

^apitan Pisula zvrócił się z apelem do telefon!stek.aby pozosta­

ły w wojsku jako żołnierze nadterminowi.Zostało nas 9 - 7 telefo-

‘ \ J ' \J

Hfrr

nistek i 2 telegrafistki.Były to*Stasia Łuszczyna,Zosia Kolasa,

^

\J

\7

He la Goli szewska, Marysia Karkowska,Jasia Cybulskp>-Truss, Andzia

v/ v/ v

Skoczyńska i ja oraz telegrafistka Wanda Augustyn i Stasia % r z i e z

IH6r

nc/

- morse.W lipcu 1947 roku pozostało nas już tylko * « cztery -

* , J

Hela,Zosia,Wanda i ja.

W 1946r. w marcu z Katowic przyjechaliśmy już jako Dolnośląski 0kręg Wojskowy Nr 4 i 4-tr Batalion Łączności do Wrocławia.Jako żołnierze chodziłyśmy w mundurach.Widziałyśmy młode dziewczęta w cywilu ubrane w ładne sukienki,ale cóż,mogłyś­

my im tylko pozaz^droscić.Obok siedziby DOW znajdował bię mały sklep z artykułami spożywczymi i teks tylnymi7 ek spe d i entką była nasza koleżanka.Poszłyśmy pewnego razu do tepo sklepiku.Było to w pierwszej połowie lipca 1946r.Xoleżanka pokazała nam piękną żorżetę i powiedziała,że jest jej bardzo mało i jeśli chcemy ku­

pić,to trzeba się już zdecydować.Materiał bardzo nam się podobał, ale nie miałyśmy przecież pieniędzy.Ponieważ byłyśmy zaprowianto- wane w kasynie oficerskim,wpadłyśmy na pomysł,aby pobrać pieniądze za wyżywienie i zrezygnować z kasvna.Początkowo dowództwo Batalio­

nu nie chciało wyrazić zgody.Kiedy jednak zaczęłyśnnr prosić,że już nasze żołądki nie przyjmują śledzi /menu bvło w tym czasie bardzo skromne - serwowano je trzy razy dziennie/,dowódcy dali się ubła­

gać i pieniądze nam wypłacono .Po stawiłyśmy na swoim i materiał kupiłyśmy,ale do pierwszego daleko a jeść trzeba.W kasynie wyżebra­

łyśmy trochę cukru i czarnego chleba.Ogródki bvły jeszcze w tym

czasie bezpańskie,więc zbierałyśmy,co dojrzewało - malinv,truskawki, porzeczki i gotowałyśmy trzy razy dziennie kompot.Pod koniec mie­

siąca musiałyśmy robić dodatkowe dziurki w pasachrale to nie bvło ważne,ważne było,że miałyśmy w końcu normalne sukienki.p

14

17 lipca 1947r. przyszedł rozkaz demobili.aac.1i kobiet.

Przeszłyśmy więc do cywila.Zaproponowano nam,żebyśmy xmxtacty na­

dal pracowały w wojsku na centrli,ale n i e b y ł o

jeszcze

etatów, więc zostałyśmy jako maszynistki.Na początku 1948r. utworzono etaty telefon!stek,a po roku telegrafistek.

W 1949roku wyszłam za mąż.Dostałam mieszkanie.Umeblo- wa ć nie było za co,więc przez kilkanaście lat służyły nam meble poniemieckie.

W latach pięćdziesiątych przekwalifikowałam si^ na te- grafistkę St-35,następnie na bodzistkę.

Urodziłam dwoje dzieci - syna i córkę.Ciężko mi było

• V' - . • " ' .

pogodzić pracę zawodową z wychowaniem dzieci i prowadzeniem domu.

We wszystkich zawodach łącznościowców organizowanych w tym czasie brałam udział w konkurencji wbodo” i na aparatach St-35.W zawodach okręgowych na ■bodo” sejmowałam I i II miejsc^, na St-35 - trzecie; na szczeblu centralnym VTJ i V. W 1958r. zdo­

byłam wicemistrzostwo Wojsk łączności WP na aparacie MbodoM.

W lotach 60-ych pracowałam jako kontroler ruchu telegra­

ficznego na ekspedycji.Przez okres ?-ch lat pełniłam obowiązki kierownika ekspedycji.W 1969r. zostałam przeniesiona na stanowis­

ko kierownika zmiany sekcji telegra-Hnftnft^, ś tii Trractilę.- Może to wielkie słowa,ale pokochałam pracę łącznościowca.

Przez kilkanaście lat byłam przewodniczącą Oddziałowej Orga nizacji Związków Zawodowych Pracowników Łączności i pełniłam w Związku wiele innych funkcji.

W roku 1976 zostałam wpisana do Księgi Zasłużonych Sląs- kiego Okręgu Wojskowego,a w rok później do Księgi Czynów Żołniers­

kich Wojska Polskiego i to wyróżnienie cenię sobie na-fbardziej.

15

W pobliżu DOW znajdowała się szkoła średnia#Mury tej szkoły bardzo nas nęciły .Byłyśmy tam kilkakrotnie w celu rozez­

nania warunków i możliwości nauki.Na przeszkodzie wystąpił jed­

nak: brak środków finansowych na podręczniki i zeszyty. Namiar ten trzeba było odłożyć na okres późniejszy.1.'/ tym czasie wspólnie

\J^.

z Zosią Kolasą ukończyłyśmy tylko kurs pisania na maszynie.Szko­

łę średnią ukończyłam w późniejszym czasie,gdv dzieci bvły bar­

dziej samodzielne.

Bardzo często zdarzało się,że brakowało ludzi do pra­

cy. W takich wypadkacljhigdy nie odmawiałam prośbie przeło£onvch i zastępowałam swoje koleżanki.Potrafiłam pracować na różnrch stanowiskach.Tak było do emerytury i ta uniwersalność do dziś sprawia mi wielką satysfakcję.

Życie osobiste w okresie powojennym układało mi się dobrze.Mam dobrego męża,dzieci też.Zawsze uczyły się dobrze,nie miałam z nimi kłopotu.W 1972r. mąż zachorował.lekarze orzekli,że jest to nowotwór złośliwy.Mąż leżał w cigu tego roku w trzech szpitalach.Powoli wracał do zdrowia.Był to dla mnie bardzo ciężki okres.W tej chwili mąż czuje się dobrze.Najtragiczniejszy okazał się jednak rok 1976.W tymże roku syn Zbigniew - student III reku Politechniki /kierunek chemia/ - zmarł nagle na serce.Zapadłam na zdrowiu,przebywałam w szpitalu,ale jak w piosence:"serce boli, dusza płacze",a żyć trzeba dalej.Bólu i żalu nie można wyrazić słowami.

Córka Małgorzata w 1979 r. skończyła Akademię Rolniczą we Wrocławiu.Pracę magisterską obroniła bardzo dobrze.W l980r©ku wyszła za mąż i mim/O że los tak okrutny,doczekałam się jeszcze wnuczki - Ani.

16

- 10 -

u

Opisałam tylko kilka epizodów

z

mego szlaku bo­

jowego. Sporo jest w tych wspomnieniach humoru,ale faktycznie był to bardzo ciężki okres*Mjrślę#że w dużym stopniu młodość przyczyniła się do tegotże przetrwałam i zdolna byłam do wy­

konywania tak trudnych zadań bojowych.

17

18

19

\

N i e c h ż y j e W o 1 n a Demokratyczua Polska!

Śmierć niemieckim n a j e ź d ź c o m !

Uczestnikowi walk o zdobycie, miast Zachodniego Pomorza:

TEMPELBURG, FALKENBURG, DRAMBURG

J.

Stó& kOyfl, °lc __

J.

(Nazwisko, inife. stopień! wojskowy) (Nazwisko, i^yę, stopień! wojskowy)

Wyciąg z rozkazu Marszałka JÓZEFA STALINA z dnia 4 marca 1945 r.

»Za świetne działanie wojenne wyrażam wdzięczność dzielnym wojskom 1-ej Polskiej Armii; które przerwajv^li§|g^|]iemiecka na wschód od Stargardu i zdobyły miasta T e u j(^ § r^ ^ ^ ^ to )u r g , Dramburg«..

W dowód uznania dla wojsk oraz 1 Armii

Polskiej, w Moskwie oddano ^ ^ a r t y le r y js k ic h

Ufarzec, 1945 r. D ca jednostk ieczęć)

20

21

22

23

24

Oznaczenie Urzędu

Wrocław dnia. 22 lipca

ł H

Ob. MA.ŁEK Józefa

(nazwisko i imię)

W r o c ł a w

(adres)

ul. Wróbla Nr. 67 m. 3

Ministerstwo O B R O N Y . N A R O D O W E J SLASKI OKRĘG WOJSKOWY

zawiadamia, że decyzją .Dowódcy Śląskiego Okręgu loj skowego z dnia . 20 lipcą 19.55....? * N r .21.. .... została n a d a n a Obywatel.9.®

25

26

PO L S K A R Z E C Z P O S P O L IT A LUD O W A

L E G I T Y M A C J A

Nr G —1303 0

W A R SZA W A

d n .. . 19.6 2 r.

U C H W A ŁA RADY PA Ń STW A wyróżniony(a) zosłał(a)

M AŁEK Jó z e fa c .Ja n a .

SREBRNYM MEDALEM

„SIŁY ZBROJNE W SŁUŻBIE OJCZYZNY'*

PRZEW O D N ICZĄCY RADY PAŃSTW A

27

28

L E G I T Y M A C J A

N rŁ —2 9 4 5 7 >

P OLSKA R Z E C Z P O S P O L I T A L U D O W A

W A R SZ A W A

dn 2 p a ź d z i e r n . 1968 r.

U C H ' ALA RADY p a ń s t w a z dnio2 p a z d z i e r n . l 9 6 8 r ,

:; znaczony(a) został(a)

O b ... M A ŁEK

J:zefa c.Jana

Z Ł O T Y M k r : ' Ż E M Z A S Ł U G I

PRZEWODNICZĄCY RA DY PA I^STW A

29

P O L S K A R Z E C Z P O S PO LIT A LUDOW A

L E G I T Y M A C J A

W A R SZ A W A

dn... 19 . . J . S r.

MINISTERSTWO OBRONY NARODOWEJ

Na podstawie art. 2 ustawy z dnia 15 lipca 1968 r.

nadaję

Ob. ...

C . o v .11C.

SREBRNY MEDAL

«S IŁ Y Z B R O J N E

W S Ł U Ż B I E O J C Z Y Z N Y *

' N Y Młnfsfer Obrony Narodowej

Mgh'

_{- ii* , s}^{/ ZJ! -}

30

LEGITYMACJA Nr .45

o6tu>0 S i ■ OLS ^zarządQt?*>ZZPRS ..

k/nroołęm

...

MTOołaM...

..

RA PODSTAWIE DECYZJI l DKIA ... 4 PA/

NADAJE SIE

f e ... O B o d t Ł . ' 9 , m . . / 9 2 k ' ,^..

ODZNAKĘ PRZODOWNIKA SO CJA LISTY CZN EJ PRACY

nzEWDomczfci ^, DOWÓDCA (SZffj

>P,;S Stąó ktĘG O O fĄ

.

; ^

FIEEZtt1^

/ 7

ł

r

... I 9^ ? B .

Z A B Z A D O

, DKIA..

956 - IDA - 10.3.67 -0-5/1537 - 4.000

31

PO LSK A RZEC ZPO SPO LIT A LU D O W A M IN ISTERSTW O O B R O N Y N A R O D O W EJ

L E G I T Y M A C J A Nr.. 2 3 9 3 4

Warszawa, dnia... 1 2 , 1 0 # 196 . 9 r.

Na podsławie arł. 1 ust. 3 ustawy z dnia 21 kwietnia 1966 r.

n a d a j ę

O b. M A Ł E K J ó z e f a

... c . J a n a ...

MEDAL ZA UDZIAŁ W WALKACH 0 BERLIN

MINISTER O BRON Y N ARO DO W EJ

32

L E G IT Y M A C JA

N r - Z r 0 4 .6 .3 6 1

W A R SZ A W A

dn... 18 s i e r priia , ę 76 POLSKA RZECZPOSPOLITA

LUDOWA MINISTERSTWO OBRONY NARODOWEJ

Na podstawie arf. 2 ustawy z dnia 15 lipca 1968 r.

nadaję

Q b J ó z e f i e lóAŁEK

C . J g D a

ZŁOTY MEDAL

«SIŁY ZBROJNE W SŁUŻBIE O J C Z Y Z N Y *

Minister Obrony Narodowe|

33

P O L S K A R Z E C Z P O S P O L I T A L U D O W A

U C H W A Ł Ą R A D Y P A Ń S T W A

odznaczony/a został/a

L E G I T Y M A C J A

M A Ł E K

Ob. ... ...

23-86-32 M O W

Nr Józefa c. Jana

* 0

M E D A L E M

„ZA U DZIAŁ W W ALKACH W OBRONIE W ŁADZY LUDOW EJ”

W A R S Z A W A

rin 2 6 lutego 1086 r

PRZEWODNICZĄCY RADY PAŃSTWA

34

35

36

37

38

39

40

o

n

U u

Irena Królikowska

Warszawa lo,ul.Sempołowskiej 3 m.25.

£

Warszawa,dnia ...1967r.

A N K I E T A

Zamierzam napisać pracę o losach kombatantek po wojnie. Jako jed­

na spośród Was,pra,<tnę poznać historię Waszego życia,która pomoże mi zfcadać wpływ służby wojskowej kobiet na ich późniejszą pozycję w społeczeństwie i ro­

dzinie .Proszę więc uprzejmie o szczerą odpowiedź na postawione niżej pytania, ewentualnie dołączenie na osobnej kartce swego życiorysu .Jeżeli pragniecie po­

zostać nie znane,ankiety można nie podpisywać lub podać tylko wybrany pseudonim.

Mile widziane wszelkie zdjęcia,które po wykorzystaniu, na życzenie adresatki, mogą być zwrócone.

Z góry dziękuję za współpracę.

1. To demobilizacji osiedliłaś się: / odpowiednie podkreśl/

w rnier w mi o

cie stołecznym, cie wojewódzkim.

w mieście powiatowym, w małym miasteczku, na wsi,

w osiedlu.

Dlaczego:-

r£ i&Łętj &, ze pYć-i c Ą 0

^lc

((7

^o

Ł ^ f&j Jetfa- fo/ść*

CC ttćlfrie

2. Opisz pokrótce warunki, w jakich odbywał się Twój start życiowy po zdemobi­

lizowaniu:

%cfe m c ć>t It zc^aaitt

a/

tfPĆttŁ' ttcwufi/ti ntt

pcyneudM, £cwctfoi c M z m jkc>vrc{z& onctjC<? i ź. Y^cct/e/y) uysfor&zy/o m ?

to lid , sfaromrtc w yżyuięnitL > fł&hfłne#- 'łM&szjtOHł*.eMS*

c/osc CAfzJoifz pćtoteuaa, nvneszk<zCo A*-Mai

^{a j}

miesika^i^

.

sf> 7

l'r . kf. L' tli , M .) <•( .

2

, f- o f. 6 "?• 0 XII ~ ? S o ^ . I J “, o #. 6 ^ .

41

- 2 -

3* Start ten wydatnie ułatwiła Ci : rodzina, .przyjaciele,

państwo,

społeczeństwo,

instytucje społeczne, radziłaś sobie całkowicie saraodzielni e . /odpowiednie podkreśl/

4.Czy rozpoczęłaś naukę po zdemobilizowaniu:

tak, nie.

Jeżeli tak , to dlaczego uważałaś to za konieczne:

5* Rozpoczęłaś naukę - dokształcanie się:

- już w rołu 1945,

- kilka lat później,/kiedy/

- kilkanaście lat późnie .i.

- wcale nie uczyłaś się, 6. Jeśli rozpoczęłaś naukę, to czy:

-ukończyłaś szkołę podstawową,

" " zawódową,

ii

_ u

- wyższą.

'* . średnią ogólnokształcącą, f J

" " zawodową,

7* Co zadecydowało o takim wyborze: r

<%J k c m e c iftc s ć

lj S&sJłosc.

Jeżeli przerwałaś naukę, to podaj przyczyny tej decyzji / i l e klas k o ń c z y ­ łaś: „

8. Podaj zawód , w jakim pracujesz:

/v

' fe^e^o m sf/c a- t

a/ Ile zarabiasz / jakie masz gospodarstwo/ :

Z ■ ¥c O

cc/ »

•b/Jakie po.ś5a<Uisz mieszkanie: 9 , , u

śfcw & bu-c/tśk/m c-f*o o 3 z- ^ %

c/ Czy posiadasz: Telefon, radio, telewizor,

"adapter, pralkę, lodówkę, odkurzacz, inne;

źiłMoci? oa

42

Dlaczego tak jest?

lawc/zc mi t%c*nc4c< c*jcc»

C2y fakt ,że byłaś żołnierzem:

- ułatv/iał Ci - załatwianie spraw osobistych w urzędach, - otrzymanie pracy,

- dostanie się do szkoły, -otrzymania mieszkania.

. - awans w pracy, - nie miał żadnego wpływu, - utrudniał,

- nie przyznawałaś się do tego.

Podaj ciekawsze przykłady ilustrujące powyższą odpowiedź:

cfmymoctCiłrj r m e ^ k ^ m e Jw&cf r£>2/>cozfla.m

/ o M c fe/cfcws/te

«■

w

st k^nt-rclem,

W * * * - '

Czy służba wojskowa wyrobiła w Tobie:

- poczucie własnej godności: Takf nie.

- odwagę: takr nie.

- wytrwałość w dążeniu do celu: tak, nie.

Czy możesz poprzeć to jakimiś przykładami:

C4

^ąj

L(^ froc/ztn*l pcśicLc/tHłn

/V

tió f /c/e rą c£tA/tecfo*Za*n

W 4 9 3 9 n fc łu t'. h rw ć & Z a m c/c hrcyt.

~ ?O łw iM O iri^ c / h y c h '/O syu .frk cti) / JCc/l & ł£ s'nrgafw<% ,

43

- 4 -

- osobistych tak_f nie.

- zawodowych tak , nie.

- społecznych tak , jń & L -

- naukowych tak , nie . - małżeńskich .tak , nie.

- towarzyskich tak f ^nie.

13. Czy utrzymujesz więź z kombatant kami :

Tak, nie*.

Dlaczego: j& m n ie s p o tk * * ,

7 m in ć ic s l*/ópo<Łyi^ c/o £<* i h te c /o ć ^ sc o k r e s u ,

14. Opisz swoje osiągnięcia w pmcy:

'rozpoczęłam frr&ai J a & o ^ o & e c m *

/h£- słctnoi^n s feu*

_{5 /}

ketapy, 'ra ć.ftyw

.

foncicffa &

r>VCt^/)'& c/^ frtfZHię2'ry&

/

cćyfh£c'yyfr^ r &€/Zfioxyi€yL'£?''.

15* Napisz , kiedy wyszłaś zamąż, czy małżeństwo jest udane, ile nasz dzieci, w jakim wieku:

tAtjśzIćłrn xex n7%z /f&fó j rmcUA&tisfa/o mv/e,

j g s

? ut/ajte,f nryiam ć/wye, ch^eoi s y n, sptjf &J-

/

ccWka, 4ó~ faf.

16, Podaj,gdzie uczą się /uczyły się / Twoje dzieci:

5tfiv stna/i^/e. chemię lącu ^eA.tecń^ce Wroc/u^sćc^y lenf h&* kohcrtjf $y,kolz jooe/st&^/o^^

- Jak kierowałaś ich losami:

Chci oc&y jUkpiotfT^ My***# s/~u£/?&^

- Czy nie zawiodły pokładanych w nich nadziei:

c/p-Źyefaczas

44

- 5 -

17* Czy Twoja rodzina szczyci się tym, że byłaś żołnierzem:

- tale, bardzo, - 'tak,

- jest obojętna, - nie.

Zilustruj to przykładami:

ŻCwewno

^jćuc

ymu-j

pedferćf ) ‘ Z.e

a

rci eszy ć a tn o fc/s/cf tćtccć&ć^^

18. Czy swoją przeszłość żołnierską wspominasz z przyjemnością, czy z niechę­

cią: ~ “

Dlaczego tak jest:

Jkq/c<sms nyvćcc/q- tiĄ^

t

&'W(XĆQ/n ts

a

hv<p^u, spod tt;ku.f>cvcys-t'

^.

a/ czy uważasz, że służba wojskowa wpłynęła ujemnie na Twoją kobiecość?

Podaj przykłady: /V i^e -

b/ czy uważasz, że służba wojskowa da2a Ci jakieś szanse życiowe ? Podaj przykłady:

_ r

u je d lila -m sit ’ -

t m u t m

, ai

ch^f/U s T M e _ c/c /?n'

i

&

z

/

cl

. 'i <P&

c/ czy ktoś Ci wytykał w sposób przykiy okres służy wojskowej?

Podaj przykłady: / K ^ e

ł

45

— 6 —

19. Czy Twoja córka /dzisiejsza młodzież/ byłaby ,Twoim zdaniam, zdolna pójść w Twoje ślady, gdyby zaszła tego potrzeba?

2o. Podaj:

a/ Ile miałaś lat w chwili mobilizacji:

b/ Jakie miałaś wykształcenie?

% c/ Gdzia mieszkałaś przed wojną:

- miasto stołeczne, - miasto wojewódzkie,

— miasto powiatowe, - miasteczko,

- wieś.

- osiedle.

d/Gdzie mieszkałaś przd mobilizacją?

bJ no p

daśt

ebfaćJy/r;

e/ Gdzie pracowałaś?

f/ W jakim stopniu wojskowym opuściłaś wojsko?

lcfrr>

g/ Jakie otrzymałaś odznaczenia i kiedy? _ — "

JlriLfi Xasju*i 1 3 . /T, *<*>, MedottgasTuirOhy »ml retu, Ch^oĄ IM".

Metfai-łG* “yiuoteme Ztfti, Ig* MedoJb /lO-fedć* ftcCsiti studc>t«rei

M /.

SS*

£ c f ( ? f c i/ C ig / 3 & Y i J r-y / . £> j, ' j ą * v / 7 / V '

łHgcfcć '}c„.CĄ<Ł±zsi'*}cc fYietoc.a**H/ , udznaUt~ TTiec/oóJni k, rracy J.3., Vf< bi>

v-(

21. c£y cncxał?(bys fcos jeszcze oa siebie dodać: ~ „

OdznćUcćL A tf~ łCCićL wifitocteiua, fiow&jć?

ślisko,- 3.

/,

$onr, Sy-e&rny MecfcJL 5iL^,

k

) źiići&ie Ofozyzł^

Sre& ryw y ln iji Z a słu g /)Z ■ X. £3 <*,

&cłztxcitti\ Pn ccfo tfir), p racy S o c fa lfljf. l2X,G&v<

Srefari/w ftfęctoJL- $jitj Z£v.

*v

źZu&t.

jJL

ŹT<fV; „

Xiot(j yinuji Zoslu^ii^.^i 6&Y-

Jeszcze raz dziękuję Ci za udzielenie pomocy w tej pracy*

46

M A Ł E K Jó z e fa

« ⁵ T ** w *

A N K I E T A P E R S O N A L N A

1. Nazwisko i i«l, ...

2. Imiona rodziców ... •. • * • • ... ... •... ... . 3. Nazwisko p a n i e ń s k i e ...,.9 % '??£ ?& • * * ... ... •... . 4« Data i miejaca urodzenia ••.*••• /£$• •••••••••••«•«

t f łt i. .

m

S ffffi& r fłT .

•

•

5. Aktualne miej aca zami.azkania ...

ulica'"r

kod pocztowy, województwo *, v y

6. Posiadany stopień wojskowy • • «• • f •»•••••••••••

7. Stan rodzinny /mężatka,panna,wdowa itp/ •••*•*•*••«•

8. Wykształcanie - tyuł n a u k o w y ... * 9* Opisać przebieg służby wojskowej,datę powołania,datę zwolnienia,

zajmowane funkcje w czasie działań wojennych, pełne nazwy jednostek wojskowych ... ... ...•••••«••••

/M c ?

. .'fft

. . A rĄ i

Mr&fy. 'kmjkk ^... śżkfa. mitym.. m&4m.

/e/eęycU*c&p 'leMfówhz/M f i e w z m o Ś G / m ć W ó z & o ć jfaćlzi

i P d M i & K . . . . t . ...

10. Opisać pracę zawodowę od 1939 do chwili oba cnej, wł o ene §ospodarełwe-.

zajmowane funkcje ..t K f / f łit m *

k e e fire fa T U C tn isódm ,- ji/ e Ą * , k jO W U m li X n *o n «r u fa z ie jC giM ośet

i j y *

* * * * * * ••*•• • • «*••••«*#•*•••*•* ^jpTi• *••• •••• ••*««»

. $ ; J J J ę .Z s . f f i JM f, .

11. Podać funkcje w pracy społecznej po zwolnieniu z wojska do chwili

obecnej *

£&{

Z*< Z<t4t. j p7VZ^ba/*ucj?4m, &m L Pd tfc tfa , M i Ci. /»*&.'■ tym u-uj^sk

M ł M M / y M ł l M M * " * » M » * ; / • • * » • • * ! * » • » * W # > • « • / < » # • • » « / » « • # • ^

ś w t o ż k .f t W .i .M . M f t y f o m . f A w f e i* . J& h fr A i.Z łM fiŁ

47

-

M łń f, 8 k .fi* * & **■

13 Podać wysokość posiadanej ewerytury-renty inwalidzkiej,renty wyjątkowej . . .

Ź ff.

... ... ...

14* Podać warunki mieszkaniowa,socjalno bytowe ilość izb ...

. . . ^ * *%. A i .,

... .. ... .. ... ..

15. Oeśli Koleżanka posiada ciekawe wydarzenia z okresu wojny w.csssić walk,z całego okresu powojennego do chwili obecnje, krótko opleść*

Możne dołęczyć oddzielng relację Jako załęcznik do ankiety.

. . . ... ... ... ..

e tffb te fo * .^ e ć a ą e ..

9 0 0 0 0 0 0 0 0 0 * 0 0 + *K* «. y # * « • • i V /# * n r V V « r 4 « <?

- 6 «

16. Czy Koleżanka pragnie wzięć udział W III Zlocie Platerówek,gdyby był -gorgemlŁtys^any-g okazji" 4 0 -łecŹB-Pł<H?N w czerwcs łub wrześniu 1984 ... . V ... ,... *...

17. Mapi3aó inna uwagi warta uwzględnienia w planowanym wydawnictwie albumowym o Platerówkach - można dołgczyć oddzielny roalcję jako załęczenik do ankiety ... .

18. Ilość dzieci,ich imiona,nazwiska,jakie p^osiadają zawody, co robi^

zajmowane funkcje w zakładach pracy i instytucjach - można dołączyć oddzielny reałcję.do ankiety,. ... ... .

. . . . ?ir/ Jh ^ /£ > Ą ćJ'£ >

C £ y k A % m a 'P i & *•

0 0 0 0 «r® * 0 & ^{* 0 0} 4 ^9*0 w y* «■ ^{« 0} <g ^{0 9} %rv4/rm ^* 9 f9 ^{0 0 0} 0% / # # « • < » * ® 0^^{0 * 9} • « » se ■ v^:- / ,

M ^{m ó z ą w} Jm & 4 c *r

UsTnach'# ?rwiuk£<iiłm h t WorfizTkMiU , ptóh ajjyihuJ jęe&fiytfems.

9 0 0 9 *9 ^«/• 090 ^• 0 0 0 * 0 0 fej* # «T# • « « • • • • • • > « » * « • |T* & « « » « & *T0 %*¥ •/<£/* *• » • * • * • *• > *

U w a g a: do a n k io ty załęczam zdjęcie jak do dowodu osobistego oraz inne-razem 3 21. ^ % fec^o $2ecf'0yr) 0/0 Z tW ć tfu y ,

. . . * ••»•••••*•••••»

podpis wypełniającego ankietę

u

48

49

50

51

52

Ma ł e k Józefa z d. Cysówna — sierż. sztab, rez., ur. 1924 Zastawie woj.

W ołyń, zam. Wrocław. Sł. wojsk.: bkob, 1 A W P — centrala, 1 plącz.

Zdemob. 1947. Praca zawód.: Węzeł Łączności Ś IO W — kier. zmiany.

Dział, społ.: Z B o W iD — koło nr 21 W rocław — skarbnik. 2 dzieci.

Krzyż Kaw. O O P , brązowy medal „Z P C h ” i in.

53

54

55

2SHR-LWP

M A Ł E K J ó z e f a z d. C y s ó w n a

Zróćlo inforroacjl*

Praca zbiorowa ?od re d .& .Syad tk.

Platerówki. Wyd. Gssoiineusi 1988r.

Wrocław s . ^{2 5 7 .}

56

i

T

~8zę

ZSRR-LW P

MAŁEK Józefa z d. Cysówna

Źródło informacji:

Praca zbiorowa fod red,E.Syzdek.

Platerówki. Wyd. Ossolineum 1988r.

Wrocław s. 257.

I.Król./98 S

57

58

59

60

61

62