ANNALES
UNI VERSITATIS MARIAE C U R I E - S К Ł O D O W S К A LUBLIN — POLONIA
VOL. XVIII, 10 SECTIO G 1971
Instytut Prawa Sądowego UMCS Zakład Prawa Karnego i Kryminologii
Janusz WOJCIECHOWSKI
Pojęcie „celu przywłaszczenia” jako elementu kradzieży
Понятие „цели присвоения" как элемента кражи
Der Begriff des Zueignungsabsichtes als eines Elementes des Diebstahls
Pojęcie „celu przywłaszczenia” od dawna sprawiało praktyce sądowej znaczne trudności, a w nauce prawa karnego, tak obcej jak i rodzimej, wywoływało spory. Potrzeba analizy tego pojęcia jest równie aktualna na tle obowiązujących norm kodeksu karnego z r. 1969, art. 203, 210 i 213, gdzie stawia się wymaganie, aby sprawca podjął określone działa
nie w celu przywłaszczenia. Celowości tych rozważań nie osłabia wpro
wadzenie do kodeksu karnego z r. 1969 normy art. 214, określającej odpowiedzialność sprawcy zaboru cudzego pojazdu mechanicznego w ce
lu krótkotrwałego użycia. Nie może budzić wątpliwości przydatność ana
lizy pojęcia „celu przywłaszczenia” dla kwestii odgraniczenia przestęp
stwa kradzieży od innych przestępstw jemu pokrewnych, np. oszustwa, przywłaszczenia, uszkodzenia mienia czy tzw. furtum usus. Rzecz prosta, że punktem wyjścia dla rozważań dotyczących treści pojęcia „cel przy
właszczenia” będzie pojęcie przestępstwa kradzieży.
Strona podmiotowa w wypadku przestępstwa kradzieży sprowadza się do stwierdzenia winy umyślnej sprawcy. Z istoty kradzieży wynika, iż sprawca musi działać w zamiarze zabrania cudzego mienia ruchome
go innej osobie w celu przywłaszczenia. Wszystkie czysto przedmiotowe elementy przestępstwa kradzieży podporządkowane są temu kierunko
wemu nastawieniu sprawcy, który przez swoje działanie dąży do uzyska
nia wszystkich atrybutów właściciela względem cudzego mienia, będące
go we władztwie innej osoby. Tak więc chodzi tu nie tylko o aktualiza
cję w świadomości sprawcy znamion przedmiotowych w momencie po
pełnienia czynu, lecz nadto o szczególne znamię strony podmiotowej —
„cel” przywłaszczenia, bez którego to zachowanie się sprawcy jest
256 Janusz Wojciechowski
z punktu widzenia prawa karnego obojętne.1 Stąd to, jak słusznie stwier
dza W. Wolter, zamiar wynikowy jest w tym wypadku niemożliwy, „gdyż odpadnięcie celowego nastawienia zmienia sens działania, a więc i usta
wowy typ czynu”.2 Zamiar sprawcy powinien mieć postać szczególną (dolus specialis), którą jest właśnie chęć przywłaszczenia mienia przy
sługującego jego właścicielowi, chodzi zatem o działanie animo domini.3 1 Patrz I. Andrejew: Ustawowe znamiona przestępstwa, Warszawa 1959, s. 136; W. Wolter: Prawo karne, Część ogólna, Warszawa 1947, s. 163: „Szcze gólny kierunek w nastawieniu sprawcy [ce 1] nada je bowiem danemu działaniu swoi sty sens i tylko w tym sensie działanie to jest zabronione. ” H. Welzel (Das deutsche Strafrecht, Berlin 1965, s. 309) pisze, że wola przywłaszczenia musi być motywem zaboru (Der Zueignung swille muss die sinnbeseelende Tendenz der
Wegnahme sein). Tak samo też piśmiennictwo NRD patrz Lehrbuch des Straf rechts der DDR, Allgemeiner Teil, Berlin 1957, s. 383.
2 Por. Wolter: op. cit., s. 164; tak również S. Śliwiński: Polskie prawo karne materialne, Część ogólna, Warszawa 1946, s. 311. Nadmienić trzeba, że pro jekt k. k. z r. 1932 w pierwszej redakcji, w art. 163 § 1 wymagał jedynie działania w „zamiarze ” przywłaszczenia (Komisja Kodyfikacyjna RP, Projekt części szcze gólnej k. k., t. IV, z. 3, Warszawa 1931, s. 36).
3 Na ten element wskazują: J. Makarewicz: Kodeks karny, Komentarz, Lwów 1938, s. 79; Wolter: op. cit., s. 135, Śliwiński: op. cit., ss. 51, 235;
M. Siewierski: Kodeks karny, Komentarz, Warszawa 1965, s. 347. W litera turze francuskiej E. Garçon (Code pénal annoté, Paris 1956, t. II, s. 616) wyraża pogląd, że o zaistnieniu kradzieży (le vol) nie decyduje jedynie chęć uzurpacji posiadania rzeczy cudzej, przy świadomości, że rzecz ta należy do kogo innego, musi ponadto dołączyć się dolus specialis, tj. wola sprawcy, skierowana na przy
właszczenie sobie rzeczy, albo ściślej — uzurpowanie cywilnego posiadania tej rzeczy animo domini. Art. 379 Code pénal akcentuje dolus specialis przez wyma ganie, by zabór był oszukańczy (soustraction frauduleuse). Autor ten pisze wprost:
L ’ intention de s’ apreprier frauduleusement la chose d’ autrui est élément constitutif du délit de vol (s. 616). Co do dolus specialis w ogólności por.: H. Donnedieu du Vabres: Traité élémentaire de droit criminel et de législation pénale com parée, Paris 1947, s. 76 i 81 oraz B. Mercadal: Recherches sur l’ intention en droit pénale, „Revue de science criminelle et de droit pénale comparé” 1967, nr Г, zwłaszcza „L’intention, élément déterminant de l’ infraction ” (ss. 34 — 39) wraz ze wskazanym orzecznictwem. O szczególnym znaczeniu dolus specialis dla istoty przestępnego „zaboru” i jego ewolucji zob. C. Berr: Aspects de la nation de sou straction frauduleuse, „Revue de science criminelle et de droit pénal comparé“
1967, nr 1, ss. 58—89. Podobne warunki co do strony podmiotowej przestępstwa kradzieży stawia prawo włoskie; por. motywy do art. 624 Code pénale: „U furto e la sottrazione fraudolenta della cosa altrui, chi sottrae la cosa propria, anche jraudolentemente, non constituiva ne crimine ne delitto.” Patrz: V. Manzini:
Trattato di diritto penale italiano, Torino 1952, t. IX, ss. 447—448. Co do stanowis ka prawa szwajcarskiego patrz V. Schwander: Das schweizerische Strafgesetz
buch, Zürich 1964, s. 328. W tej samej mierze, co prawo francuskie, prawo belgij
skie dla bytu przestępstwa kradzieży wymaga działania animo domini. Por. A.
Marchal, J. Jaspa r: Droit criminel, Traite théorique et pratique, Bruxelles
1965, t. I, ss. 497 —498. Co do roli l’ intention frauduleuse przy kradzieży w prawie
belgijskim patrz: E. Legros: Considération sur le vol, „Revue de science crimi-
Pojęcie „celu przywłaszczenia ” jako elementu kradzieży 257 Z tym jednak, iż „cel” działania sprawcy, stanowiący znamię strony podmiotowej, „wybiega” poza zachowanie się zewnętrzne.4 Według nau
ki niemieckiej, jest to überschiessende Innentendenz w przeciwieństwie do zamiaru (Vorsatz) odnoszącego się do znamion „zestawu przestęp
stwa”.5 Również ostatnio w piśmiennictwie polskim zwraca się uwagę na konieczność odróżniania „celu” działania sprawcy od „zamiaru”.
K. Daszkiewicz podkreśla, że zamiar sprawcy, stanowiący warunek ko
nieczny przestępstwa umyślnego, jest zawsze zamiarem przestępnym, podczas gdy cel, który sprawca wybiera, może, ale nie musi być celem przestępnym.6 „Cel” w przestępstwie kradzieży sięga więc dalej aniżeli nelle et de droit pénal comparé” 1954- — 1955, nr 15 i 17, ss. 672 i 676. Również wg nauki radzieckiej istotne znaczenie ma działanie sprawcy z zamiarem bezpośred nim przywłaszczenia sobie zabranego mienia. Patrz: B. Nikiforow: Obiezatiel- naja li korystnaja cel pri chiszczenii, „Sowietskoje Gosudarstwo i Prawo ” 1949, s. 26; A. Piontkowski: Kurs sowietskogo ugolownogo prawa, Moskwa 1955, s. 418; Ugołownoje prawo, Czast’ osobiennaja [praca zbiorowa], Moskwa 1966, s. 266.
4 Jest to właściwe tzw. przestępstwom kierunkowym (celowym). Por. Andre jew: op. cit., s. 136 oraz S. Frankowski: Przestępstwa kierunkowe w teorii i praktyce, Warszawa 1970, s. 81 i n. W. Sauer: Allgemeine Strafrechtslehre, Berlin 1955, s. 68; E. Mezger: Strafrecht, Allgemeiner Teil, Berlin 1960, t. I, s. 91.
5 Patrz R. Maurach: Deutsches Strafrecht, Besonderer Teil, 1964, s. 195;
a w szczególności W. Treptow: Der Begriff „Absicht ” im Strafgesetzbuch, Ber
lin 1963, s. 35. Odróżnia on pojęcie Absicht od pojęcia Vorsatz, określając Absicht jako działanie wypływające z dążenia sprawcy, by w ustawie określony skutek, który nie należy już do zewnętrznego stanu faktycznego przestępstwa, osiągnąć jako — End und Zwischenend. Vorsatz jest zaś tylko wewnętrznym odzwierciedle
niem okoliczności, które istnieją w świecie zewnętrznym. Wyraża się on i wy czerpuje w przestępnym działaniu jako Wissen und Wollen (s. 34). Ściślejsze okreś lenie zamiaru daje R. Maurach: Deutsches Strafrecht, Allgemeiner Teil, Karl
sruhe 1958, s. 205. Zamiar jest to przez wiedzę ogarnięte chcenie urzeczywistnie
nia obiektywnego stanu faktycznego. Wedle K. Engischa (Untersuchungen über Vorsatz und Fahrlässigkeit im Strafrecht, München 1964, s. 142) Absicht jest dąże niem do osiągnięcia przyszłego stanu (Zustand) lub zdarzenia (Vorgang), ukształ towanego uprzednio w świadomości, a mianowicie z tą specyfiką, przez którą od różnia się on od życzenia (Wünschen) rozciągającego się na przyszłość, tak że to dążenie (Streben), stosownie do wyobrażonego przyszłego skutku, wywołuje za
chowanie się skierowane na ten skutek. Według tego autora, Absicht wyraża dwie charakterystyczne strony: „[...] einemal die emotionale Beziehung zur Erfolg- vorstellung, das Erstreben des in der Vorstellung antizipierten Erfolges, zum ande ren die kausierende Bedeutung dieser gefühlbetonten Erfolgsvorstellung für das Verhalten.” Por. jeszcze О. Oehler: Das objektive Zweckmoment in der recht swidrigen Handlung, Berlin 1959, s. 162. A także: В. Wróblewski: Animus [w:] Encyklopedia podręczna prawa karnego, Warszawa [b. r. w.], t. I, ss. 56—58;
W. Wolter: Czynnik psychiczny w istocie przestępstwa, Kraków 1924, ss. 12 — 18.
6 K. Daszkiewicz: Przestępstwo z premedytacją, Warszawa 1968, s. 156.
W doktrynie radzieckiej omawia tę kwestię W. Pietelin: Motiwy i celi sowier- szenija prestuplenija, „Sowietskaja Zakonnost ’ ” 1968, nr 10, s. 44.
17 Annales, vol. XVIII, sectio G
258 Janusz Wojciechowski
obiektywny stan faktyczny, co czyni z kradzieży „ścięte przestępstwo materialne” (kupierte Erfolgsdelikte).7 Każda więc teza, że wystarczy zamiar wynikowy (dolus eventualis), to jest przewidywanie i godzenie się na zabór cudzej rzeczy ruchomej, zasługuje na odrzucenie ze wzglę
du na ścisłe powiązanie wszystkich elementów czynu poprzez szczególne nastawienie woli sprawcy, wyrażające się w „celu przywłaszczenia”. Przy takiej konstrukcji przestępstwa, „cel” jako überschiessende Innenten
denz nadaje temu przestępstwu, w jego „zestawie”, cechy szczególnego bezprawia, odgraniczającego je od innych. Prawo jako obiektywna nor
ma wartościująca może się rozciągać zarówno na zachowanie się zewnę
trzne, jak i na zachowanie się wewnętrzne (duchowe).8 Słusznie przeto, zdaniem W. Woltera 9, w przypadku kradzieży element podmiotowy nie jest dopiero elementem winy, a jest już elementem samej obiektywnej istoty czynu. Zachodzi tu zjawisko szczególnego powiązania strony przed
miotowej ze stroną podmiotową (inkongruencja).10 R. Maurach 11 słusz- 7 R. Maurach (op. cit., s. 195) pisze: „Der Diebstahl ist kupiertes Erfolg sdelikt: ist die W egnahme gegeben, so genügt es dass die Zueignung erst geplant war. ” Takie ujęcie natury stanu faktycznego kradzieży jest powszechnie przyjęte, ale nie jest bezsporne. K. Binding (Lehrbuch des deustchen Strafrechts, Beson derer Teil, Leipzig 1902, s. 285) i H. Welzel (op. cit., ss. 300 —310) przyznają przywłaszczeniu nie tylko subiektywne, ale i obiektywne znaczenie w stanie fak tycznym kradzieży. W konsekwencji autorzy ci definiują kradzież jako Zueignung einer Sache durch Wegnahme. Takie stanowisko uwzględnia wypadki, kiedy spraw ca rzecz zabiera, aby ją natychmiast trzeciemu oddać lub, aby ją zniszczyć. Przy właszczenie wówczas wyraża się w akcie zaboru. Zdaniem R. Mauracha (loc.
cit.). z punktu widzenia logicznego przyjęcie konstrukcji istnienia zaplanowanego przywłaszczenia zmuszałoby do rewizji pojęcia „zaboru ”. Konsekwentnie wyciąga on wniosek, iż przyjęcie stanowiska H. Welzela prowadzi do uznania dokonanego przywłaszczenia już w samym akcie zaboru; to z kolei musiałoby pociągnąć zmia nę poglądu co do kwestii ustanowienia nowego Gewahrsam. Zdaniem H. Jag u- s c ha (Strafgesetzbuch, Leipziger Kommentar, Berlin 1958, t. II, s. 331) — „Das Wesen des Diebstahls besteht in der Aneignung der fremden beweglichen Sache durch Wegnahme.” Stanowisko to, jak się wydaje, podziela W. Wolter: Reguły wyłączenia wielości ocen w prawie karnym, Warszawa 1961, s. 116, przypis 170.
8 Por. Treptow: op. cit., s. 42.
9 Patrz Wolter: Prawo karne, 1947, ss. 163—164.
10 Słusznie zauważa W. Wolter, „[...] iż w takich przypadkach musimy się
■ograniczyć do stwierdzenia, iż analityczne, czyste rozgraniczenie strony przedmio towej i podmiotowej jest niemożliwe, co zresztą nie powinno dziwić wobec możli wości powiązań zgodnej ze złożonym charakterem rzeczywistości [...] ” (Funkcja błędu w prawie karnym, Warszawa 1969, s. 42). A więc jest to wypadek, kiedy podstawą przedmiotowej bezprawności jest element subiektywny. For. Fran
kowski: op. cit., s. 46. Nauka niemiecka mówi w takim wypadku o tzw. su biektywnych elementach bezprawia, patrz: A. Hagler: Die Merkmale des Ver brechens, „Zeitschrift für die gesamte Strafrechtswissenschaft ” 1915, t. 36, s. 19.
11 Maurach: op. cit., s. 226.
Pojęcie „celu przywłaszczenia ” jako elementu kradzieży 259 nie zwraca uwagę, że to, co przy kradzieży subiekty wizuje zakres obiek
tywnego zdarzenia, mianowicie — cel przywłaszczenia, jest przy przy
właszczeniu zobiektywizowane; w przeciwieństwie do inkongruentnego
„zestawu” przestępstwa kradzieży, przywłaszczenie jest zwykłym kon
gruentnym deliktem. Przy przywłaszczeniu wewnętrzne, kierunkowe na
stawienie sprawcy ustawa wciąga do obiektywnej części „zestawu”.
Wymaganie strony subiektywnej utrzymuje się w sferze zamiaru doty
czącego przywłaszczenia (Zueignungsvorsatz). Przywłaszczenie jest więc motywem zaboru cudzego dobra. Zdaniem K. Engischa, „cel” jest moti- vtrende Erfolgsvorstellung, a więc wyobrażenie sobie skutku stanowi podstawę działania.12
„Cel przywłaszczenia” powinien występować już w trakcie zabiera- ç nia. Trafny jest pogląd R. Mauracha, że wiedza i chcenie ogólnego, obiektywnego stanu faktycznego muszą wystąpić w chwili działania urzeczywistniającego ten stan faktyczny.13 14 Tak więc wyobrażenie pew
nego zdarzenia, które wcześniej miało miejsce, ale w chwili czynu nie było zachowane w świadomości sprawcy, nie wystarcza do przypisania zamiaru; tak samo gdy wyobrażenia te następują po urzeczywistnieniu aktu zaboru (dolus subsequens).1* Stanowisko to w odniesieniu do prze
stępstwa kradzieży należy przyjąć za słuszne, zwłaszcza że wyobrażenie 12 Patrz Engis ch: op. cit., s. 142. Wedle niego, w literaturze niemieckiej obok pojęcia „celu ” używa się synonimów: Motiv, Zweck, i Absicht. Jednak pojęcia te w pewnym sensie zróżnicowane są znaczeniowo. Zweck dotyczy wyobrażonego skutku, ma więc racjonalny odcień znaczeniowy. Absicht wskazuje emocjonalne nastawienie psychiki do skutku. Motiv wyraża zdecydowanie się na pewne za
chowanie się przez wyobrażenie sobie wartości skutku końcowego.
13 Patrz Maurach: op. cit., s. 209: „Wissen und Wollen des gesamten objek
tiven Tatbestandes muss zur Zeit der den objektiven Tatbestand verwirkli chenden Handlung, und zwar im Moment des entscheidenden Aktes, vorhanden sein. ” H. Welzel (op. cit., s. 111) zwraca uwagę, że jeżeli zabór nie wypływa z woli przywłaszczenia i jeżeli ona nie towarzyszy zaborowi — nie ma kradzieży.
14 R. Maurach (op. cit., s. 198) stwierdza: „Stets muss die Zueignugsabsicht beim W egnahmeakt gegeben sein. Blosser Dolus subsequens schliesst Diebstahl aus, wird aber in der Regel ausschliesende selbständig strafbare Unterschlagung be gründen” ; RG 52, 147. W doktrynie polskiej J. Andrejew wyraża odmienne zdanie, kiedy stwierdza: „Aktualizacja strony przedmiotowej w przeżyciach psy
chicznych może, ale nie musi, nastąpić w całości w chwili czynu (op. cit., s. 130).
Przeciwnie natomiast W. Wolter (Zarys systemu prawa karnego, Kraków 1933, t. I, s. 101) oraz M. Siewierski (op. cit., s. 347), a nadto Sąd Najwyższy w wy roku (II K. 12/64), Biuletyn SN 1964, nr 6, s. 5. Według prawa austriackiego, ko nieczne jest, aby w czasie pozbawiania posiadania sprawca działał z zamiarem osiągnięcia korzyści, dolus superveniens nie wystarcza. Patrz: G. K a n i а к: Das österreichische Strafgesetz, Wien 1960, s. 336. Tak też Sąd Najwyższy w Wiedniu w wyroku z 4 II 1957 r., opublikowanym w „Juristische Blätter ” 1957, s. 547. We
dług prawa angielskiego, cel trwałego pozbawienia posiadacza zabranego mienia
konieczny jest do zaistnienia kradzieży już w momencie dokonywania zabferu
260 Janusz Wojciechowski
sobie skutku jest decydujące dla uznania zachowania się za kryminalnie bezprawne. Wystąpienie zamiaru przywłaszczenia musi nastąpić w mo
mencie dokonania zaboru, późniejsze natomiast jego ujawnienie się mo
że uzasadnić jedynie przestępstwo przywłaszczenia.15
Należy rozważyć, jakie znaczenie będzie miała przy kradzieży zmia
na zamiaru. Kwestii tej dotychczas w doktrynie polskiej bliżej nie ana
lizowano. Natomiast orzecznictwo niemieckie jeszcze w r. 1886 zajęło stanowisko, że zamiar kradzieży pozostaje ten sam, chociażby on w ra
mach jednolitego czynu w odniesieniu do przedmiotu kradzieży zwężył się, rozszerzył lub zmienił.16 Pogląd ten został zakwestionowany, ponie
waż ramy jednego czynu nie są właściwym kryterium dla rozważań kwestii zmiany zamiaru 17; w tym przypadku, z punktu widzenia jurydy
cznego, istotnej, bowiem zmiana subiektywnego składnika czynu pociąga za sobą w sposób konieczny odmienne potraktowanie całego czynu. Zmia
na woli sprawcy zakłada, że wola ta była już przedtem konkretnie po
wzięta, skonkretyzowana i po zmianie uprzednio powziętej woli została utrzymana. Zmiana musi nastąpić po rozpoczęciu się działań realizują
cych stan faktyczny i przed ich zakończeniem, ponieważ w przeciwnym razie prawnokarna bariera nie została jeszcze przekroczona i wówczas trzeba by było mówić o dwóch całkowicie oddzielnych działaniach.18 Zastrzec należy, iż zmiana zamiaru przy kradzieży będzie miała znacze
nie, jeżeli będzie dotyczyć przedmiotu, sposobu popełnienia czynu lub celu. Niesłuszne wydaje się stanowisko nauki niemieckiej, która nie wymaga od sprawcy zaboru konkretyzacji zamiaru co do określonych przedmiotów. Wystarcza ustalenie, że sprawca podejmie działanie z ze
wnętrznym postanowieniem, „aby coś” ukraść.19 Może to mieć kapitalne znaczenie w zakresie kwalifikacji czynu sprawcy, zwłaszcza jeżeli war
tość zabranych przedmiotów jest składnikiem istoty czynu.
(zob. Larceny Act 1916, sectio 1/1); К. Hagel: Der einfache Diebstahl im engli schen und deustchen Recht, Berlin 1964, s. 156. Tak też doktryna szwajcarska, patrz: Schwänder: op. cit., s. 335: „Entscheidend ist die Absicht des Täters zur Zeit der Tat. ” Tak samo jurysprudencja francuska i belgijska; patrz — R. Gar
raud: Traite théorique et pratique du droit penal français, Paris 1985, s. 442:
,,[...] la soustraction doit être frauduleuse: donc, l’intention spécifique du vol est exigee au moment même ou cette soustraction est operee” . Podobnie prawo belgij
skie; por. Marchal, Jaspar: op. cit., s. 498.
15 R. Frank: Das Strafgesetzbuch für das Deutsche Reich, Tübingen 1930, s. 521.
16 Patrz: Entscheidungen des Reichsgerichts in Strafsachen, [dalej cyt. RG], t. 7, s. 317.
17 Patrz D. Hummel: Probleme um Vorsatzwechsel und Irrtum sowie Kon
kurrenzfragen beim Diebstahl, München 1962, s. 19 i n.
18 Por. Hummel: op. cit., s. 20, a także s. 7. Por. także w tej kwestii — M a r c h e 1, J a s p a r: op. cit., s. 492.
19 Por. Hummel: op. cit., s. 7.
Pojęcie celu przywłaszczenia jako elementu kradzieży 261 Według polskiego prawa karnego, nie jest konieczne (dla istoty kra
dzieży), by sprawca zabierał cudze mienie z chęcią korzyści materialnej lub w celu osiągnięcia zysku.20 Chęć zysku obok celu przywłaszczenia może stanowić pobudkę działania sprawcy, którą sąd bierze pod uwagę przy wymiarze kary, stosownie do dyrektyw art. 50 k.k. Omawiany cel przywłaszczenia powinien być bezwarunkowy i poważny. Kwestia, czy cel ten był poważny, czy miał cechę żartu, należy do sfery ocen faktycz
nych konkretnych sytuacji. Orzecznictwo francuskie i belgijskie odrzuca kradzież w takich przypadkach, jak np. gdy ktoś dla żartu zabrał budkę
wartownika i następnie ją porzucił.21
Wobec wyżej przedstawionego znaczenia elementu „celu przywłasz
czenia” dla istoty kradzieży, należy bliżej rozważyć pojęcie i zakres
„przywłaszczenia”. Co do natury przywłaszczenia znane są nauce dwie podstawowe teorie, wysunięte przez doktrynę i orzecznictwo niemieckie.
Pierwsza z nich, tzw. teoria wartości rzeczy (Sachwerttheorie), uznaje za przywłaszczenie przeniesienie rzeczy z majątku innej osoby przez gospodarcze włączenie jej do majątku sprawcy (in das Wirtschaftliche Vermögens des Täters).22 Cel przywłaszczenia przejawia się zatem w wo
li sprawcy — włączenia mienia do swojego majątku, chociaż nie w zna
czeniu prawnym, lecz gospodarczym.23 Wystarcza ustalenie, że sprawca wcielił do swego majątku ucieleśnioną wartość rzeczy bez trwałego po
zbawienia substancji.24 Jeżeli sprawca zabiera komuś wartościowy obraz, 20 Patrz S. Śliwiński: Prawo karne, Część szczególna, Warszawa 1948, s. 242; Siewierski: op. cit., s. 342; Makarewicz: op. cit., s. 587; Motywy Komisji Kodyfikacyjnej do projektu k. k. z 1932 r., t. V, Warszawa 1930, s. 218.
Tak też prawo niemieckie, patrz np.: A. Daîcke, E. Fuhrmann, К. Schä fer: Strafchrecht und Strafverfahren, Berlin 1961, s. 292. Natomiast ustawodaw
stwo wielu krajów włącza do istoty przestępstwa kradzieży element działania sprawcy w celu osiągnięcia korzyści lub zysku: por. np.: u. k. austriacka z r. 1852
(§ 171); k.k. Szwajcarii z r. 1937 (art. 137); k.k. Danii z r. 1930 (§ 276); k.k.
Turcji z r. 1926 (art. 491); k.k. Chille z r. 1942 (art. 432); k.k. Jugosławii z r. 1951 (art. 249); k.k. Hiszpanii z r. 1944 (art. 514); k.k. Włoch z r. 1930 (art. 624); k.k.
Etiopii z r. 1957 (art. 630).
21 Patrz R. Charles: Introduction a V etude du vol en droit belge et en droit français, Bruxelles 1961, s. 52.
22 Patrz J. V. Olshausen: Strafgesetzbuch, Berlin 1944, s. 1157 oraz RG 49, 142.
23 Patrz Frank: op. cit., ss. 517 —518; kładzie on silny akcent na gospodar
czy aspekt istoty przywłaszczenia. Podobnie H. Harburger: Vergleichende Dar stellung des deutschen und ausländischen Strafrechts, Besonderer Teil, t. VI, Berlin 1907, s. 212: „Zueignung ist Verbringen der Sache in sein Vermögen und sie für sich zu haben und zu behalten, um entweder selbst über deren Substantz zu verfügen oder sie auf Grund eigener Willensentschliessung einem Dritten zu- zuwenden."
24 Patrz RG 57, 199; por. też Jagusch: op. cit., s. 315.
262 Janusz Wojciechowski
aby zawiesić go na ścianie w swoim domu, dopuszcza się zaboru celem przywłaszczenia, a nie tylko furtum usus.25 Stosownie do omawianej teo
rii, nie jest konieczna wola trwałego pozbawienia osoby uprawnionej wartości rzeczy, a decyduje fakt trwałego pozbawienia właściciela choćby tylko części wartości danego przedmiotu. Wedle orzecznictwa niemiec
kiego, „wartość rzeczy” to nie tylko wartość materiału, lecz wartość, którą rzecz przedstawia w całości jej faktycznych i gospodarczych przy
miotów oraz ceny przyznanej jej w życiu społecznym.26 Tak więc wszel
kie bony żywnościowe mają nie tylko wartość papieru, lecz również, wartość, którą im daje wyrażone w nich uprawnienie.27
Stosownie do teorii substancji (Substanztheorie) „cel przywłaszczenia”
to zachowanie się sprawcy, polegające na trwałym zabraniu innej osobie rzeczy jako takiej (ściślej — jej substancji) i wykonywanie w stosunku do niej uprawnień, które przysługują właścicielowi (se ut dominum ge- rere).28 Czołowy przedstawiciel tej teorii, K. Binding, widzi istotę przy
właszczenia w ustanowieniu stosunku władztwa w celu traktowania rze
czy w sposób analogiczny do właściciela tej rzeczy.29 Prawo własności stało się w tym wypadku dla właściciela iluzoryczne, gdyż nastąpiło wy
właszczenie (Enteignung). Dlatego, zdaniem K. Bindinga, istotna jest wola, aby drugiego wywłaszczyć z rzeczy i samemu zająć jego miejsce.30 Według C. Thana, z przywłaszczeniem łączy się wola trwałego pozba
wienia ustanowionych stosunków pomiędzy rzeczą z jednej strony oraz 25 Olshausen: loc. cit.
28 Patrz E. Kohlrausch, R. Lange: Strafgesetzbuch mit erlauterungen und Nebengesetzen, Berlin 1959, s. 531; RG 49, 405.
27 Patrz Olshausen: loc. cit., Maurach: op. cit., ss. 189—190.
28 Patrz v. Hippel: Lehrbuch..., s. 239; F. v. Liszt, H. Schmidt:
Lehrbuch des deustchen Strafrechts, Berlin—Leipzig 1927, ss. 617— 618: „Aneignung setzt zwar nicht dauernde Herrschaft wohl aber völlige, eingentumsgleiche Beher
rschung der Sache (das: se ut dominum gerere) voraus.”
29 K. Binding (op. cit., s. 268) daje następujące określenie: „Aneingnung ist Herstellung eines Herrschaftsverhältnisses zum Zwecke einer der Eigentumsausü
bung analogen Behandlung der Sache. ”
30 Patrz ibid., s. 267. Należy dodać, że K. Binding (loc. cit.) przez wywła szczenie rozumie takie zachowanie się sprawcy, które unicestwia wykonywanie władztwa właściciela w sposób trwały, przy czym musi być ono chciane — dauernd gewollt. Zdaniem Bindinga, jeśli ktoś zabrał komuś ptaka i wypuścił go na wol ność, to niewątpliwie nastąpiło wywłaszczenie, ale nie zaistniało przywłaszczenie.
Stwierdzenie Bindinga, że Enteignung musi być zum Zwecke der Aneignung, przyj
muje za trafne prawo szwajcarskie. Por. Schwander: op. cit., s. 334. Dlatego słusznie — jego zdaniem — orzecznictwo nie uznało jako „przywłaszczenia'’ uwol
nienia ryb z sieci. H. J a g u s h (op. cit., s. 317) wskazuje na konieczność rozróż
nienia pojęcia wywłaszczenia z faktycznego władztwa od zwykłego pozbawienia
Gewahrsam, bowiem to ostatnie może nastąpić bez zaprzeczenia cudzej własności,
np. przy furtum usus, natomiast wywłaszczenie musi być zaplanowane na trwałe.
np. przy furtum usus, natomiast wywłaszczenie musi być zaplanowane na trwałe.
Pojęcie „celu przywłaszczenia” jako elementu kradzieży 263 sprawcą lub osobą trzecią z drugiej, stosunków, które dają możliwość wykonywania sumy uprawnień przysługujących danej osobie na mocy jej prawa własności.31
Należy zwrócić uwagę, że zarówno teoria wartości, jak i teoria sub
stancji nie rozwiązują w sposób zadowalający sytuacji, z którymi spo
tyka się praktyka w takich przypadkach, jak zabór książeczki oszczęd
nościowej i następnie podjęcie z niej należności, łub wypadek, gdy rzecz w ogóle nie ma wartości gospodarczej. Wynikła stąd próba połączenia ze sobą obu tych teorii i rezygnacji z jednolitego ujęcia przywłaszczenia w myśl jednej z tych teorii. Zdaniem Langego, Substanztheorie jest me
todycznie błędna, wobec uwypuklenia przez nią momentu naturalistycz- nego, bowiem trwała możliwość oddziaływania na substancję tak samo w małym stopniu wchodzi w grę przy władztwie równym władztwu właściciela, jak naruszenie substancji w stosunku do uszkodzenia rzeczy (§ 303 k.k. niem.). A zatem, według § 303 k.k.n., nie jest istotne, aby rzecz posiadała wartość gospodarczą. Natomiast — według tego autora — przeciwko Sachwerttheorie przemawiają wątpliwości z punktu widzenia systematyki, skoro kradzież de lege lata w prawie niemieckim nie jest deliktem majątkowym.32 Poważne zastrzeżenia pod adresem Sachwert
theorie wysuwa R. Maurach, stwierdzając, że w zasadzie każde osiągnię
cie zysku z przemijająco zabranego przedmiotu można w świetle tej teo
rii ocenić jako kradzież. Stąd płynie niebezpieczeństwo objęcia penali
zacją furtum usus, świadomie potraktowanego przez ustawodawcę nie
mieckiego jako bezkarne. Teoria wartości widzi w kradzieży nie zamach na własność i władztwo, ale zamach skierowany przeciwko majątkowi, przez co akcentuje wymaganie animus lucri faciendi, tego zaś, zdaniem Mauracha, nie można przyjąć.33
Te wszystkie zastrzeżenia sprawiły, że orzecznictwo niemieckie od pewnego czasu konsekwentnie wymaga, by cel sprawcy był skierowany na przywłaszczenie „rzeczy samej lub nawet choćby tylko wartości go
spodarczej w niej zawartej” (der Sache selbst oder doch des von ihr 31 Patrz C. Than: Der Begriff der Zueignung bei Diebstahl und Unterschla gung nach geltenden Recht und unter Berücksichtigung der neuesten Strafgeset zentwürfe, Breslau 1915, s. 39.
32 Patrz Kohlrausch, Lange: op. cit., s. 531: Kritik. Por. także rozwa żania J. Widm anna: Die Grenzen der Sachwerttheorie, „Monatschrift für Deu
tsches Recht ” 1969, z. 7, ss. 529 —531.
33 Patrz Maurach: op. cit., ss. 200— 201, tak też Jagusch: op. cit., s. 306.
Trzeba zaznaczyć, że według W. Gutekunsta (Zagarnięcie mienia społecznego,
Warszawa 1956, ss. 85 — 86) teoria substancji utożsamia przywłaszczenie z nabyciem
prawa własności; sprawca przywłaszczenia, jak przyjmuje teoria, nabywa prawo
własności do przywłaszczonego przedmiotu, a to budzić musi zastrzeżenia wobec
faktu, iż wówczas jest on nabywcą w złej wierze i dlatego nie nabywa nigdy
prawa własności.
prawa własności; sprawca przywłaszczenia, jak przyjmuje teoria, nabywa prawo
własności do przywłaszczonego przedmiotu, a to budzić musi zastrzeżenia wobec
faktu, iż wówczas jest on nabywcą w złej wierze i dlatego nie nabywa nigdy
prawa własności.
faktu, iż wówczas jest on nabywcą w złej wierze i dlatego nie nabywa nigdy
prawa własności.
264 Janusz Wojciechowski
verkörperten Wirtschaftswertes) tzw. Vereinigungsformel.™ I tak orzecz
nictwo odrzuciło kradzież w przypadku, kiedy to sprawca zabrał cudzego psa, ponieważ liczył na uzyskanie nagrody za znalezienie; nie zamierzał zatem przejąć roli właściciela.34 35 Odbiega od tej zasady rozstrzygnięcie Sądu Krajowego we Frankfurcie z r. 1962, gdzie sąd uznał winnym kra
dzieży żołnierza, który zabrał czapkę koledze, aby ją przy Zwoleniu go ze służby oddać do magazynu.36 Działa w celu przywłaszczenia — wedle bawarskiego Wyższego Sądu Krajowego — ten, kto równowartość za
branej rzeczy w ten sposób zamierza włączyć do własnego majątku, że ją — jako rzekomy posłaniec właściciela — przekazuje jego nabywcy i dla siebie zatrzymuje umówioną cenę kupna.37
Uchodzi za sporne, jak należy ocenić z punktu widzenia prawa kar
nego zabór książeczki oszczędnościowej i podjęcie z niej należności. We
dług omawianej teorii substancji zachodzi kradzież, jeżeli sprawca zabrał książeczkę dla siebie, tzn. zabrał ją jako przedmiot materialny (körper
licher Gegenstand), bez względu na to, czy korzysta z niej, czy też nie.
Według tej teorii, jeżeli sprawca zaboru książeczki nawet nie usiłuje podjąć wkładu, czyn jego pozostaje bezkarny, jeżeli on książeczki jako
„substancji” nie chciał zatrzymać. Luka ta została uzupełniona przez Sachwerttheorie, a następnie przez kombinację obu tych teorii, jedno
czącą wymaganie zaboru substancji rzeczy oraz jej wartości. Sąd Rzeszy zabór książeczki oszczędnościowej w celu podjęcia wkładu przy jedno
czesnym zwrocie blankietu książeczki oszczędnościowej potraktował jako kradzież substancji.38 Wydaje się, że teoria wartości w tym wypadku nie da się pogodzić z istotą i treścią bezprawia przy kradzieży. Wedle Mau- racha, zabór książeczki jako taki, jest tu jedynie środkiem dla wyrzą
dzenia właścicielowi szkody, która następuje dopiero w momencie prze
niesienia wartości na „innego”, a pozostaje jedynie wartość książeczki jako takiej; w ten sposób następuje wywłaszczenie uprawnionego.39 Pa
piery wartościowe na okaziciela i podobne dokumenty, jak bilety środ
ków transportu, reprezentują wartość, którą wyrażają jako uprawnienie;
34 Patrz RG 47, 147; 61, 127 oraz aktualne orzecznictwo Bundesgerichtshofu, por. wyrok z 25 X 1968 r., „Goltdammer’ s Archiv für Strafrecht ” 1969, z. 10, ss.
306— 307.
35 Patrz RG 55, 59; por. też Maurach: op. cit., s. 190.
38 Patrz orzeczenie OLG Frankfurt z 13 VI 1962 r., „Neue Juristische Wochen schrift ” 1962, z. 41, s. 1879 z glosą negatywną M. Kohlhaasa; przeciwko temu orzeczeniu wystąpił także P. Westermann, „Neue Juristische Wochenschrift ”
1962, s. 2216.
37 Patrz orzeczenie Bay ObLG z 12 V 1964 r„ „Monatschrift für deutsches Recht” 1964, ,nr 9, s. 776.
38 Patrz RG 10, 369.
39 Patrz Maurach: op. cit., s. 200. K. Binding (op. cit., s. 264) pisze
w tym wypadku o oszustwie.
Pojęcie „celu przywłaszczenia” jako elementu kradzieży 265 ich utrata jest zarazem utratą uprawnienia i ten, kto uzyska je w do
brej wierze, osiąga własność tak papieru, jak i uprawnienia.40 Zasada ta rozciąga się na znaki wartościowe, np. znaczki pocztowe oraz kartki żywnościowe.41
W żadnym razie nie może być mowy o celu przywłaszczenia, jeżeli sprawca dąży do postąpienia z danym mieniem dla celów właściciela i na jego dobro.42 Nieco trudniejszy dla oceny jest wypadek, kiedy spraw
ca zabiera mienie właścicielowi, aby mu je następnie sprzedać. Wypad
kiem tym zajął się Z. Młynarczyk 43, zakładając, że sprawca przy zabie
raniu mienia już z uprzednio powziętym zamiarem sprzedaży go osobie, na której szkodę dokonał zaboru, uważa, że należy przyjąć, iż działanie takie — z którym łączyło się wprowadzenie w błąd nabywcy co do pra
wa własności — jest wyłudzeniem (art. 264 k.k. z r. 1932). Autor odrzuca możliwość oceny postępku sprawcy jako kradzieży wobec braku podstaw do przyjęcia, iż działał w celu przywłaszczenia. Fakt, że sprawca zabrał mienie nie w celu zwrócenia go właścicielowi, lecz w celu sprzedaży, nie ma — zdaniem autora — znaczenia dla oceny czynu. Odmienny pogląd reprezentuje nauka niemiecka. J. Wessels i G. Gribbohm44 twierdzą, że ten, kto zabiera cudze mienie w celu zbycia go osobie trzeciej, kupu
jącej w dobrej wierze, odpowiada za kradzież i broniłby się bezpodstaw
nie, że chciał użyć tego mienia jedynie do popełnienia oszustwa, i dla
tego, w myśl zasady bezkarności czynności „uprzedniej”, nie powinien ponosić odpowiedzialności karnej za jego zabór. Pogląd ten należy uznać za trafny, skoro sprawca przez ofertę sprzedaży, skierowaną do właści
ciela, zaprzecza jego własności; tym samym więc uzurpuje sobie upraw
nienie do rozporządzania zabranym mieniem jak właściciel. Zachowanie takie wypełnia treść pojęcia „przywłaszczenia”.45
40 Patrz Frank: op. cit., s. 518; Binding: op. cit., s. 264; Schwände r:
op. cit., s. 334.
41 Olshausen: op. cit., s. 1156.
42 Patrz J. Wessels: Zueignung, Gebrauchsanmassung und Sachentziehung,
„Neue Juristische Wochenschrift” 1965, z. 25, s. 1151, przypis 21; К an i a к: op.
■cit., s. 336; RG 52, 321. Sprawca w tym wypadku nie uzurpuje sobie przysługu
jącej właścicielowi władzy rozporządzania jak też nie chce włączyć zabranego mie nia do swego majątku.
43 Patrz Z. Młynarczyk: Z problematyki niektórych przestępstw przeciw
ko mieniu, „Biuletyn Generalnej Prokuratury” 1963, nr 2, ss. 41 i 42. Stanowisko to podzielił H. Rajzman: Przegląd orzecznictwa SN w zakresie prawa karnego materialnego, „Nowe Prawo ” 1963, nr 12, s. 1384.
44 Patrz Wessels: op. cit., s. 1153; G. Gribbohm: Verwendung fremder Sachen zum Zwecke der Täuschung des Eigentümers, „Neue Juristische Wochen schrift ” 1966, z. 5, s. 191. R. Maurach widzi tu dwa przestępstwa: kradzież i oszustwo (Deutsches Strafrecht, Allgemeiner Teil, 1958, s. 612).
45 Patrz loc. cit.
266 Janusz Wojciechowski
Stwierdzić jednak należy, że we wszystkich przestępstwach przeciw
ko własności sprawca chce uszczerbku właściciela nie tylko w sferze prawnej, ale i w dziedzinie pozycji gospodarczej.46 Musi to mieć znacze
nie dla oceny charakteru prawnego dokumentów, na których podsta
wie uzyskać można zawarte w nich wartości gospodarcze, pieniądze, to
wary.
Nie działa w celu przywłaszczenia, kto chce mienie tylko użyć, choć
by ono doznało przez to pewnego zmniejszenia wartości. W tym przy
padku należy przyjmować tzw. furtum usus. Wedle doktryny niemiec
kiej i szwajcarskiej, przy furtum usus (Gebrauchsanmassung) wola sprawcy kieruje się tylko na używanie rzeczy, a nie na przywłaszczenie jej gospodarczej wartości.47 W orzecznictwie i doktrynie austriackiej za furtum usus (Gebrauchdiebstahl) uznaje się samowolne zabranie cudzej rzeczy z celem wykonywania posiadania za jej posiadacza, jednak z za
miarem jej zwrotu.48
Orzecznictwo NRD nie przyjęło „celu przywłaszczenia” u sprawcy, który zabrany przez niego pojazd porzucił z dala od jego miejsca posto
ju. E. Kermann zwraca uwagę, że ustalenie, iż sprawca zaboru pojazdu rozporządzał nim jak właściciel, nie wystarcza, aby przyjąć kradzież.
Uprawnienia własnościowe dotyczą także tego, kto cudzą rzecz jedynie używa, bez włączenia jej do swego majątku. Tenże autor przytacza orzeczenie Sądu Najwyższego NRD (Oberstes Gericht — skrót OG) z r. 1960, wskazujące, że nie wystarcza do skazania za kradzież ogólne ustalenie o wykonywaniu uprawnień właściciela przez sprawcę w sto
sunku do danej cudzej rzeczy. E. Kermann, polemizując z H. Haackiem i G. Kröningiem, opowiada się za poglądem, że z faktu porzucenia po
jazdu lub jego uszkodzenia nie można ustalić, czy sprawca w chwili zabrania kierował się celem przywłaszczenia. W tym sensie wypowie
dział się OG w orzeczeniu z r. 1963, oceniając czyn sprawcy jako bez
prawny zabór celem użycia, a nie jako kradzież, mimo porzucenia pojazdu przez sprawcę z dala od jego miejsca postoju.49 Również brakuje „celu przywłaszczenia” przy samowolnym zaborze cudzej rzeczy, aby w ten
46 Patrz Welzel: op. cit., s. 301.
47 Patrz C. Tuchschmid: Furtum usus, Gebrauchsanmassung, Heerbrugg 1946, s. 38; Schwandet: op. cit., s. 334. Podobnie w doktrynie czeskiej— K.
Tibita.nzl: Jak postihovati tzv. furtum usus? „Pravnik ” 1958, nr 8, s. 607.
48 Patrz F. Nowakowski: Das öesterreichische Strafrecht in seinem Grun
dzügen, Graz — Wien-Köln 1955, s. 169.
49 Patrz wyrok Obergerichtshofu NRD z 11IV 1963 r., „Neue Justiz” 1964,
nr 12, s. 379; Por. też E. Kermann: Zur Abgrenzung des unbefugten eines
Fahrzeuges vom Diebstahl, „Neue Justiz ” 1964 nr 12, ss. 374 —375. Przeciwne zda
nie reprezentują: H. Haack, G. Kröning: Kriterien der Abgrenzung des unbe
fugten Gebrauchs vom Diebstahl, „Neue Justiz ” 1959, nr 11, ss. 386— 387.
fugten Gebrauchs vom Diebstahl, „Neue Justiz ” 1959, nr 11, ss. 386— 387.
Pojęcie „celu przywłaszczenia ” jako elementu kradzieży 267 sposób zmusić właściciela do wyrównania płatnego roszczenia.50 Zabie
rający cudzą rzecz w celu jej zajęcia na zabezpieczenie swoich roszczeń majątkowych nie może być uważany za działającego w celu przywłasz
czenia, chyba że chciał on nie wspomnianego zabezpieczenia, służącego ze swej natury za element późniejszej egzekucji, lecz wprost zatrzyma
nia danej rzeczy, tak jak swojej własności.51 W razie, gdy ten zamiar zatrzymania i następnie jego realizacja miały miejsce dopiero po zabra
niu celem zajęcia zabezpieczającego, będzie można mówić o przywłasz
czeniu zabranego przedmiotu. Okoliczność, że sprawcy żadne prawo za
trzymania nie przysługiwało, nie ma w tym przypadku, to jest w kwestii działania z zamiarem przywłaszczenia, znaczenia.52 Zagadnienie wspom
nianego zabrania na zabezpieczenie należy odróżnić od kwestii działania w tzw. samopomocy legalnej, kiedy to sprawca urzeczywistnia przewi
dziane w prawie cywilnym swoje prawo do zaspokojenia roszczenia przez własne działanie. Należy również odrzucić „cel przywłaszczenia” w wy
padku, gdy sprawca zabrane mienie chce natychmiast zniszczyć, a więc nie ma zamiaru włączać go do swego (lub innej osoby) majątku. Słusz
nie więc E. Mezger 53 stwierdza, że przy zamiarze zniszczenia nie można mówić o działaniu w celu przywłaszczenia, jak często przyjmowało orzecznictwo niemieckie, z wyjątkiem gdy zniszczenie rzeczy przedsta
wia taką formę, przez którą specyficzna wartość rzeczy zostaje utraco
na i wykorzystana (np. przy spaleniu węgla). Zniszczenie jest bowiem czynnością gospodarczo bezużyteczną, jest zmarnowaniem gospodarczej potencjalnej wartości rzeczy, w przypadku przywłaszczenia natomiast mienie zostaje obrócone na korzyść innej osoby.54
W kwestii, czy ten, kto dostrzegłszy zgubienie rzeczy przez jej po
siadacza, natychmiast ją ujmie w swoje władztwo w celu pozyskania atrybutów właściciela, dopuszcza się kradzieży czy też przywłaszczenia mienia znalezionego w doktrynie niemieckiej wskazuje się na możliwość tezy, że takie działanie sprawcy jest zgoła bezkarne. Za taką wykładnią przemawiałby brak w danej chwili władztwa nad tą rzeczą po stronie owego posiadacza, a więc brak podstawy do przyjęcia kradzieży oraz taki sam brak tego władztwa po stronie owego znalazcy, a więc brak podsta
wy do przyjęcia przywłaszczenia. Na gruncie k.k. z r. 1932 sprawę tę 50 Patrz Maurach: op. cit., s. 198; tak też orzecznictwo BGH nr 64, 736 —
„Neue Juristische Wochenschrift ” 1955, s. 1764.
51 Patrz RG 12, 88.
Eï Patrz Olshausen: op. cit., s. 1165; Jagusch: op. cit., s. 331.
53 Patrz E. Mezger: Strafrecht, Besonderer Teil, München—Berlin 1960, s. 126; tak samo Dalek e, Fuhrmann, Schäffer: op. cit., s. 292. Uważają oni, że oba te zamiary mogą występować obok siebie.
34 Por. Maurach: loc. cit., Schwände r: op. cit., s. 324; RG 64, 250;
Wessels: op. cit., s. 1156 oraz przypis 27.
268 Janusz Wojciechowski
rozwiązuje sam ustawodawca, wprowadzając przestępstwo sut generis przywłaszczenia sobie mienia znalezionego (art. 262 § 3). W nauce nie
mieckiej utrzymuje się i przeważa negatywne ujęcie istoty przywłasz
czenia jako przysporzenie sobie cudzej własności, przedsiębrane bez na
ruszenia cudzego władztwa.5®
W Polsce omawiane wyżej niemieckie teorie co do istoty przywłasz-^
czenia znalazły swoich zwolenników. F. Maciejowski był zwolennikiem teorii wartości rzeczy. Określa on przywłaszczenie jako przyswojenie, polegające na „obróceniu” powierzonej sobie cudzej rzeczy na swój uży
tek, jakby własnej.55 56 S. Glaser wyraził zdanie, że przywłaszczenie naru
sza prawo własności i sprowadza się do zdobycia przez sprawcę wy
łącznego — zbliżonego do prawa własności — panowania nad rzeczą.57 W. Makowski stwierdzał, że przy przywłaszczeniu chodzi o to, aby spraw
ca postępował w stosunku do zabranej rzeczy tak jak właściciel.58 Podob
nie J. Makarewicz, wedle którego przywłaszczenie ma miejsce wtedy, gdy sprawca rozporządza mieniem w kierunku gospodarczego użycia (zu
życia), z wykluczeniem osoby uprawnionej.59 Orzecznictwo Sądu Naj
wyższego przyjmuje zamiar przywłaszczenia cudzego mienia wówczas,, gdy sprawca zabiera cudze mienie w celu zapewnienia sobie możliwości rozporządzania nim, jakby było ono jego własnością.60 Stanowisko to1 aprobuje W. Wolter, dodając, iż obojętne jest, czy sprawca zabrane mie
nie ma zamiar zużytkować tylko dla siebie, czy dla osób trzecich.61 S. Śliwiński określa przywłaszczenie jako działanie, które zmierza do tego, aby mienie w swej substancji oraz gospodarczo znalazło się w ma
jątku innej osoby, by ona mogła względem niego faktycznie (nie praw
55 Patrz Maurach: op. cit., s. 224; Welzel: op. cit., s. 306; Mezger:
op. cit., s. 128; Binding: op. cit., s. 275.
56 Patrz F. Maciejowski: Wykład prawa karnego w ogólności, Warszawa 1948, s. 530.
57 Patrz S. Glaser: Polskie prawo karne w zarysie, Kraków 1933, s. 342, 58 Patrz W. Makowski: Kodeks karny, Komentarz, Warszawa 1937, s. 786.
Należy tu dodać, iż W. Makowski początkowo był zwolennikiem teorii substancji, pod wpływem zapewne Motwywów do kodeksu karnego z 1903 r. (patrz: W. Ma
kowski: Kodeks karny obowiązujący tymczasowo na Ziemiach Rzeczypospolitej Polskiej b. zaboru rosyjskiego, t. II, Warszawa 1922 r., s. 301; podobnie id.: Prawo karne, O przestępstwach w szczególności, Warszawa 1924, ss. 395—396. Zmiana stanowiska nastąpiła przy pracy nad częścią szczególną polskiego projektu k. k., której był referentem. Patrz: Projekt k. k. w redakcji przyjętej w drugim czyta niu przez sekcję prawa karnego Kom. Kodyf. RP, Uzasadnienie części szczególnej, Kom. Kodyf. t. V, z. 4, Warszawa 1930.
59 Patrz Makarewicz: op. cit., ss. 586 i 597. Tak też Sąd Najwyższy w wyroku z 19 VII 1934, Zb. O. 1935, poz. 287.
60 Patrz wyrok SN z 26X1 1959 (V K. 1030/59), „Państwo i Prawo” 1961, nr 1, s. 156.
61 Patrz ibid., ss. 157 i 159.
Pojęcie „celu przywłaszczenia ” jako elementu kradzieży 269 nie) wykonywać te wszystkie czynności, które ma prawo wykonywać właściciel względem własnego mienia.62 Nie dopuszcza się natomiast kra
dzieży ten, kto zabiera cudze mienie wyłącznie w celu zniszczenia, np.
zabór obrazu z muzeum w celu zniszczenia malowidła, które, zdaniem sprawcy, jest pornografią. Należy jednak przyjąć kradzież i w takim przypadku, gdy zabór dotyczy takiego mienia, które z natury rzeczy przeznaczone jest na zniszczenie (np. drzewo na opał).63 Sąd Najwyższy przyjął kradzież, a nie furtum usus, w przypadku zaboru przez sprawcę pojazdu samochodowego i następnie porzucenia go, uznając iż w fakcie porzucenia ujawniła się wola sprawcy postąpienia z zabranym samocho
dem jak ze swoją własnością.64 Nie można przyjąć celu przywłaszczenia w sytuacji, kiedy sprawca zabiera cudze mienie w celu zastawienia go, przy jednoczesnym zamiarze późniejszego zwrócenia go. Takie stanowis
ko należy przyjąć również, jeśli zabór cudzego mienia następuje w za
miarze wywarcia bezprawnego nacisku (np. skłonienia posiadacza do uczynienia zadość prawnym pretensjom sprawcy) lub gdy zabrane mie
nie zostaje obrócone na korzyść właściciela.65 Zabranie książeczki oszczęd
nościowej po to, aby z niej podjąć część gotówki, a następnie zwrócić książeczkę właścicielowi, nie będzie — zdaniem Śliwińskiego — kradzie
żą, lecz raczej oszustwem, jako że mienie nie tylko gospodarczo, ale i pod względem swej substancji musi znaleźć się w obcym majątku.66 Wedle orzeczenia Najwyższego Sądu Wojskowego 67, książeczka oszczęd- dnościowa jako przedmiot nie ma wartości materialnej, nie stanowi więc mienia, lecz jest jedynie dokumentem stwierdzającym po stronie właści-
0 2 Patrz Śliwiński: Prawo karne, C
zęśćszczególna, s. 241; tak też Sie
wierski: op. cit., s. 347.
63 Patrz Śliwiński: op. cit., s. 243. Podobnie L. Lernell: Kradzież z art. 57 prawa o wykroczeniach, „Służba MO ” 1959, nr 2, s. 168 oraz J. S к u- piński: Samowolne użycie cudzego pojazdu mechanicznego w prawie karnym,
„Państwo i Prawo ” 1965, z. 1, s. 82. Przeciwne stanowisko reprezentuje I. And
rejew (O kradzieży samochodu, „Nowe Prawo” 1961, nr 3, s. 366), który traktuje zabór w celu zniszczenia jako kradzież.
64 Patrz wyrok z 12 II 1963 r. (III K. 781/62), OSN — Biuletyn Generalnej Pro
kuratury 1963, nr 4, poz. 63; podobnie wyrok SN z 27 VIT 1962 r. (V K. 347/62), Biul. SN 1962, nr 10. poz. 9. Stanowisko SN nie wydaje się trafne. Jak już zostało wyżej podniesione, fakt porzucenia zabranej rzeczy nie jest jeszcze wystarczającą podstawą do przyjęcia, że sprawca działał w celu przywłaszczenia. Raczej należy przyjąć furtum usus, gdyż sprawca ma w tym przypadku jedynie wolę władania rzeczą, nie roszcząc sobie do niej prawa, co jest konieczne dla przyjęcia animus rem sibi habendi. Por. co do tego J. Ignat owić z: Ochrona posiadania, War
szawa 1963, ss. 52—53. Stanowisko to także podziela i przytacza wyczerpujące ar
gumenty Skupiński: op. cit., ss. 81 —82.
65 Patrz Śliwiński: op. cit., s. 243; Siewierski: op. cit., s. 348.
68 Patrz Śliwiński: loc. cit. — zwraca tu uwagę wpływ poglądów R. Franka.
67 I atrz postanowienie SN z 8 1 1959 r., Rw 2315/58, ONSW 1960, poz. 194.
270 Janusz Wojciechowski
cielą książeczki wierzytelność w stosunku do PKO. Przestępstwo prze
ciwko mieniu zostanie popełnione w tym wypadku, gdy sprawca wyłu
dzi od PKO sumę należną nie jemu, lecz właścicielowi książeczki.
Uchwała Sądu Najwyższego 68 powszechnego nakazuje w takim wypadku w stosunku do sprawcy zastosować przepisy o zagarnięciu mienia spo
łecznego, nawet wówczas, gdy nastąpiło to w sytuacji, w której PKO nie odpowiada za dokonaną wypłatę. Negatywne stanowisko wobec tej uchwały zajął W. Wolter69, twierdząc, iż w omawianej sytuacji wystę
pują dwie ewentualności rozstrzygnięcia: a) albo możliwe jest dokona
nie zagarnięcia mienia społecznego bez szkody w mieniu społecznym, co powoduje konieczność zrezygnowania z tezy, iż zagarnięcie mienia polega na uszczupleniu funduszu mienia społecznego (co wydaje się pa
radoksalne); b) albo dokonane zagarnięcie mienia społecznego musi pole
gać na uszczupleniu funduszu społecznego, wówczas taka transakcja może być jedynie usiłowaniem zagarnięcia mienia społecznego z jedno
czesnym dokonaniem oszustwa na szkodę właściciela książeczki. Tertium non datur. Jednak orzeczenie to zupełnie pomija fakt, że szkoda wyrzą
dzona została jednostce i należało ocenić zachowanie się sprawcy w płaszczyźnie obowiązujących w tym względzie przepisów. Odmienne sta
nowisko zajmuje Z. Papierkowski 70; wedle niego istotą rzeczy w oma
wianej uchwale jest formalne działanie sprawcy, polegające na podjęciu wkładu, a skierowane na przedmiot uznany za mienie społeczne. Mimo to, że nikt nie został pokrzywdzony, sam fakt nielegalnego podjęcia wkładu jest zagarnięciem mienia społecznego, co stanowi przestępstwo formalne. Stanowisko to nie wydaje się trafne, gdyż wszystkie trzy formy pojęcia zagarnięcia zakładają wyrządzenie szkody właścicielowi.
РЕЗЮМЕ
В работе рассматривается понятие „цель присвоения", которое дав
но доставляло судебной практике значительные трудности, а в науке уголовного права вызывало споры. Анализ понятия цели присвоения является актуальным на фоне обязывающих норм уголовного кодекса с 1969 г., ст. 203, 210 и 213, в которых поставлены требования, чтобы виновник предпринял определенные действия с целью присвоения. Этот анализ есть полезным для отделения кражи от других преступлений близких ей, так, например, присвоение, мошенничество, повреждение имущества или так называемый
furtum usus.
Особенное значение по68 Zob. Uchwała SN z 19 XI 1965 r. (VI KZP 54/65), OSPiKA 1966, nr 6, s. 267.
69 Patrz OSPiKA 1966, nr 6, ss. 268—270.
70 Patrz Z. Papierkowski: Glosa do uchwały SN z 19X1 1965 r., OSPiKA
1966, nr 12, ss. 559—561.
Понятие „цели присвоения" как элемента кражи 271
нятие „цели присвоения" имеет для кражи, так как деятельность ви
новника, заключающаяся в хищении чужого имущества, только тогда можно назвать кражой, если она предпринята с „целью присвоения”.
„Цель присвоения" не только характеризует субъективную сторону пре
ступления, т.е. вину, а также придает действию особенный смысл, при помощи которого „цель присвоения" выделяет это действие из клас
са действий с этими самыми объективными признаками, но без субъ
ективной тенденции. Этим самым автор отклоняет возможность совер
шения кражи с эвентуальным умыслом.
Автор анализирует суть понятия присвоения с точки зрения теории субстанции
(Substanztheorie)
и теории стоимости(Sachwerttheorie),
а также так называемой
Vereinigungformel,
по которой цель виновника должна быть направлена на присвоение субстанции имущества или хотя бы содержащейся в нем хозяйственной стоимости.
Автор отклоняет „цель присвоения", если виновник стремится ис
пользовать это имущество для целей собственника или для его пользы, а также тогда, когда виновник забирает чужое имущество, чтобы его немедленно уничтожить. В этом случае виновник не имеет намерения включить это имущество в свое имение. Тот, кто хотел только по
пользоваться имуществом, хотя даже этим самым в некоторой степени уменьшил его стоимость, также не действует с целью присвоения; здесь имеет место так называемый
furtum usus.
Автор зато принимает действие с целью присвоения по стороне того виновника, который заби
рает имущество собственника с намерением, чтобы его потом продать ему же.
ZUSAMMENFASSUNG
Der Gegenstand der Abhandlung ist der Begriff der Zueignungs
absicht, die seit langem der Gerichtspraxis beträchtliche Schwierigkeiten bietet und in der Rechtswissenschaft Meinungsverschiedenheiten hervor
ruft. Die Analyse des Begriffes ist von Nutzen angesichts der Normen des Strafgesetzbuches von 1969 (Art. 203, 210, 213), nach denen zum Tatbestand des Diebstahls gehört, dass der Täter gewisse Handlungen
„zwecks Zueignung” fremden Eigentums unternimmt. Es kann auch
keinem Zweifel unterliegen, dass die Analyse dieses Begriffes bei der
Abgrenzung des Diebstahls von anderen, ähnlichen Straftaten, wie
Unterschlagung, Betrug, Vermögensschädigung, oder das sog. furtum
usus behilflich sein kann. Besondere Bedeutung hat der Begriff der
Zueignungsabsicht für den Diebstahl, da das Verhalten des Täters,
bestehend in der Wegnahme fremden Eigentums, nur dann als Diebstahl
272 Janusz Wojciechowski
bezeichnet werden kann, wenn es zwecks Zueignung geschieht. Das subjektive Merkmal der Zueignung als des Zwecks der Handlung, ist nicht nur für die subjektive Seite der Straftat d.h. für die Schuld cha
rakteristisch, sondern es verleiht der objektiven Tat einen besonderen Sinn, der sie von anderen Straftaten, mit gleichen objektiven Merkma
len aber ohne diese subjektive Einstellung, unterscheidet. Damit hält es der Autor nicht für möglich, einen Diebstahl mit dolo eventuali be
gehen zu können.
Der Autor analysiert das Wesen des Begriffes der Zueignung vom Standpunkt der Substanztheorie, der Sachwerttheorie und der sog. Ver
einigungsformel, nach der die Handlung des Täters auf die Zueignung der Substanz der Sache oder wenigstens des in ihr enthaltenen wirt
schaftlichen Wertes gerichtet werden muss.
Der Autor lehnt die Zueignung als Zweck der Handlung ab, wenn der Täter versucht, das fremde Eigentum im Interesse des Eigentümers oder zu seinem Wohl zu gebrauchen. Das gleiche trifft in dem Fall zu, wenn der Täter sich fremden Eigentums bemächtigt, um es sofort zu vernichten. In dem letzten Falle beabsichtigt der Täter nicht, das fremde Eigentum dem eigenen Vermögen einzugliedern. „Zwecks Zueignung”
handelt auch nicht derjenige, der sich fremden Eigentums nur bedie
nen will, wenn es auch dadurch eine Wertminderung erleiden sollte.
Hier ist der sog. furtum usus der Fall. Wenn aber jemand fremdes Eigentum wegnimmt, um es nachher dem Eigentümer zu verkaufen, so handelt er nach der Ansicht des Autors „zwecks Zueignung”.
Papier druk. sat. Ill kl. 80 g Format BS (70X100) Stron druku 1»
Annales UMCS 1971 Drukarnia Uniwersytecka w Lublinie Zam. nr 155 z 8 VI1971 Nakład 600+100. B-5 Maszynopis otrzymano w czerwcu 1971 Druk, ukończ, w lutym 1972
