794 ZA PISK I
sty czn eg o dla k u ltu ry r y c e r s k i e j k u ltu oręża” — jak p isze autorka (s. 298) — a le w ią za ło się z w yzn a w a n ą przez p olsk ą szlach tę doktryną, że jej rola i pozycja sp ołeczn a opiera się n a ob ow iązk u obrony p a ń stw a i religii. N a d zw y cza jn ie roz bud ow ana ob rzędow ość p ogrzeb ow a i su g e s ty w n ie w yrażan e żale po śm ierci osób b lisk ich w ią z a ły się z k u ltem rod zin y szlach eck iej i rolą, jaką ta rodzina odgry w a ła w ży ciu sp ołeczn ym i p olityczn ym . Ż ycie rodzinne n ie b yło sp raw ą pry w a tn ą szlach cica lu b m agnata, le c z ok reślało jeg o udział w życiu p u b liczn ym i jeg o p raw a p olityczn e, sp raw y śm ierci n a b iera ły w te n sposób ró w n ież p u b licz n eg o charakteru, stąd ich ek sp o n o w a n ie w tw ó rczo ści p lastyczn ej (m auzolea, p o m n ik i nagrobne, p ortrety tru m ien n e, arch itek tu ra okazjonalna) i litera ck iej. S zk o da, że autorka — zap ew n e lim ito w a n a m o żliw o ścia m i p u b lik a cji — n a zb y t zw ięźle p rzed sta w iła w ie le w ątk ów , często ogran iczyła się ty lk o do w y lic z e n ia n azw isk a u to ró w i ty tu łó w d zieł. J e st to tem a ty k a n ad er w ażna n ie ty lk o dla poznania starop olsk iego p iśm ien n ictw a i całej starop olsk iej ku ltu ry, a le tak że r ea lió w życia sp ołeczn ego tej epoki.
A.W.
O p is ' a r c h i w a P o so ls k o g o p r i k a z a 1673 goda. P o d g o to w ił к p ie- czati W. I. G a 1 с o w , C en traln yj G osu d arstw ien n yj A rch iw D r ic w - nich A k tów , P a m ia tn ik i O tieczestw ien n o j Istorii, w y p u sk 4, M oskw a 1990, cz. 1, s. 525, cz. 2, s. 119.
S y g n a lizo w a n a p ozycja zam yka p roces rea liza cji rozpoczętego przed b lisk o ć w ierćw ieczem p rzed sięw zięcia ed ytorsk iego, k tórego celem b y ło w p row ad zen ie do ob iegu n a u k o w eg o zach ow an ych in w en ta rzy a rch iw ó w m o sk iew sk ich in sty tu cji cen tra ln y ch X V I— X V II w . E fek tem ty ch za b ieg ó w są d w ie k o le jn e e d y cje p o chodzącego z o statn iej ć w ierci X V I w . in w en ta rza arch iw u m carsk iego (1960, 1978), p u b lik a cje k o m p letn y ch o p isó w zaw artości arch iw u m U rzęd u P o selsk ieg o z lat 1614 i 1626 (1960, 1977), oraz fu n d a m en ta ln e stu d iu m A . A . Z i m i n a o ro sy jsk im arch iw u m p a ń stw o w y m X V I w . W bezp ośred n im zw ią zk u z ty m p ostu la tem b ad aw czym p ozostaje ró w n ież cen n e stu d iu m S. O. S z m i d t a , p o św ię cone arch iw u m Iw an a IV G roźnego (1984).
P o d sta w ę om aw ian ej ed y cji sta n o w i dobrze zach ow an y ory g in a ł in w en tarza — ręk o p iśm ien n y k od ek s in folio ze zb iorów m o sk iew sk ieg o C en traln ego A rch iw u m A k t D a w n y ch (CGADA, fond 138, op. 3, n r 4, к. 2— 1159v).
P o w sta n ie źródła w iązać n a le ż y z podjętą w 1670 r in ic ja ty w ą ó w czesn eg o zw ierzch n ik a U rzędu P o selsk ieg o — b ojarzyna A. L. O rdina-N aszczokina, a czk o l w ie k zak oń czen ie prac n a stą p iło ju ż pod k ie ro w n ictw em jeg o n a stę p c y — zn a k om itego anim atora liczn y ch literack ich i ed ytorsk ich p rzed sięw zięć, bojarzyna A. S. M a tw iejew a .
Im p o n u ją cy rozw ój m o sk iew sk iej b iurokracji cen traln ej pod rządam i cara A lek seg o M ich ajłow icza spraw ił, iż pozostający w p erm an en tn ym u ży ciu od 1626 r. in w en tarz arch iw u m U rzędu P o selsk ieg o , teg o fa k ty czn eg o m in isteriu m sp raw za gran iczn ych , a czk o lw iek k ilk a k ro tn ie a k tu a lizo w a n y za p om ocą d oraźn ych sp i só w n a b y tk ó w (np. sporządzony w la ta ch 1632— 1634 in w en ta rz d ok u m en tów z lat 1627— 1632), n ie m ógł sprostać u sch yłk u la t sześćd ziesią ty ch X V II w . p o trzebom słu żb y dyplom atycznej. T rudności tych n ie b y ły w stan ie w y e lim in o w a ć op isy częścio w e w y k o n y w a n e przez d u m n ych d iak ów w n a stę p stw ie k o lejn y ch zm ian n a sta n o w isk u szefa U rzędu. O znacza to, iż in w en tarz 1673 r. zaw iera je d y n y k o m p letn y w yk az n a b y tk ó w a rch iw u m U rzęd u P o selsk ieg o za la ta 1634— —1673, d ostarczając tym sam ym b ezcen n y ch in form acji o zasob ie źródeł d ok u m en
ZA PISK I 795
tow ych , d otyczących rosyjsk iej p o lity k i zagranicznej w tym b rzem ien n ym w do n io słe w y d a rzen ia okresie.
N ie sposób p rzecenić zn aczen ia e d y c ji dla stu d iów nad biurokracją m o sk ie w ską, nad rozw ojem ro sy jsk iej a rch iw isty k i, a w reszcie i dla badań filo lo g iczn y ch : w in w en tarzu w y stę p u je b o w iem ó w czesn y języ k urzęd ow y w n a jczy stszej postaci, z o b fity m zasob em le k s y k i dyp lom atyczn ej. Źródło dostarcza rów n ież n iem a ło w a ż k ieg o m ateriału dla rozw ażań o recep cji term in ó w i n a zw ob cojęzyczn ych , a n a w e t — regu ł ich transliteracji.
E dycja (cz. 1, s. 27— 525), przygotow an a w ed le n a jlep szy ch tra d y cji arcneo- grafii ro sy jsk iej, poprzedzona je s t k o m p eten tn y m w stęp em pióra w y d a w c y (s. 5— — 24); całość u zu p ełn iają p ieczo ło w icie zesta w io n e in d ek sy: osob ow y, g eograficzn y i rzeczow y.
ff.G,
S e n a t o r o w i e i p o s ł o w i e S e j m u W ielk iego, oprać. Jerzy К o w e с к i, n o ty b iograficzn e H anna M a ł a c h o w i c z , W y d a w n ictw o S ejm ow e, W arszaw a 1991, s. 104, ilustr.
Jak w ięk szo ść n a jw a żn iejszy ch w yd arzeń h istoryczn ych , S ejm C zteroletn i m a sw ój n iezm ien n y kanon ik onograficzny, w k tórego skład w chodzą m .in. portrety k ilk u n a jw y b itn ie jsz y c h p o lity k ó w tej doby. W ielok rotn ie p u b lik ow an e i przez to opatrzone, n iera z ju ż w ogóle n ie od d ziaływ u ją na odbiorcę, k tóry ich n ie za uw aża. P o d sta w o w ą za letą om aw ian ej p u b lik a cji je s t znaczne poszerzen ie zestaw u tych w izeru n k ó w . W a lb u m ie zebrano b o w ie m o siem d ziesią t b arw n ych reproduk c ji p ortretów sen a to ró w i p o słó w u czestn iczą cy ch w n ajd łu ższym sejm ie R zeczy p osp olitej. O brazy w y sz ły spod rozm aitych p ęd zli, od n a jsła w n iejszy ch m alarzy ep o k i aż do an o n im o w y ch a r ty s tó w p row in cjon aln ych , a n a w e t m alarzy X I X - -w ie c z n y c h , k tórzy w zo ro w a li się na tw órcach z końca X V III w . Jed n ak n ie w a r to ść arty sty czn a w izeru n k ó w sta n o w i o zn aczen iu in icja ty w y W y d a w n ictw a S e j m ow ego. W yznacza je m o żliw o ść zerw an ia z w izu a ln ą a n on im ow ością d ziejów S ejm u C zteroletn iego. D o w ie lu r e fle k sji pobudza przyjrzen ie się rysom tw a rzy p ostaci zn an ych z opracow ań, p am iętn ik ów , a nieraz n a w et z lek tu ry ich k o res p on d en cji. F izjon om ie zn am ion u jące siln e ch arak tery i bogatą osob ow ość obok b a n aln ych tw arzy su geru jących n is k ie p ob u d k i k ieru jące p ostęp ow an iem ich p o sia daczy. I n a jciek a w sze: m o żliw o ść k on fro n ta cji tych w rażeń z dotych czasow ą w ied zą o epoce i o roli, jaką od egrali p o szczeg ó ln i b oh aterow ie album u. W yn ik i n ie są b yn ajm n iej jednoznaczne.
P u b lik a cję p rzygotow an o n a p od staw ie ek sp on atów w yp ożyczon ych z p iętn astu k rajow ych m u zeó w i b ib lio tek n a w y sta w ę zorganizow aną w 1988 r. w Zam ku K ró lew sk im w W arszaw ie. J erzy К o w e с к i poprzedził album z w ięzły m i bar dzo treściw y m w stęp em , w k tó ry m p rzed sta w ił gen ezę i organizację p olskiego p arlam entu oraz przeb ieg i dokonania S ejm u C zteroletniego. K on ieczn ość skróto w e g o u k azan ia sk om p lik ow an ych p o d zia łó w p o lity czn y ch teg o ok resu stała się przyczyną n iezręczn ego sform u łow an ia, z którego m oże w y n ik a ć, że w początkach S ejm u W ielk iego S zczęsn y P otock i zm ierzał do obalenia R ady N ieu sta ją cej, co — jak w iad om o — n ie m iało m iejsca. P onadto: Joach im C h reptow icz został w 1793 r. k a n clerzem w ie lk m lite w sk im po A . S ap ieże, a n ie koron n ym po J ack u M ała ch ow sk im . W ą tp liw e te ż jest, czy fo rm a ln ie zło ży ł urząd w y jeżd ża ją c z kraju przed p oczątk iem sejm u grod zień sk iego t. г., choć rzeczy w iście fu n k c ji sw ej póź n iej już n ie spraw ow ał. N iefortu n n a p om yłka k orek ty spraw iła, że zasiadanie p od
