A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
F O L IA L IN G U IS T IC A 43, 2005
Beata Grochala
D O W C IP JĘZ Y K O W Y W NAGŁÓW KACH „G A ZETY W Y B O R C Z E J”
Celem niniejszego artykułu jest analiza dowcipu językowego, występującego w nagłów kach prasow ych. W ykorzystany m ate ria ł1 obejm uje nagłówki pochodzące z jednego rocznika (2000) „G azety W yborczej” , jednego z naj bardziej poczytnych dzienników w Polsce2. D la potrzeb badawczych m ateriał językowy został ograniczony do nagłówków zawierających zm odyfikowaną postać frazeologizmu. Pom inięto tytuły wykorzystujące frazeologizmy w nie zmienionej postaci strukturalnej i semantycznej oraz te, w których wykorzys tano szczególny rodzaj frazeologizmów, jakim są skrzydlate słowa - tytuły bądź cytaty z literatury, piosenek, filmów3.
M odyfikacja związków frazeologicznych, stanow iąca tworzywo dowcipu językowego, jest bardzo ciekawym i niewystarczająco zbadanym zagadnieniem. W dotychczasowych pracach poświęconych tej problem atyce4 analizie p od daw ano teksty literackie, które różnią się od tekstów prasowych. Nagłówek
1 M a te ria ł w y k o rz y stan y w a rty k u le z o sta ł z eb ra n y d o p ra c y m ag iste rsk iej Z w ią z k i
fra zeo lo g iczn e i ich m o d yfika cje w nagłów kach ,.G azety W yb o rczej", n a p isan e j p o d k ierunkiem
p ro f, d r h a b . B ożeny O stro m ę ck iej-F rączak w K a ted rz e W spółczesnego Języ k a Polskiego U n iw ersy tetu Ł ó d zk ieg o w ro k u ak ad em ick im 2000/2001.
2 W edług d a n y c h z w rześnia 2004 r. „ G a z e ta W y b o rcza” d o c ie ra d o 19,51% o d b io rcó w p ra sy (n ajp o p u larn iejszy d zie n n ik , „ F a k t” - d o 22,53% czytelników , a trzeci w ran k in g u „S u p er E x p ress” - d o 11,13% ) - wg b a d a ń p rz ep ro w a d z o n y ch n a zlecenie Polskich B ad ań C zy teln ictw a, w w w .p o czy t.p l.
3 A nalizę d o w cip u w tego typu n a g łó w k ach m o żn a o dnaleźć w a rty k u le L. K r a w i e c ,
K o m izm w nagłów kach prasow ych, „ P o ra d n ik Językow y” 1989, z. 9 -1 0 , s. 649-653.
4 M odyfikacji zw iązków frazeologicznych, będących źródłem dow cipu językow ego, pośw ięcony je s t m .in. jed e n z ro zd ziałó w m onografii D . B u t t l e r , P olski dowcip ję z y k o w y , W arszaw a 2001, s. 139-192. P o r. także arty k u ły S. B ą b y , Frazeologia ja k o tw orzyw o dowcipu języko w eg o
fr a s z e k i a fo ryzm ó w S . J. Leca, „P rzegląd H u m an isty czn y ” 1979, z. 9, i d e m , Żartobliw e innowacje fra zeo lo g iczn e we fra sz k a c h Lecha K onopińskiego, „ P rzeg ląd H u m a n isty c zn y ” 1978,
z. 12; M . W i t k o w s k a - G u t k o w s k a , Dowcip ję z y k o w y w tekstach Juliana Tuwim a, „ R o z p ra w y K om isji Językow ej Ł T N ” 2001, t. X L V I.
prasowy, ze względu na swoje podstawowe funkcje, jakim i są m .in.: infor m owanie o treści wypowiedzi, pozyskanie czytelnika (zachęcenie go do przeczytania artyk u łu )5, stanowi szczególny rodzaj tekstu, w którym często dochodzi do naruszenia ustalonych konstrukcji językowych.
Term in „dow cip” , użyty w tytule pracy, jest pojęciem niejednoznacznym, różnie definiowanym przez badaczy. Jedni utożsam iają go z szeroko poj m owanym hum orem 6, traktując oba pojęcia synonimicznie, inni ograniczają termin „dow cip” jedynie do krótkiego żartu słownego, rodzaju anegdoty, krótkiego opow iadania humorystycznego (rozumienie tożsam e z niemieckim słowem der W itz czy angielskim jo ke)7, które potocznie nazywane bywa „kaw ałem ” . Próbę syntetycznego przedstaw ienia koncepcji badawczych dotyczących dowcipu podjęła D. Buttlerow a8, k tó ra w skazała trzy sposoby rozum ienia om aw ianego pojęcia: 1. „wszelkie środki zdolne przekazać 'kom iczną intencję’ twórcy [...]” , 2. „wszelkie formy świadomej twórczości językowej o charakterze żartobliwym” , 3. „ściśle określona struktura tekstowa
o stałej kompozycji, charakteryzująca się krótkością i zaskakującą pointą” . N a tej podstawie autorzy Encyklopedii języka polskiego sformułowali definicję dowcipu językowego rozum ianego jako „zamierzony przez nadawcę komizm językowy, a więc wszelkie struktury leksykalne, frazeologiczne i składniowe będące wynikiem świadomej twórczości i obliczone na wywołanie efektów komicznych. W dalszej części artykułu term in „dow cip” używany jest w ostatnim z zaprezentowanych znaczeń.
Zarów no D. Buttler, jak i autorzy Encyklopedii języ k a polskiego zwracają uwagę na szczególną rolę nadawcy wypowiedzi. Kom iczne intencje twórcy stanowią w świetle zaprezentowanych definicji warunek niezbędny do uznania kom unikatu słownego za przejaw dowcipu językowego. W arunek ten spełniają nagłówki prasowe, w których doszło do modyfikacji związków frazeologicz nych. Ich autorzy (w przypadku „G azety W yborczej” nie są to najczęściej autorzy artykułów , ale redaktorzy specjalistycznego działu nagłów ków 10), wprowadzając do tytułu artykułu zmodyfikowany związek frazeologiczny, działają świadomie, licząc na to, że w ten sposób przykują uwagę czytelnika, a to najłatwiej osiągnąć wykorzystując element zaskoczenia, nasuwający odbiorcy zabaw ne skojarzenia.
5 W. P i s a r e k , P oznać prasę po nagłówkach! N agłów ek w ypow iedzi p ra so w ej w oświetleniu
lingw istycznym , K ra k ó w 1967.
6 T a k ie ujęcie d o w cip u o d n a jd u je m y m .in. w p racy W . C h ł o p i c k i e g o , O hum orze
pow ażnie, K ra k ó w 1995.
7 P o r. m .in. D . B r z o z o w s k a , O dowcipach polskich i angielskich. A s p e k ty jęz yk o w o -
-kulturow e, O p o le 2000.
8 D . B u t t l e r , P o lski dowcip ję z y k o w y , s. 31.
9 E ncyklopedia ję z y k a polskiego, red. S. U rb ań czy k , W ro cław 1994.
D anuta Buttler, pisząc o modyfikacji związków frazeologicznych, wskazuje trzy zasadnicze m echanizm y dowcipu językowego:
- upodobnienia frazeologiczne;
- częściowa wymiana składu leksykalnego związku frazeologicznego; - zm iana kośćca związku frazeologicznego (defrazeologizacja, kontam i- nacja, elipsa frazeologiczna)11.
Jest to ciekawy, ale budzący pewne wątpliwości podział mechanizmów modyfikacji związków frazeologicznych, prowadzących do powstania dowcipu językowego. Przede wszystkim podział ten nie jest rozłączny, gdyż, jak wynika z przykładów zaprezentow anych przez D . B uttlerow ą, granica między upodobnieniem frazeologicznym a częściową wymianą składu leksykalnego związku frazeologicznego jest płynna. Według autorki Polskiego dowcipu językowego za upodobnienia frazeologiczne należy uznać takie przykłady, jak: „Szm irra i kadzidło” czy „Wszelki Duch pana Becka chwali” . Taką klasyfikację D. Buttlerową uzasadnia definicją upodobnienia frazeologicznego, które traktuje jak o modyfikację polegającą na zachowaniu schematu tradycyj nego związku oraz niemal całego jego składu leksykalnego (bez zmian semantycznych)12. M odyfikacja związku wszelki duch pana Boga chwali wydaje się jednak zbyt odbiegać od pierwowzoru i dlatego należałoby wskazać tu raczej drugi rodzaj mechanizmu dowcipu językowego, a mianowicie częściową wymianę składu leksykalnego.
Aby uniknąć tego typu wątpliwości, analizowany przeze m nie m ateriał podzieliłam w zależności od tego, jakie właściwości elementów językowych wywołują efekty komiczne. Kryterium to, zaczerpnięte z pracy D. But- tlerowej13, pozwala na wyodrębnienie:
- dowcipu strukturalnego, w którym m odyfikacja formy słownej nie pociąga za sobą zmiany znaczenia;
- dowcipu strukturalno-semantycznego, polegającego na modyfikacji formy wyrazu pociągającej za sobą zmianę znaczenia;
- dowcipu semantycznego, polegającego na zmianie znaczenia bez m o dyfikacji form y wyrazu.
Drugim kryterium , według którego podzieliłam m ateriał, jest typ m ody fikacji frazeologizmu. O pierając się na pracach S. Bąby oraz B. G uziuk14, wyodrębniłam następujące mechanizmy modyfikacji frazeologizmów, będące źródłem dowcipu językowego:
- wym iana jednego z kom ponentów leksykalnych; - rozszerzenie składu leksykalnego;
11 D . B u t t l e r , P olski dowcip ję z y k o w y , s. 139-149. 12 Ibidem , s. 140.
13 Ibidem , s. 387 i n.
14 P o r. S. B ą b a , Innow acje fra zeologiczne współczesnej p o lszc zy zn y , P o z n a ń 1989 o raz B. G u z i u k, R edukcja, nom inalizacja i defrazeologizacja zw iązków fra zeologicznych w nagłówkach
- przekształcenie o charakterze regulującym; - kontam inacja;
- defrazeologizacja.
Pierwsza wyodrębniona przeze mnie grupa to nagłówki, w których pojawia się dowcip strukturalny. Jego mechanizm opiera się na niewielkich m odyfika cjach formy frazeologizmu, które nie pociągają za sobą zmiany znaczenia. Przykładów ilustrujących ten typ dowcipu nie m a w zebranym m ateriale zbyt wiele. W ynika to z faktu, iż bardzo trudno dokonać takiej modyfikacji frazeologizmu, która nie zmieniałaby jego znaczenia, choćby przez aktualizację kontekstow ą15.
Interesującym zabiegiem stosowanym w nagłówkach, który służy powstaniu dowcipu strukturalnego, jest zmiana paradygm atu związku frazeologicznego, co wiąże się ze zm ianą jego funkcji syntaktycznej. Najczęściej dokonuje się adiektywizacji i nominalizacji zwrotów, rzadziej zaś werbalizacji wyrażeń. Zmiany te w niewielki, acz zabawny, sposób m odyfikują formę frazeologizmu, przykuwając jednocześnie uwagę czytelnika. Przykład takiego nagłówka stanowi tytuł artykułu o przyczynach spadku tem pa produkcji przemysłowej „Okolicz ności się zbiegły” (245, s. 18)16. Zwerbalizowane zostało wyrażenie zbieg okoliczności 'przypadkow y układ zdarzeń, dzięki którem u coś zaistniało’ (SW JP)17. Jedyny wykorzystany tu mechanizm dowcipu to zmiana tradycyjnej formy związku, do której przyzwyczajony jest czytelnik.
Najliczniejszą grupą są nagłówki, w których występuje dowcip struk- turalno-semantyczny. M a to związek z aktualizacją kontekstową frazeologizmu, której źródłem jest więź semantyczna nagłówka i artykułu. D o specyficznej gry znaczeń, stanowiącej źródło dowcipu językowego, dochodzi wówczas, gdy zmieni się zarów no formę, jak i znaczenie związku frazeologicznego.
D o najczęściej stosowanych zabiegów w tej grupie należy wymiana kom ponentu leksykalnego związku. Innowacja tak a jest w prow adzana przede wszystkim do wyrażeń i fraz, rzadziej zaś do zw rotów 18. M echanizm dowcipu językowego opiera się przede wszystkim na elemencie zaskoczenia. D o takich nagłówków należą m.in.: „Plaża Noego” (9, s. 11), „Deficyt m a duże oczy”
15 P o tw ierd za to an aliza d o w cipu językow ego w tek sta ch J u lia n a T u w im a (p o r. M . W i t - k o w s k a - G u t k o w s k a , op. cit.).
16 W n aw iasie um ieszczony je s t n u m er „ G az e ty W y b o rczej” o ra z n u m e r stro n y , n a któ rej z o stał o p u b lik o w an y nagłów ek.
11 Z naczenie zw iązku frazeologicznego p o d aję za jed n y m z trzech słow ników , k ażd o razo w o w skazując za p o m o c ą sk ró tu , z któ reg o źródła korzystam : S. S k o r u p k a , Słow nik frazeologiczny
ję z y k a polskiego, W arszaw a 1999 (dalej: S F J P ); S. B ą b a , J. L i b e r e k , S ło w n ik fra zeo lo g iczn y współczesnej p o lszczyzn y, W arszaw a 2002 (dalej: S F W P ); Sło w n ik współczesnego ję z y k a polskiego,
red. B. D u n a j, W arsza w a 1999 (dalej: S W J P ). Jeżeli zaś p rzy frazeologizm ie nie po jaw ia się żad n e oznaczenie, w yjaśnienie p o ch o d zi od a u to rk i arty k u łu .
18 K lasyfikację zw iązków frazeologicznych stosuję za S. S k o ru p k ą (por. m .in. S. S k o r u p k a ,
K lasyfikacja je d n o s te k frazeo lo g iczn ych i j e j zastosow anie w leksyko g ra fii, [w:] Z problem ów fra ze o lo g ii p o lskiej i słow iańskiej, t. 1, red. M . B asaj, D . R ytel, W ro cław 1982, s. 15).
(90, s. 32), „Jak trw oga, to do rządu” (214, s. 28), „Jak trwoga, to do M oskwy” (173, s. 7), „N a dwoje A ustria wróżyła” (36, s. 5), „M iłość od drugiego wejrzenia” (137, s. 21), „Dojny H o rtex ” (39, s. 22), „Bom ba po bretońsku” (112, s. 12), „G az dzielony na czw oro” (57, s. 21), „Z U S nagle i po diable” (76, s. 4), „P ro kurator myli się raz” (163, s. 6), „Lepiej późno niż gorzej” (161, s. 3), „K ażda fuzja m a dwa końce” (261, s. 26), „Ściśle jaw ne” (214, s. 2). Wszystkie zaprezentowane nagłówki powstały przez wymianę jednego kom ponentu związku frazeologicznego. Nowy element różni się znaczeniowo od pierwowzoru, powoduje aktualizację kontekstow ą fra- zeologizmu i stanowi czynnik wiążący nagłówek z tekstem artykułu. Dowcip jest tym ciekawszy, im silniej tytuł prasowy odbiega od przyzwyczajeń językowych czytelnika.
Analizując związek nagłówka z treścią artykułu należy zauważyć, iż zazwyczaj nowy element frazeologizmu wiąże się bezpośrednio z om aw ianą problematyką. Niestety, ingerencja dziennikarzy w skład związku frazeologicz nego, nastaw iona na wywołanie efektu komicznego, bywa posunięta zbyt daleko. T ak dzieje się m.in. w sytuacji, gdy nadawca kom unikatu umieszcza związek frazeologiczny w kontekście, w którym odżywa dosłowne znaczenie poszczególnych elementów. Przykładem może być tytuł artykułu o Brytyj czykach, którzy złożyli wniosek o wszczęcie postępowania antydumpingowego przeciwko polskiemu eksportowi węgla - „Węgiel zapalny” (44, s. 17). W wyrażeniu punkt zapalny 'przyczyna sporu’ wymieniony został rzeczownik „p u n k t” na „węgiel” . Zm iana ta doprow adziła do pow stania połączenia leksykalnego, które m ożna rozumieć dosłownie jak o palący się węgiel. Przy takiej interpretacji nagłówek nie jest dowcipny, a tym samym należy go uznać za niewłaściwy.
D o nieudanych nagłówków zaliczyć należy także te, w których degradacji ulegają podniosłe treści, jak np. w tytule artykułu o zakazie im portu francuskiej wołowiny: „W ołowina non grata” (270, s. 23). Jest to modyfikacja łacińskiego wyrażenie persona non grata, k tó re zwyczajowo stosuje się w odniesieniu do dyplom aty obcego państwa. Frazeologizm ten dość często pojawia się w nagłówkach. O ile nie dziwią tytuły „G rotow ski non g rata” (137, s. 1) czy „M isja non g rata” (28, s. 7), ponieważ łaciński rzeczownik persona został zastąpiony w nich bądź przez nazwę konkretnej osoby bądź przez nazwę zbiorowości, to „W ołow ina non g ra ta ” jest nagłówkiem wprawdzie dowcipnym, ale dość trywialnym.
Odrębnym zagadnieniem związanym z dowcipem językowym i modyfikacją frazeologizm ów jest kom petencja k om unikacyjna19 nadaw cy i odbiorcy
ls Przez „ k o m p eten cję k o m u n ik a c y jn ą ” rozum iem tu taj „św iad o m ą lu b n ieśw iad o m ą wiedzę o reg u łach u żyw ania jęz y k a w różnych sytuacjach stw arzanych przez d a n ą w sp ó ln o tę społeczną (cyt. za Л . S k u d r z y k o w a , K. U r b a n , M a ły słow nik z zakresu socjolingw istyki i p ra g m a ty ki
kom unikatu, któ ra odgrywa szczególną rolę w nagłów kach odwołujących się do utworów literackich, filmowych, etc.20 D o takich zalicza się tytuł artykułu o przegranym przez Polaków meczu z Czechami „Szwejk by się uśmiał” (46, s. 31). Tytuł powstał w wyniku m odyfikacji potocznej frazy K oń by się uśmiał 'ironicznie o czyichś absurdalnych pom ysłach’ (SFW P). Związek nowego elementu (Szwejk) z treścią artykułu nie m a charakteru bezpośredniego i wymaga od czytelnika znajomości czeskiej literatury. Jeżeli jednak spełniony jest ten warunek, nagłówek nabiera wyjątkowo zabawnego charakteru.
Niewielką, ale istotną grupę nagłówków powstałych w wyniku wymiany kom ponentu związku frazeologicznego stanow ią tytuły, w których brzmienie nowego elementu zbliżone jest do brzmienia pierw ow zoru21. D o takich nagłówków należą: „Starość nie rzadkość” (231, s. 18) oraz „Błądzić jest rzeczą łódzką” (149, s. 1).
Rozszerzenie składu leksykalnego związku to drugi typ modyfikacji frazeologizmu, który jest źródłem dowcipu strukturalno-semantycznego. Zabieg ten polega najczęściej na wprowadzeniu do jednostki frazeologicznej nowego kom ponentu w celu uaktualnienia znaczenia. Nowy element wprowadzany jest zazwyczaj na początku bądź na końcu związku frazeologicznego, ponieważ nic rozbija się wówczas pierwotnej struktury składniowej frazeologizmu. Kategoria gram atyczna nowego elementu zależy od typu związku frazeologicz nego. W yrażenia rozszerzane są o przydawki, zaś zwroty głównie przez wprowadzenie podm iotu.
Rozwinięcie wyrażenia rzeczownikowego przez wprowadzenie przydawki jest bardzo częstą m odyfikacją frazeologizmu. Stosow ana jest ona przez użytkowników języka w mowie potocznej i wydawać by się m ogło, że trudno wprowadzić takie zmiany, które wywołają efekt komiczny. Jednak w na główkach „G azety W yborczej” innowacje te są na tyle zaskakujące, iż bez wątpienia stanow ią źródło dowcipu językowego. Przykładem takich tytułów m ogą być: „Słona cena zaufania” (184, s. 14), „Giełdowy kłębek nerwów” (223, s. 30), „M arcow e wzloty i upadki” (380, s. 28), „O stre cięcia kasy” (210, s. 1). Bardzo ciekawy i zabawny tytuł to „M usztarda po tekstylnym obiedzie” (197, s. 4), którym opatrzony został artykułu o wprowadzeniu kontroli sprow adzanej do Polski odzieży używanej. Elem ent zaskoczenia stanowi tu przede wszystkim rozbicie tradycyjnego schem atu składniowego związku przez wprowadzenie określenia do podrzędnika. Zabieg taki stosuje się dość rzadko.
20 P ro b lem fu n k c jo n o w an ia skrzydlatych słów w n a g łó w k ach p raso w y ch zo stał o m ów iony szerzej p rzez a u to rk ę niniejszego a rty k u łu ; p o r. B. G r o c h a l a , Intertekstu a ln o ść w nagłówkach
,.G azety W yb o rczej", [w:] T e k st w m ediach, red. K . M ichalew ski, Ł ó d ź 2002.
21 D . B u ttle ro w a n azy w a ten ty p m odyfikacji u p o d o b n ie n ia m i frazeologicznym i; p o r. D . B u t t l e r , P o lski dow cip ję z y k o w y , s. 142.
Cechą charakterystyczną zwrotów jest umieszczanie ich w konstrukcjach zdaniowych. W ym aga to wprowadzenia formy fleksyjnej czasow nika oraz nowego elementu pełniącego funkcję podm iotu. W funkcji subiektu występują często nazwy instytucji bądź rzeczowniki pospolite: „Z U S odda z naw iązką” (244, s. 4), „Z U S - m am y czyste sumienie” (266, s. 6), „Fiskus ostrzy zęby” (113, s. 30), „Sąd położył rękę na kasie” (174, s. 22). W przytoczonych przykładach dodatkow ym źródłem dow cipu językow ego jest naruszenie łączliwości leksykalnej frazeologizmów. W swej pierwotnej postaci łączą się one z nazwami osób (ktoś + ostrzy zęby + na coś, ktoś + odda z nawiąz ką + kom uś, itp.), zaś w nagłówkach doszło do personifikacji sądu, fiskusa czy też ZUS.
Innowacja rozwijająca najrzadziej pojawia się we frazach, choć i tu m ożna wskazać zabawne przykłady, np. „Raj diabli wzięli” (147, s. 24). Wykorzystano tutaj powiedzenie diabli wzięli 'przepadło, zginęło’ (SFW P), które zostało rozwinięte przez w prowadzenie nowego kom ponentu „ ra j” . Innow acja m otyw ow ana jest treścią artykułu, w którym tytułowe „raje” to państw a, w których płaci się bardzo niskie podatki. Dowcip językowy opiera się tu głównie na kontrastow ym zestawieniu rzeczowników „ ra j” i „diabeł” , przez co frazeologizm m ożna rozumieć dosłownie. M am y tu zatem do czynienia także z defrazeologizacją.
Związki frazeologiczne często ulegają kilku typom modyfikacji jednocześnie. W ten sposób powstał zabawny nagłówek „W oził Chińczyk razy kilka...” (169, s. I I ) 22. W ykorzystano przysłowie N osił wilk razy kilka, ponieśli i wilka 'ktoś wreszcie został ukarany’, w którym dokonano dwóch modyfikacji. Pierwsza polega na redukcji członu przysłowia, zaś druga na wymianie kom ponentu „w ilk” na „Chińczyk” oraz czasownika „nosić” na „wozić” , co podyktow ane jest treścią artykułu. Utworzony w ten sposób tytuł jest adekwatnym , a zarazem dowcipnym kom entarzem do opisywanego zajścia.
K olejna grupa przykładów to tytuły, w których doszło do modyfikacji o charakterze regulującym. T ak nazywa S. Bąba innowacje polegające na tym, iż niekategorialne formy kom ponentu traktuje się jak kategorialne, czyli znosi się ograniczenia w zakresie liczby, strony, aspektu, postaci słowotwórczej kom ponentu i zmiany schematu składniowego całej jednostki frazeologicznej23. Powstałe w ten sposób tytuły zazwyczaj w niewielkim stopniu odbiegają od pierwotnej postaci frazeologizm u, ale te niewielkie modyfikacje są źródłem dowcipu językowego. Do takich nagłówków należy zaliczyć: „A ntykonsul honorow y” (251, s. 7), „N auk a poszła w las” (148, s. 1), „Co się odwlecze, to uciecze” (34, s. 2), „Uciecze, ja k się odwlecze” (38, s. 3), „I służba, i d ru żb a” (297, s. 4).
22 R o z b ito chiński g a n g specjalizujący się w przem ycie n ielegalnych im ig ran tó w .
Dowcip językowy w nagłówkach prasowych jest zjawiskiem złożonym, co znajduje potwierdzenie w prezentowanych przykładach. M odyfikacja frazeologizmu stanowi niejako punkt wyjścia dla dalszych procesów o charak terze komicznym. T ak dzieje się w przypadku tytułu „M initrąba jerychońska” (89, s. 23)24. W biblijnym wyrażeniu trąba jerychońska 'silny, głośny dźwięk’ (SFJP) doszło do zmiany słowotwórczej. W yraz „ trą b a ” został poprzedzony członem „m ini-” , który wprowadza znaczenie 'm ały, m iniaturow y, mniejszy niż typowy’ . W ten sposób podkreślona została wielkość nowego wiertła. Żartobliw y charakter nagłówka wynika zaś głównie z kontrastow ego ze stawienia cichego i małego wiertła z frazeologizmem odnoszącym się do dużego, głośnego przedm iotu. Ciekawy przykład w ykorzystania innowacji regulującej stanow i nagłówek „Stara, ale ja ra ” (81, s. 30)25. W wyrażeniu stary, ale ja ry 'rześki, zdrowy m im o podeszłego wieku’ (SW JP) doszło do zmiany rodzaju męskiego na żeński. Zabieg ten jest w pełni uzasadniony treścią artykułu, zaś nagłówek zaskakuje czytelnika swą zabaw ną formą. Do nagłówków, w których pojawia się dowcip strukturalno-scm antyczny należą również te, w których doszło do zmiany paradygm atu frazeologizmu przy równoczesnej modyfikacji znaczenia. Zalicza się tu nagłówek „Nabici emeryci” (98, s. I)26, który powstał przez zmodyfikowanie zwrotu nabić kogoś »V butelkę 'oszukać, okpić kogoś’ (SFWP) - zastosowano adiektywizację, skład związku uszczuplono o określenie adwcrbalne „w butelkę” , a schemat łączliwości leksykalnej wypełniono przez wprowadzenie rzeczownika „emeryci” . Dzięki tym zabiegom uzyskano dowcipny nagłówek, który trafnie oddaje treść artykułu. Kolejny nagłówek wykorzystuje ten sam frazeologizm, jednak jest to przykład nominalizacji - „N abijanie w stulatkę” (19, s. 6)27. Poza wprowadzeniem rzeczownika odczasownikowego „nabijanie” , komizm tytułu opiera się na zabawnym użyciu rzeczownika „stu latk a” 28, który oznacza tu butelkę pochodzącą sprzed stu lat.
Niewielką, ale interesującą grupę nagłówków, w których m am y do czynienia z dowcipem strukturalno-sem antycznym , stanow ią kontam inacje frazeologiczne. O pierają się one najczęściej na podobieństw ie znaczeń i tożsam ości barw y29. Czasami bywają jednak połączeniem zupełnie różnych treści, przez co innowacja jest bardziej zaskakująca. D o takich tytułów
24 A m ery k ań scy n au k o w cy o p raco w ali lekkie i ciche w iertło.
25 N a n o w o jo rsk ie j giełdzie wyższe n o to w a n ia m a ją p rz e d się b io rs tw a re p re z e n tu ją c e g o sp o d a rk ę starszej technologii.
26 O szu st sp rzed a ł em ery to m pozw y d o sądu o podniesienie św iadczeń.
21 T w ó rcy p la k a tu rek lam u jąceg o piw o zam iast b utelki sprzed 100 lat um ieścili n a afiszu b u telk ę p o w o je n n ą .
2" W edług sło w n ik a jes t to 'stu letn ia k o b ie ta ’, p o r. S W JP , s. 364.
29 S. В ą b a, G łówne ty p y innowacji fra zeo lo g iczn ych , [w:] S ta ło ść i zm ienność zw iązków
należą: „Jestem czysty od A do Z ” (3, s. 4), „K oronny pod są d ” (36, s. 4), „Pranie pod lupą” (41, s. 24), „Czekanie wieczyste” (64, s. 4), „Cisza przed dyskusją” (21, s. 4). W śród nagłówków powstałych przez kontam inację jeden zasługuje na szczególną uwagę. Artykuł dotyczący członka Kom isji Europej skiej, który m iał być mężem opatrznościowym , a stał się kozłem ofiarnym w sporze między Brukselą a państwam i Unii, zatytułow ano „K ozioł o p a t rznościowy” (82, s. 9). K ontam inacja wyrażeń kozioł ofiarny i mąż opatrz nościowy do k on an a w nagłówku jest w pełni uzasadniona, jednocześnie zaś stanowi zabawne określenie członka komisji, który znalazł się w trudnej sytuacji.
Ostatnie źródło dowcipu strukturalno-semantycznego to defrazeologizacja, czyli takie użycie frazeologizmu, które prowadzi do zaburzenia jego właściwego i utrwalonego znaczenia. Defrazeologizacja może przebiegać w dwojaki sposób. Po pierwsze, m oże dotyczyć tylko planu treści. Strona form alna nie ulega zmianie, a modyfikacja znaczeniowa następuje w wyniku umieszczenia związku w określonym kontekście. Po drugie, może dotyczyć planu treści i wyrażania; obok zmian semantycznych pojawiają się zmiany form alne.30 W nagłówkach reprezentujących dowcip strukturalno-sem antyczny występuje jedynie def razeologizacja związana jednocześnie ze zmianą struktury i znaczeniem związku. Aby tytuł oparty na tym typie defrazeologizacji był dowcipny, odbiorca musi najpierw zapoznać się z treścią artykułu. Przykłady takich nagłówków to: „Dzieci jare i ozime” (51, s. 17)31, „F u ra, kom ora i Internet” (52, s. 21 )32, „M leczna droga eksportow a” (8, s. 18)33, „D o b ra m ina do złej m iny” (56, s. 6)34.
O statni typ dowcipu językowego, dowcip semantyczny, opiera się w za sadzie na jednym typie modyfikacji, a mianowicie na defrazeologizacji w planie treści. Aluzyjność i żartobliwy charakter nagłówków wykorzystujących ten m echanizm odczytujemy dopiero wówczas, gdy zestawimy tytuł z treścią artykułu, ponieważ wtedy możemy odkryć, że doszło d o defrazeologizacji. Do takich nagłówków należą: „Cud nad W isłą” (228, s. 36)35; „W kółko M acieju” (247, s. 4)3S, „Strzał w dziesiątkę” (258, s. I)37, „Strzał w dziesiątkę” (33, s. 22)38. We wszystkich czterech przykładach nie m a żadnego związku między znaczeniem frazeologizmu a treścią artykułu. A utorzy wykorzystali
30 B. G u z i u k , op. cit., s. 4 7 -4 8 .
31 R yzyko o tyłości je s t większe u osó b , k tó re przyszły n a św iat w pierw szej poło w ie ro k u . 32 U tw o rz o n o specjalny serw is in te rn eto w y d la kierow ców , d o stę p n y z a p o m o c ą telefonu k o m ó rk o w e g o .
33 K olejne polskie m leczarnie m ogą ek sportow ać swoje w yroby d o k rajó w U nii Europejskiej. к Ь ц . 34 P o lsk a nie ra ty fik o w a ła konw encji o zakazie p ro d u k c ji m in p rzeciw piechotnych.
35 p 0 ra z pierw szy p iłk a rsk a d ru ż y n a „W isły” w yelim inow ała k lu b h iszp ań sk i. 36 S p ó łk a z ało żo n a p rzez M acieja K . w yłudzała p ien iąd ze z b an k u .
L 37 P rzestęp ca zo stał sk a z an y n a dziesięć m iesięcy więzienia. 3S In flacja w styczniu 2000 r. w yniosła 10% .
jednak fakt pojaw ienia się w składzie związków frazeologicznych słów, które w jakiś sposób łączą się z treścią artykułów. Ciekawym zjawiskiem jest dw ukrotne wykorzystanie wyrażenia strzał w dziesiątkę 'o czymś udanym, co przyniosło korzystny rezultat’ (SFW P). A rtykuły opatrzone tym tytułem poruszają całkowicie odm ienną problem atykę, ale posiadają jedn ą wspólną cechę - pojawia się w nich liczba dziesięć, k tó ra stanowi podstaw ę takiej form y nagłówków. Związek między treścią artykułu a tytułem jest zatem dość swobodny. Świadczy to o nieudolności dziennikarskiej i braku pomysłu na interesujący nagłówek, ponieważ kom petencja językow a39 większości czytelników nie pozwoli na zestawienie wszystkiego, co zawiera liczbę dziesięć, z wyrażeniem strzał w dziesiątkę.
Zaprezentow ane przykłady to element gry językowej, prowadzonej z czy telnikiem. N adaw ca (autor tytułu) niejako oszukuje odbiorcę (czytelnika), który - przeczytawszy nagłówek w postaci związku frazeologicznego - ocze kuje, iż treść artykułu będzie związana ze znaczeniem frazeologizmu. Proces ten nazywa D. Buttlerowa40 nadużyciem dobrej wiary odbiorcy i jednocześnie uznaje go za typowy mechanizm percepcji dowcipów słownych41.
Nagłówek to specyficzny rodzaj tekstu pojawiającego się w prasie. Powinna go cechować przede wszystkim zwięzłość i trafność w „zapow iadaniu” treści artykułu. Najłatwiej to osiągnąć, stosując związki frazeologiczne, które należą do warstwy leksyki charakteryzującej się możliwością dokonyw ania w niej zmian.
W zaprezentowanym materiale zdecydowaną większość stanow ią przykłady dowcipu strukturalno-sem antycznego. Nie jest to zjawisko zaskakujące, jeżeli uwzględni się fakt, że jedna z funkcji pełnionych przez nagłówek to przykucie uwagi czytelnika. W ykorzystywany jest tu najprostszy m echanizm psycho logiczny, k tó ry pow oduje, że człowiek zwraca uwagę na wszystko, co w jakikolw iek sposób odbiega od oryginału, jest inne. Należy jednak jeszcze raz podkreślić, że kom petencja kom unikacyjna nadawcy musi być tak a sama albo chociaż zbliżona do kompetencji kom unikacyjnej odbiorcy, aby autor kom unikatu m ógł osiągnąć swój cel. Oznacza to, że porozum ienie w arun kowane jest nie tylko w spólnotą języka, lecz także, a m oże nawet przede wszystkim, w spólnotą wiedzy o świecie, w spólnotą doświadczeń itp .42 Jest to szczególnie istotne przy posługiwaniu się związkami frazeologicznymi,
39 Przez „ k o m p eten c ję jęz y k o w ą ” ro zu m iem tu ta j „ zn ajo m o ść jęz y k a p o z w ala ją c ą rozum ieć i w y p o w iad ać c o ra z to n o w e z d an ia, b u d o w a ć ich d o w o ln ą liczbę ze sk o ń c zo n eg o zbioru elem en tó w języ k o w y ch o ra z o d ró ż n ia ć z d an ia gram aty czn ie p o p ra w n e od z d ań n iep o p raw n y c h (cyt. za A . S k u d r z y k o w a , K. U r b a n , op. cit., s. 86).
40 D . B u t t l e r , P o lski dowcip ję z y k o w y , s. 144. 41 Ibidem , s. 62.
42 P o r. F . G r u с z a , K ulturow e determ inanty ję z y k a oraz k o m u n ika cji ję z y k o w e j, [w:] J ęz yk ,
w które implicite wpisana jest metaforyczność. Jeśli w arunek zbliżonej kompetencji kom unikacyjnej nie jest spełniony, m odyfikacja frazeologizmu nie wywołuje efektu komicznego, ponieważ odbiorca nie umie wówczas wskazać związku między nagłówkiem i treścią artykułu. Skonstruow anie dowcipu językowego tak, aby był on właściwie odczytany przez szeroką rzeszę odbiorców , nie jest zabiegiem łatwym. Potw ierdzają to nagłówki artykułów z „G azety W yborczej” , wśród których, niestety, liczną grupę stanow ią tytuły nieudane (nie osiągnięto w nich zam ierzonego efektu komicznego), np. „Węgiel zapalny” , „W ołow ina non g rata ” .
Tytuł artykułu winien przede wszystkim informować o jego treści, jednak nagłówki „Gazety Wyborczej” pełnią przede wszystkim funkcję perswazyjną43. Dowcip językowy staje się zatem mechanizmem oddziaływania na czytelnika, na jego postawę i sądy.
B eata Grochala
D E R S P R A C H W IT Z IN Ü B E R S C H R IF T E N V O N „ G A Z E T A W Y B O R C Z A ”
(Z usam m enfassung)
D ieser A rtikel erzählt von dem Sprachw itz, der sich in Ü berschriften von , .G azeta W yborcza” befindet. B esonderen P latz n im m t die A nalyse der M o d ifik atio n d e r Phraseologischverbindungen, d ie einen K o m isch en effek t bew irken sollen. D ie P hraseo lo g ism en sind sehr w ichtiges In stru m en t d es S p rach w itzes, weil Id io m e als steife S p rachgebilden in G esellsch aft fu n k tio n ie re n . Irgendein V ersuch d e r Z ersch lag u n g dieser trad itio n elle F o rm e n bew irkt die B e ac h tu n g d es Lesers. U nd d a s ist die w ichtigste A u fg ab e d e r Ü b ersc h riften - sie sollen d ie A b n e h m e r fü r d en T ex t in te ressa n t m ach en .
Z w ischen die an aly sierten B eispielen trifft m an den S tru k tu r- und S em an tisch w itz am m eisten. L eider sind diese neue K o n s tru k tio n e n n ic h t im m er a u f gutem N iv eau .
43 N a tem a t ekspresyw ności nagłów ków „G azety W yborczej” pisała m .in. E. P a ł u s z y ń s k a (p o r. N a zw y własne w nagłów kach prasow ych ja k o w ykła d n ik fu n k c ji ekspresyw nej (na m ateriale
