Sąd hrubieszowski w XV w.

Maria Stankowa

Sąd hrubieszowski w XV w.

SĄD HRUBIESZOWSKI W XV W.

Hrubieszów, dziś miasto powiatowe w woj. lubelskim, znajdował się w Polsce przedrozbiorowej w ziemi chełmskiej i był siedzibą starostwa niegrodowego. Przynależność administracyjna tego miasta i dóbr sta­ rościńskich budziła wówczas pewne wątpliwości, i to głównie wśród lu­ stratorów królewszczyzm, co sprawiło, że umieszczali je czasem w woj. bełskim. Najprawdopodobniej przyczyna tych niepewności leżała w tym, iż wsie starościńskie nie tworzyły zwartej całości, lecz składały się z kil­ ku części, spośród których jedne leżały w ziemi chełmskiej, inne zaś w pow. horodelskim należącym do woj. bełskiego h Z powodu braku źródeł nie wiadomo, w jakich okolicznościach ustalił się taki właśnie podział administracyjny. Możliwe, że ma to związek z losami pow. ho- rodelskiego, dość burzliwymi i zmiennymi. Rozciągał się on po obu brze­ gach Bugu, sąsiadując na zachodzie z ziemią chełmską, na południu z pow. grabowieckim i bełskim. Wszystkie te jednostki administracyjne wcho­ dziły w skład Rusi Czerwonej, włączonej do Polski w 1341 r. przez Ka­ zimierza Wielkiego. Oddane następnie zostały przez króla we władanie księciu litewskiemu Jerzemu Narymuntowiczowi, z którym po śmierci Kazimierza zmuszony był toczyć walki 'król Ludwik Węgierski. Po ich zwycięskim zakończeniu Ludwik oddał Ruś Czerwoną księciu Władysła­ wowi Opolskiemu, następnie sam nią bezpośrednio rządził, zamyślając włączyć ją do Węgier. Dopiero Jadwiga w roku 1387, mimo oporu księcia Władysława Opolczyka, włączyła ostatecznie Ruś do Korony.

Horodło jednak przechodziło inne losy. W 1382 r. zagarnięte zostało przez księcia litewskiego Lubarta, następnie wraz z całą ziemią bełską w 1388 r. zostało przez Jagiełłę oddane Ziemowitowi IV jako wiano jego żony Aleksandry, rodzonej siostry 'króla. W 1413 r. oderwane zoetało od księstwa bełskiego i oddane Witoldowi, następnie w 1428 r. zwrócone ma­ zowieckim Piastom. Po śmierci Witolda najechał nań Swidrygiełło. Po jego klęsce Horodło zostało złączone z macierzystą ziemią bełską i prze­ bywało pod panowaniem mazowieckich Piastów do 1462 r., tj. do włą- 1 *

1 Źródła dziejowe (cyt. dalej: Zr. dz.), wyd. A. J a b ł o n o w s k i , t. XVIII, Polska XVI wieku, cz. II, Warszawa 1902, s. 39 i 244—245. A. Jabłonowski przy omawianiu Rusi Czerwonej twierdzi, iż włość hrubieszowska została oderwana od pow. horodelskiego, jednak nie wie, kiedy to się stało ani z jakiej przyczyny. Oma­ wia też szczegółowo położenie wszystkich działków tej włości i ich przynależność administracyjną. Niektóre z nich znajdowały się na prawym brzegu Bugu.

28 M A R I A S T A N K O W A

czenia bełskiego lenna do Korony. W czasie tych wszystkich najazdów, walk i zmian przynależności państwowej łatwo było o zagubienie się granic między Chełmem i Horodłem i to niezbyt trwałych, a może nawet nie mających daleko w przeszłość sięgających tradycji *. Żywsza, a może i bardziej aktywna, była przynależność gospodarcza poszczególnych miej­ scowości do Hrubieszowa, niezależna od przynależności administracyjnej do jednostek wyższego rzędu, a być może luźno tylko z nimi związana.

Są to tylko hipotezy, a kwestia przynależności Hrubieszowa w wieku XIV jest nadal otwarta. Był wówczas Hrubieszów wsią, wiemy o tym z przywileju lokacyjnego wydanego przez Władysława Jagiełłę, który w roku 1400 zezwolił na zamianę wsi Rubieszów na miasto pod tą samą nazwą 3.

Hrubieszów ma dość bogatą literaturę. W jej świetle występuje w po­ staci grodziska na terenie dawnych Grodów Czerwieńskich4, w postaci urbanizuj ącego się ośrodka rzemieślniczo-targowego na skrzyżowaniu szlaków drożnych Chełm — Halicz i Włodzimierz — Zawichost, tworzą­ cego samodzielny krąg gospodarczy już po upadku grodu W ołyń5 oraz jako starostwo niegrodowe w XVI w. 6 Spotkać się również można w hi­ storiografii z usiłowaniem rozstrzygnięcia przynależności administracyj­ nej Hrubieszowa w XIV i w XV w. 7 Posiada on też nawet swoją mo­ nografię 8. Fakt, iż Hrubieszów nie występuje w okresie walk Kazimierza

3 2r. dz., t. XVIII, cz. II, s. 11. A. Jabłonowski stwierdza ohwiejność granic poszczególnych części woj. ruskiego: „pograniczne włoście, a nawet powiaty całe długo jeszcze przedtem (tj. przed w. XVI p.a.) chwiały się co do swej przynależności właściwej, uważane za cząstkę raz tej, raz innej ziemi”.

5 Akta Grodzkie i Ziemskie (cyt. dalej: AGZ) z archiwum tzw. bernardyńskiego we Lwowie, t. X, Lwów 1884, nr 32. Przywilej wydany we Lwowie dn. 29 IX 1400 r. Istniejącą w tekście przywileju nazwę Rubieszów spotyka się w księdze sądu w Hrubieszowie z lat 1429—1465 obok używanej częśaiej nazwy Hrubieszów, a na­ wet spotyka się nazwę Hrubieszowo. Jako przykład może posłużyć zapiska z roku 1429: „Actum in Hrubyeschowo feria quinta post festi s. Nicolai (8 XII) A.D. 1429 presentibus ibidem Wossio iudice chelmensi, Mathia woyewoda hrubeschowiensi, Stranczkone advocato de Hrubeschowo, Petro advocato hrubeschoviensi”. WAPL, Zapiski Ziemskie Chełmskie 1, к. 3v, zap. 44.

4 W. В. A n t o n o w i c z , Archeołogiczeskaja karta Wołynskoj gubernii. Trudy XI Archeołogiczeskogo Zjezda w Kijewie, 1899; A. N. N a s o n o w, Russkaja ziemia i obrazowanije territorii drewnorusskago gosudarstwa, Moskwa 1951; S. N o s e k ,

Materiały do badań nad historią starożytną i częściowo średniowieczną międzyrzecze Wisły i Bugu, „Annales Universitatis M. Curie-Skłodowska” 1951 (druk; 1957), sectio F, vol. VI; F. P e r s o w s k i , Studia nad pograniczem polsko-ruskim w X—XI wieku,

Wrocław—Warszawa—Kraków 1962.

5 A. P o p p e , Gród Wołyń. Z zagadnień osadnictwa wczesnośredniowiecznego na pograniczu polsko-ruskim, „Studia Wczesnośredniowieczne” 1958, t. IV, s. 227— 296.

• Zr. dz., t. XVIII, Ruś Czerwona, cz. I, s. 186—'187 ; cz. II, s. 244—245 (A. J a- b ł o n o w s k i ) .

7 H. S t a m i r s k i w pracy pt. Powiat horodelski w 1472 r. (Hrubieszów 1958), usiłując ustalić losy pow. horodelskiego, do którego zaliczył też i Hrubieszów, oparł się na szeregu dziełach i opracowaniach monograficznych, jak : O. H a l e c k i e g o ,

Dzieje unii jagiellońskiej, t. I, Kraków 1919; A. L e w i c k i e g o , Powstanie Swidry- gielly, ustęp z dziejów unii Litwy z Koroną, Kraków 1892; A. P r o c h a s k i , Hołdy mazowieckie 1386—1430, Kraków 1904; F. S t ä t t n e r a , Echa dawnej Łopatyńszczyz- ny, Brzeżany 1933. Oparł się też na wydanych przez S. T. L u b o m i r s k i e g o w Warszawie w 1863 r. kodeksach dyplomatycznych księstwa mazowieckiego.

8 A. W i a t r o w s k i , Dzieje Hrubieszowa w świetle źródeł, dokumentów i za­ bytków historycznych, Zamość 1957.

Wielkiego i Ludwika Węgierskiego o księstwo włodzimiersko-halickie9 10 11 każe przypuszczać, że grodu w tym czasie tam nie było. Miejscowość ta jednak, jak okazuje się z dalszego rozwoju historycznego, była ośrodkiem włości książęcych i z tego tytułu siedzibą władzy 1U.

Najprawdopodobniej, jak każdą większą włość książęcą na terenie państwa włodzimiersko-halickiego, tak i włość hrubieszowską nazywano powiatem n . Włość ta, jako powiat, przeszła w XIV w. pod panowanie polskie z całym szeregiem innych powiatów ziemi chełmskiej 12, zacho­ wując na razie swoje władze administracyjne. Tak można sądzić z uwagi na obecność w Hrubieszowie, i to jeszcze w wieku XV, w o j e w o d y , bowiem urzędnicy o tej nazwie, tak stwierdził A. Jabłonowski, stali na czele czerwonorutskich powiatów-włości, które autor ten utożsamia z drobnymi państewkami. Kompetencje wojewodów odpowiadały mniej więcej polskim kasztelanom lub starostom, byli bowiem i sędziami, i ad­ ministratorami podległych im włości-ipowiatów 13. Ze tak było istotnie, stwierdzają źródła, o których poniżej będzie mowa. Wojewoda hrubie­ szowski w ich świetle przedstawia się i jako sędzia, i jako administrator tamtejszej w łości14.

Istnienie po w. hrubieszowskiego w wieku XV jest sprawą znaną w historiografii, są bowiem o nim wzmianki w niektórych publikowanych źródłach historycznych 1S. Wytnikai z nich, że pow. hrubieszowski znaj­

9 Hrubieszowa nie wymienia umowa zawarta w 1366 r. między Kazimie­

rzem W. a książętami litewskimi, dzieląca spadek po Bolesławie Jerzym II Troj- denowiczu między Polską a Litwą. Patrz H. P a s z k i e w i c z , Polityka ruska Kazimierza Wielkiego, Warszawa 1925, s. 231. To samo o walkach Ludwika Węgierskiego w 1377 r. Patrz J. D ą b r o w s k i , Ostatnie lata Ludwika Wielkiego,

Kraków 1918, s. 303, 311. Księga sądowa hrubieszowska posiada dane o dworze w Hrubieszowie. Rejestr podatkowy ziemi chełmskiej z 1674 r. wspomina o zamku

Arx hrubieszovicnsis. Mieszkał w nim wówczas oficjalista (factor) Leśniewski z żoną, synem i córką oraz pięć osób służefonydh. WAPL, Castr. Chełm, z lat 1601—1706, s. 85v.

10 Według A. P o p p e g o (op. cit., s. 257) pierwsza wiadomość o Hrubieszowie pojawia się w wieku XIII w Latopisie Hipackim.

11 Zr. dz., t. XVIII, cz. II, s. 17. Jabłonowski widzi genezę powiatów czerwo- noruskich w istniejących tam drobnych włościach—państewkach.

12 Spośród powiatów ziemi chełmskiej tylko jeden pow. krasnostawski, obok

chełmskiego, wykształcił się pod panowaniem polskim jako powiat sądowy. Powiaty: hrubieszowski, lubomllski i ratneński pozostały jako starostwa niegrodowe, a Szcze­ brzeszyn stał się powiatem prywatnym oddanym przez Ludwika Węgierskiego Dymitrowi z Goraja po roku 1377. M. S t a n k ó w a, Feudalny powiat szczebrzeski

(w przygotowaniu).

и Zr. dz., t. XIV, cz. II. s. 84.

14 Siady władzy gospodarczej wojewody widoczne są jeszcze w XV w. Piotr,

wojewoda hrubieszowski, zajął w 1464 r. bydło należące do Barbary, wdowy po chorążym ziemi chełmskiej Aleksandrze Pyathkowskim, siostry Jana Hryczka z Pomorzan h. Kierdej, starosty trembowelsfkńego, dzierżawcy krasnostawskiego, i zaprowadzić je kazał do dworu w Hrubieszowie. WAPL, Zap. Ziem. Chełm. 1, k. 64v.

15 A. M a c i e j o w s k i w Historii ustawodawstw słowiańskich, Warszawa

1858, s. 413 zamieścił uchwalone w Krasnymstawie w 1477 r. Statuta terrigenarum omnium in terra et districtu chelmensi, crasnostaviensi, hrubieszoviensi, szcze- brzeszynensi. Tekst tej uchwały znajduje się w księdze ziemskiej krasnostawskiej z lat 1470—1534, k. 100—102. T. W i e r z b o w s k i w Matricularum Regni Poloniae Summaria, Pars I, 1812, podaje tekst wici królewskich z 1485 r., zwołujących pospolite ruszenie poszczególnych ziem, m. in. ,,[...]in terra chelmensi cum districtu eodem ас krasnostaviensi, hrubieszoviensi (...).” Wielokrotnie wymienia też pow.

зо M A R I A S T A N K O W A

dował się w XV w. w ziemi chełmskiej, jednak ibliższe dane co do jego obszaru i podstaw ustrojowo-admimstr асу jnych nie były znane.

Dopiero teraz, dzięki rewindykacji w roku 1961 ze Związku Radziec­ kiego znacznej części ksiąg sądowych z XV і XVI w. z grodów і йієтп wchodzących w skład dzisiejszego woj. lubelskiego ie, poznaje się częś­ ciowo przeszłość tego regionu i tym samym częściowo przeszłość pow. hrubieszowskiego i działających tam w XV w. ludzi. Wiadomości o tym dostarcza poznana obecnie księga sądu ziemskiego w Hrubieszowie z lat 1429—1468 16 17. Jest to dutka składająca się z dwóch części razem połą­ czonych. Część pierwsza liczy 5 kart i pochodzi z lat 1429—1431 i 1434, druga zaś z lat 1445— 1468 i liczy kart 75. Obie części pisane są w języku łacińskim, spotykają się też nieliczne glossy polskie. Część księgi z lat 1429—1431 jest ciekawa o tyle, że pochodzi z lat, w których oficjalnie jeszcze nie obowiązywało na Rusi prawo polskie, rozciągnięte na teren woj. ruskiego dopiero w 1431 r . 18 Wobec tego lże z praktyką sądową polską spotykamy się w Hrubieszowie już w roku 1429, można przy­ puszczać, że Jagiełło usankcjonował w swych statutach istniejący już tam stan rzeczy.

Przypuszczalnie pow. hrubieszowski należał do powiatów o niewiel­ kich rozmiarach. Tak można sądzić na podstawie danych dotyczących późniejszego starostwa niegrodowego, które według A. Jabłonowskiego obejmowało 3,86 mili kw.19 20. Wskazówką w tym względzie może być też obszar parafii hrubieszowskiej łacińskiej, gdyż są autorzy, którzy tw ier­ dzą, iż na terenie Rusi granice parafii pokrywały siię z granicami jedno­ stek adm inistracyjnych2n. W skład parafii hrubieszowskiej wchodziły w XVI w. dwa miasta, tj. Hrubieszów i Gozdowa, oraz 31 w s i21, liczą­ cych według A. Jabłonowskiego 858 łanów 22. Jak było w XV w., nie wiadomo, bowiem nie zdołano na podstawie zapisek hrubieszowskich ustalić wielkości powiatu. Przyczyna leży w braku określeń w zapiskach sądowych co do przynależności administracyjnej poszczególnych wsi. Je­

hrubieszowski M. H r u s z c w s k i w Historii Ukrainy — Rusi, Lwów, t. V, s. 180,

i w Materiałach do istorii suspilno-politycznych i ekonomicznych usidnoszyn Za-

chidnoj Ukrainy, Lwów 1905, t. 64, nr 5.

16 Hfenryk] A [11 m a n], Przekazanie Polsce materiałów archiwalnych ze

Związku Radzieckiego, „Archeion” 1962, t. XXXVII, s. 294—295.

17 Księga ta została omówiona przez autorkę niniejszego artykułu na zebraniu naukowym w WAP w Lublinie w grudniu 1963 r.

18 Volumina Legum (dalej: Vol. Leg.), t. I, s. 42. Statuta Władysława Jagiełły.

18 Zr. dz., t. XVIII, cz. II, s. 244—245.

20 K. S o c h a n i e w i c z , Zagadnienia polityki państwowej w ziemi chełmskiej i w województwie bełskim w XIV i XV wieku, „Roczniki Towarzystwa Heral­ dycznego” 1924 (1925), t. 6, s. 194, L. B i e ń k o w s k i , Działalność Jana Biskupa, s. 194. A. Jabłonowski utożsamia powierzchnię starostwa z powierzchnią parafii.

Zr. dz., t. XVIII cz. II, s. 46.

21 Zr. dz., t. XVIII, cz. I, s. 186—188. Rejestr obszaru parafii hrubieszowskiej w 1564 r.: miasta: Hrubieszów i Gozdowa; wisie: Bohorodica, Podorezie, Mieniany, Słuski, Modryń, Pobereżany, Bohutycze, Putnawice, Jarosławiec, Buszeniec, Hoszcza, Mołodiatycze, Doibromderzyee, Metelin, Stepankowice, Okołokowice, Prudorwice, Te- ratyn, Meteilin, Wołżanka, Lemieszów, Raciborowice, Konmanów, Swierszczów, Te- rebim, Masłomięrz, Czemiczynek, Strzeżorwiec, Matecz, Leski i Czemiczyn. Obecnie Gózd ów, wieś w pow. hrubieszowskim.

dynie w wypadku Świerszczowa i Oborkowa znana jest ich przynależność do po w. hrubieszowskiego 23.

Najprawdopodobniej z uwagi na niewielkie rozmiary powiatu Hru­ bieszów nie został w otkresie utrwalania się administracji polskiej stolicą powiatu sądowego, lecz znalazł się pod władzą starosty grodowego chełm­ skiego i sędziego generalnego ziemi chełmskiej. Bliższe określenie czasu i okoliczności, w jakich to mogło nastąpić, nie jest znane z powodu 'bra­ ku źródeł historycznych.

Jakkolwiek Hrubieszów nie był siedzibą starosty grodowego, był jed­ nak w XV w. miejscem raków sądowych. Najwcześniejsze ze znanych zapisek tego sądu pochodzą z lat 1429—1431. Wskazują one na istnienie łączności ziemi chełmskiej z powiatami ziemi bełskiej, która wówczas znajdowała się pod panowaniem książąt mazowieckich. Na wszystkich sześciu nokach z wyżej wspomnianych lat obok sędziego chełmskiego (iudex chełmensis) i wojewody hrubieszowskiego jako asesorowie wystę­ pują dziedzice wsi leżących wówczas zarówno w ziemi chełmskiej (Czer- niczyn 24, Wojsławice 2S, Mieniany 2®, Masłomęcz 27, Bohorodica 28, Pudo- resy 29), jak i w bełskiej (Moniatycze30, Sielce 31, S a h ry ń 32, Ślipcze33). Skład społeczny asesorów był zróżnicowany, bowiem obok dziedziców spotyka się wśród nich wójtów z Hrubieszowa, ze Slipczów i z Bohoro- dycy, sokolnika królewskiego z Czemiczyna, Samsona, faktora królew­ skiego, i Stefana, mieszczanina z Hrubieszowa. Jeden raz (1431) wystąpił jako asesor Andrzej, marszałek dworu starosty chełmskiego Hrycżka Kierdeja, nie można jednak na podstawie tej wiadomości wnioskować, iż występował w imieniu starosty 34. O udziale starosty nie ma tu mowy,

23 Zap. ziem. chełm. 1, k. 74, zap. 497. „Villa Oborków sita in districtu hru- bieszoviensi”. Dziś wieś Oborków nie istnieje. Tamże, k. 16, zap. 118. „Villa Swiersz- czów in terra chelmensi et districtu hrubieszoviensi". Co do Świerszczowa, to przynależność jego do pow. hrubieszowskiego nie budzi wątpliwości, bowiem wieś ta znajdowała się w parafii hrubieszowskiej (Rejestr pob. 1564 r.), co do Oborkowa, są pewne wątpliwości, bowiem brak jest wsi o tej nazwie w rejestrze poborowym ziemi chełmskiej, natomiast dwie wsie» o tej nazwie podaje rejestr z pow. grabo- wieckiego. Zr. dz., t. XVIII, cz. I, s. 251—252.

24 Czerniczyn — wieś, dawniej w pow. chełmskim, par. Hrubieszów, obecnie

pow. hrubieszowski.

25 Wojsławice — nie wiadomo, czy chodzi tu o dawne miasto Wojsławice

w pow. chełmskim czy o wieś Wojsławice dawniej w pow. bełskim w par. Uhrymów. Obecnie osada miejska w pow. chełmskim.

23 Mieniany — wieś, dawniej w pow. chełmskim, par. Hrubieszów, obecnie pow. hrubieszowski.

27 Masłomięcz — j.w.

28 Bohorodica — wieś, daiwniej w pow. chełmskim, par. Hrubieszów, obecnie

może Brodzica pow. hrubieszowski.

23 Pudoresy lub Podorezie — wieś, dawniej w pow. chełmskim, par. Hrubie­

szów. W rejestrze poborowym z 1674 r. figuruje: „Podrezie seu Wolica”. WAPL, Castr. Chełm, z lat 1660—1702, s. 89.

30 Moniatycze — wieś, dawniej w pow. horodelskim, obecnie w hrubieszowskim.

31 Sielce — wieś niezidentyfikowana.

32 Sachryń — wieś, dawniej w pow. bełskim, par. Malice, obecnie w pow.

hrubieszowskim.

33 Slipcze, dawniej Ślepcze — wieś w pow. horodelskim, obecnie w hru­

bieszowskim.

34 Na końcu księgi sądu w Hrubieszowie znajdują się dwa fragmenty kartek

z roku 1434 z zapiskami sądu „coram magnifico domino Hriczcone”. Był to ówczesny starosta chełmski Hryczko Kierdej. Zapiski tego sądu różnią się od zapisek, z lat

32 M A R I A S T A N K O W A

jakkolwiek nie wiemy, czy Woś, sędzia chełmski, obecny na każdym z re­ ków w latach 1429—1431, to sędzia ziemski, czy grodowy. Nie wiemy nawet, czy wówczas był już zorganizowany w Chełmie sąd ziemski. Wia­ domości o nim dostarczą dopiero zapiski z lat nieco późniejszych.

Rozważania powyższe ukazują trudności w ustaleniu rodzaju sądu w Hrubieszowie z lat 1429'—1431. Akta nie podają żadnej jego nazwy. Bezsprzecznie był to wyjazdowy sąd chełmski orzekający w sprawach majątkowych spornych i niespornych. Obecność wojewody hrubieszow­ skiego na 'każdej sesji sądowej nie była jednak przypadkowa, lecz jak najbardziej celowa i nadawała omawianemu sądowi swoisty charakter sądu mającego swą siedzibę w miejscu urzędowania wojewody, a więc w stolicy powiatu. Władza tego sądu rozciągała się jednak dalej niż się­ gały granice po w. hrubieszowskiego. Tak można sądzić na podstawie obecnych na rozprawach asesorów pochodzących zarówno z ziemi beł­ skiej, jak i chełmskiej, lecz głównie z miejsca zamieszkania stron wystę­ pujących przed sądem. Byli to 'bowiem dziedzice z miejscowości należą­ cych zarówno do parafii hrubieszowskiej pow. chełmskiego (Masłomęcz, Bohorodica, Młodatycze3S), jak i miejscowości pow. horodelskiego (Mo- niatycze, Kozodawy)36, grabowieokiego (Omatowicze)37 * i bełskiego (Mir­ cze) 33 oraz 'mieszczanie z Hrubieszowa i Tyszowiec (pow. bełski)39.

Wyjaśnienie takiej sytuacji jest n a razie niemożliwe z powodu braku podstaw źródłowych. Można jednak mniemać, że do roku 1431 nie było jeszcze w ziemi chełmskiej administracji i sądownictwa zorganizowanego na sposób .polski. Wyjątek stanowi urząd starosty. O urzędach ziemskich nie ma w zapiskach żadnej wzmianki. Język łaciński, sposób datowania i wykonywania zapisek mówi jednak o polskiej kancelarii w omawia­ nym sądzie hrubieszowskim. Tak samo prowadzono kancelarię po roku 1444. (O latach 1431—1444 nie można nic powiedzieć z powodu braku zapisek z tego okresu.) Zapiski z dalszych lat mówią o zmianach spowo­ dowanych wprowadzeniem w roku 1431 prawa polskiego. Nowa sytuacja administracyjna ujawniła się w tym, że wśród asesorów mamy urzędni­ ków ziem skich40, nawet do stopnia kasztelana41. Sądu tu omawianego nie można jednak nazwać ziemskim, gdyż zapiski z lat 1445—1447 nie mówią o tym, by sędzia ziemski był obecny na rozprawach, jakkolwiek

1429—1431 i pod względem formy, i charakteru pisma. O asesorach nie wiadomo. Stro­ ny pochodzą z okolicznych wsi i z Hrubieszowa. Nie wiadomo, czy kartki te to fragment omawianej tu księgi. Gdyby tak było, to należałoby stwierdzić różnicę między organizacją sądu z lat 1429—1431 a sądem jednoosobowym z 1434 r. Jak do tego doszło — nie wiadomo, może był to czas wojny ze Swidrygiełłą,

85 Mołodiatycze — dawniej Młodatycze, wieś w pow. chełmskim, par. Hrubie­

szów, obecnie pow. hrubieszowski.

se Kozodawy — wieś, dawniej w pow. horodelskim, obecnie w hrubieszowskim.

87 Ornatowice — wieś, dawniej w pow. grabowieckim, obecnie w hrubie­

szowskim.

88 Mircze — wieś, dawniej w pow. bełskim, par. Nabroż, obecnie w pow. hru­ bieszowskim.

89 Tyszowce — dawniej miasto w pow. bełskim, obecnie osada miejska w pow.

tomaszowskim.

40 Ks. ziem. chełm., 7, passim. Jan z Sienicy, miecznik chełmski, Aleksander ze Slipczów, chorąży chełmski. Sienica znajdowała się w par. Slipcze, dawniej Ślepcze.

41 Tamże, k. 7v. Wańko z Kwasiłowa, kasztelan chełmski. Kwasiłów dawniej woj. wołyńskie, obecnie USRR.

sąd hrubieszowski miał cechy sądu ziemskiego z uwagi na przedmiot, sądził bowiem sprawy majątkowe, sporne i niesporne, a naw et był w 1447 r. nazwany ziem skim 42. Jednakże obecność starosty chełmskiego 43 sprawia, że sąd nabiera zgoła innego charakteru. Specyfiką jego jest połączenie dwóch władz — ziemskich, samorządowych, i starościńskiej władzy królewskiej — i to z przewagą tej ostatniej.

W dalszym ciągu nie uległa zmianie sprawa pochodzenia stron. Za­ równo powodowie, jak i pozwani rekrutowali się i z ziemi chełmskiej, i z bełskiej44.

Niezrozumiałą tedy na razie sprawą wydaje się uchwała podjęta 14 listopada 1447 r. o sądzie mieszanym dla pow. horodelskiego i hrubie­ szowskiego. Po rozważeniu jednak zagadnienia cel podjęcia tej uchwały wydaje się jasny. Chodziło najprawdopodobniej o zalegalizowanie istnie­ nia sądu, k/tóry wobec wprowadzenia na ziemi chełmskiej administracji i sądownictwa na sposób polski, różnił się od sądów grodzkich co do przedmiotu, od sądów ziemskich i grodzkich co do składu sędziów i co do podmiotu, bowiem mając swą siedzibę na terenie państwa polskiego, sądził obywateli księstwa bełskiego. Uchwała podjęta przez miejscowe ziemiaństwo potwierdzona została przez starostę generalnego chełmskiego Piotra ze Szczekocin i przez Jana LeśniowSkiego, starostę horodelskiego. Ustalono również zasady wnoszenia do sądu spraw wynikłych między mieszkańcami pow. hrubieszowskiego i chełmskiego a mieszkańcami pow. horodelskiego. Jednocześnie generalny starosta chełmski i starosta ho- rodelski powołali na stanowiska sędziów: Gniewosza z Mościsk i Klesz- to w a 45, sędziego ziemskiego chełmskiego, Jana z Sienicy, miecznika chełmskiego (z ramienia starosty chełmskiego), oraz Tomasza z Monia- tycz, sędziego bełskiego, i Mroczka z Nowosielec46 * 48, podsędfca bełskiego (z ramienia starosty horodelskiego).

Uchwała z dn. 14 listopada ma wyjątkowe znaczenie w dziejach są­ downictwa ziemi chełmskiej, zalegalizowała bowiem istnienie i działanie sądu w Hrubieszowie dla trzech powiatów leżących w dwóch różnych państwach, a ponadto ukazała zwierzchnią nad tym sądem władzę sta­

42 WAPL, Ks. ziem. chełm. 1, k. 8v. „Termini aïsignati sunt terrestres in

quatuor septimanis”.

48 Tamże, к. 5v, 8v. W latach 1445—1447 starostą chełmskim był Piotr ze Szczekocin Odrowąż, podkanclerzy koronny. Był on obecny na rokach hrubie­ szowskich dn. 11 lutego 1445 r. razem z Wańkiem, kasztelanem chełmskim, i innymi urzędnikami ziemskimi. W niektórych zapiskach mówi się o terminach spraw naznaczonych po przybyciu starosty do Hrubieszowa (zapiska z dn. 10 V III1447 r., s. 8v). Starosty wówczas nie było, sędzią był chyba Dobiesław, wójt z Czerniczyna, sądzący razem z komornikami sądowymi.

44 W latach 1445—1447 występują ziemianie: z Likoszyna, dawniej pow. bełski, dziś nie istnieje, ze Szpikołosów, dawniej pow. horodelski, dziś pow. hrubieszowski, ze Szczytyna, dawniej pow. chełmski, par. Ratno, dziś wieś Szczytyn w USRR, a także z parafii hrubieszowskiej: z Mienian, Matcza i Metelina, dziś w pow. hrubieszowskim.

45 Sędzia chełmski, Gniewosz, pisał się z Mościsk i z Klesztowa. Mościska — wieś, dawniej i obecnie w pow. krasnostawskim; Klesztów — wieś, dawniej i obec­ nie w pow. chełmskim.

48 Nowosiedlce — nie wiadomo, czy chodzi tu o wieś dawniej w pow. bełskim w par. Uhnów, obecnie Nowosiółki w pow. tomaszowskim, czy o wieś dawniej w pow. horodelskim par. Moniatycze, obecnie w pow. hrubieszowskim, czy też o wieś dawniej i obecnie w pow. chełmskim.

34 M A R I A S T A N K O W A

rostów, a głównie starosty generalnego chełmskiego, który swą władzę starościńską przelał na mianowanych przez siebie sędziów. Uchwała ta była dotychczas nie znana, dlatego też podajemy ją w całości47:

„Acta sunt hec in Hrubieszów feria quinta post festum beati Martini gloriosi pontificis ad 1447 {14 XI], coram magnificis, generosis et nobili­ bus dominis: Petro de Szczekociny Poloniae vicecancelario et capitaneo generali, Vancone de Kvasilów, castellano, Waśko Scorutha de Mlodaty- cze subdapifero, Johanni de Sienica gladifero, dignitariis chelmensibus, Gnevosio de Klestow indice chelmensi, Thome de Moniatycze indice, Mroczkone de Nowosiedlce, subíndice belzensibus, Johanne Lassniowski, capitaneo horodlensiis, et Cozarzin de Oleskoi9, aliis plurmisque. Ca­ pitaneas cum predictis dominis superius scriptis taliter conclusit et ad­ ministravit unanimiter cum dominis de districtu hrodlensi cum capitaneo domine Johanne Lesznowski et cum aliis ut supra, pro omnibus causis iniuriis laneoribus et suplicationibus et pro omnibus aliis discensionibus quolibet ex eorum inter districtum hrodlensem et terrigenas de eodem districtu et inter districtum hrubieszoviensem et chelmensem et terri­ genas illorum districtuum, quia duo electi pro iudicibus, puta Gnevosius de Klesztów, iudex terrestris et Johannes de Sienica, gladifer chelmenses. Hi cum omnimoda p o t e s t a t e d o m i n i c a p i t a n e i c h e i m e n ­ s i s ipsos in hac parte atributa et concussa habebunt et habent i n d i ­ c i a r e nobiles et terrigenas de districtu hrubieszoviensi et chelmensi in Hrubieszów, ad instantiam illorum de Hrodlo predictus dominus Lesz­ nowski, capitaneus hrodlensis de consensu suorum terrigenarum et eligit duos pro iudicibus, qui habebunt iustitiam facere et indicare in suis terrestribus partibus ex utraque omnes nobiles de hrodlensis in Hrodlo ad instantiam illorum de districtu hrubieszoviensis et chelmensis pro sua sigilla citatorum ex utraque parte puta Thomam de Moniatycze, iudicem et Mroczkonen de Nowosiedlce subiudicem belzenses et qui sunt citati per utramque partem, indicium presens, presentem terminum prorogare secundum ius in secundo iure comparere personaliter nullo modo ter­ minum proroganda.”

Zapiski sądu realizującego powyższą uchwałę stwierdzają, że sąd w Hrubieszowie obejmował swym zasięgiem nie tylko wymienione w uchwale trzy powiaty, lecz sięgał też do pow. krasnostawskiego z zie­ mi chełmskiej i do grabowieckiego z ziemi bełskiej. Na podstawie analizy kilkudziesięciu spraw z lat 1447—1465 widoczna jest jednak — i to za­ równo po stronie powodowej, jak i wśród pozwanych czy kontrahentów — większość ziemian pochodzących z ziemi chełmskiej, a mniejszość spo­ śród mieszkańców ziemi bełskiej. Co więcej, wśród rycerstwa ziemi chełmskiej daje się zauważyć większość z samego pow. chełmskiego, tak jak wśród mieszkańców ziemi bełskiej większość stanowią ziemianie z pow. horodelskiego. Uprzywilejowana jest też pewna część pow. chełm­ skiego, mianowicie teren parafii hrubieszowskiej, który, jak już wspo- 47 48 *

47 Zap. ziem. chełm. 1, k. 10. Za pomoc w odczytaniu jej składam serdeczne podziękowania mgr Stanisławie Paulowej, adiunktowi w WAPL, a mgr Anatolowi Czerepińskiemu, historykowi sztuki i lekarzowi w Lublinie, za sporządzenie czy­ telnej fotokopii ze zniszczonego oryginału.

48 Hrodło — dawna nazwa królewskiego miasta powiatowego w woj. bełskim, obecnie Horodło, osada miejska w pow. hrubieszowskim.

mniano, mógł stanowić terytorium pow. hrubieszowskiego. Stosunek licz­ bowy przedstawia się mniej więcej następująco:

Strona powodowa lub zeznająca

Strona pozwana lub kontrahenci

Ziemia chełmska pow. chełmski

bez par. hrubieszowskiej 14 18

par. hrubieszowska 22 19 pow. krasnostawski 9 3 pow. horodelski 10 9 Ziemia bełska — pow. grabowiecki 4

Skład społeczny stających przed sądem jest zróżnicowany. Wśród drobnego rycerstwa widzimy jako powodów i pozwanych urzędników ziemskich i starostów 50, a obok nich występują książęta z Duba i Kroś- niczyna, Janusz i A leksander51, oraz kmiecie. Ci ostatni tylko jako po­ wodowie 52.

W przeciwieństwie do lat poprzednich zapiski nazywają sąd w Hru­ bieszowie ziemskim — termini terrestres53. W pozwach, które były wy­ dawane w imieniu króla, mamy również określenie sądu jako ziemskie­ g o 54. Uzasadnione jest to o tyle, że strony stawały coram nobis iudici terrestri chełmensi Gnevosio, Thoma alias Kwaczala de Moniatycze, sub- iudici Mroczek de Nowosiedlce5S *. Wymieniony powyżej skład sędziów stwierdza wprowadzenie w życie uchwały z roku 1447, gdyż obok sę­ dziego ziemskiego chełmskiego i podsędka występuje sędzia ziemski beł­ ski również ze swoim podsędkiem. Należy dodać, że sędziowie ci nie zawsze razem bywali na rozprawach, lecz najczęściej jeden z nich, a nie­ mal z reguły na wszystkich sesjach bywał Gniewosz z Mościsk. W razie

60 Jako strony spotykamy osoby, które często wchodziły w skład asesorów sądu hrubieszowskiego: Aleksander Patkowski ze Slipców, chorąży chełmski (magnificus), Jan Ciołek Szylko z Unicowa, miecznik ziemi chełmskiej (magnificus), Kazimir ze

Stepankowic, podkomorzy ziemi chełmskiej (generosus), Jan z Sienicy, miecznik

chełmski, Gniewosz z Mościsk, sędzia chełmski, Tomasz Kwaczała z Moniatycz, sędzia ziemski bełski, Wańko Skoruta ze Sniatycz, stolnik chełmski, Jan Hryczko Kierdej z Pomorzan, starosta trembowelski i dzierżawca krasnostawski (magnificus),

i jego żona Barbara, siostra Aleksandra Patkowskiego, Mikołaj z Miczowa, pisarz ziemski bełski, i inni.

51 Ks. ziem. chełm. 1, k. 69v.

62 Sąd hrubieszowski, jako sąd właściwy dla szlachty, nie był sądem właści­ wym dla kmieci, dlatego też nie mogli być tu pozywani. Jako przykład z powództwa

kmiecia: „Veniens laboriosus Chodor de Sniatycze preciarum principem dominum

Alexandrum heredem de Dub condempnavit inxta citationem in non comparentiam wulgariter w niestanie”. Tamże, к. 62, zapiska z roku 1463.

68 Tamże, k. 12, 31v, 39v i wiele innych.

51 Tamże, k. 41. W księdze znajduje się tylko jeden pozew wystawiony w Hru­ bieszowie (bez daty rocznej) w imieniu króla Kazimierza Jagiellończyka, pozywa­ jący Mściszka z Mienian pod sąd ziemski w Hrubieszowie in terminis terrestribus proximis in Hrubieszów.

36 M A R I A S T A N K O W A

jego nieobecności sędziował Kwaczała lub wojewoda hrubieszowski56 czy któryś z podsędlków. Obok sędziów na rokach zasiadali asesorowie, skład których znacznie się zwiększył i jakościowo zmienił w stosunku do lat poprzednich. Oprócz urzędników hrubieszowskich, tj. wojewody i pisa­ rza, asesorami byli ziemianie z obu ziem, a naw et i urzędnicy ziemscy. Możliwe, że niektórzy asesorowie byli komornikami ziemskimi i do nich odnosi się spotkany w zapiskach termin camerarius 57.

Roki hrubieszowskie odbywały się niemal regularnie, w odstępach miesięcznych, zawsze w czwartek. Porządek ten burzył 'kilkakrotny przy­ jazd do Hrubieszowa króla Kazimierza Jagiellończyka. Zasiadał on wów­ czas na sądach wraz ze swym otoczeniem w dniu najdogodniejszym, naj­ częściej w sobotę lub niedzielę, nie wyłączając naw et świąt wielkanoc­ nych 58. Ze był to sąd hrubieszowski, a nie tylko in preasentia domini regis, świadczy obecność wśród asesorów Gniewosza z Mościsk, sędziego chełmskiego, a czasem bywał też i podsędek 59.

Omawiany tu sąd hrubieszowski działał do jesieni 1465 r. Z nie zna­ nych bliżej powodów zlikwidowany został dn. 26 września na mocy uchwały podjętej przez obecnych wówczas sędziów i asesorów: Bartosza ze Zdżar, wojewody hrubieszowskiego, nazwanego wówczas oficjalistą60, Andrzeja z Matcza, Jakuba z Pudoresów, Wojciecha z Jatu to w a61 * *, Kle­ mensa Piądło z Kozodaw i Mikołaja z Czerniczyńoa. Tekst uchwały jest

tak lakoniczny, że nie pozwala na wysuwanie żadnych wniosków co do przyczyny likwidacji. Dowiadujemy się tylko, że „Termini sunt positi ex isto districtu hrubieszoviensi in Chełm et debent celebrari feria se­ cunda proxima ante festum s. Lucie" (9 XII) ®2. Ze istotnie nastąpiło prze­ niesienie sądu do Chełma, świadczą dalsze zapiski w księdze hrubieszow­ skiej. Posiedzeń w Hrubieszowie już nie notowano, a pierwsze roki po uchwale z 26 września 1465 r. nastąpiły w Chełmie 9 grudnia 1465 r. es, jak ustalono w czasie likwidacji, i to zgodnie ze wskazaną wówczas datą.

Przeniesienie roków z Hrubieszowa do Chełma było prawdopodobnie jednoznaczne z likwidacją pow. hrubieszowskiego, jednak brak źródeł nie pozwala na ustalenie przyczyny dokonanych zmian w dziedzinie są­

58 Tamże, k. 24. Roki w dn. 21 stycznia 1451 r. odbyły się w obecności

„nobilibus et generosis Jacobo de Pudoresy camerarii, Andrae wojewoda hrubie­ szoviensi, Rudoltho de Czomów, Petro de Żółkwią, Szylcone de Vnicow gladifero chełmensi et Nicolao filio ipsius”. Jak widzimy, brak tu jest któregokolwiek z sę­ dziów lub podsędków.

67 Tamże, k. 24, 48v. Mowa tu o Jakubie z Pudoresów, komorniku.

58 Zap. ziem. chełm. 1, k. 22v: W wielką sobotę 1460 r. (12 IV) odbył się w Hru­ bieszowie sąd ziemski „in presentía serenissimi domini Kazimiri regis Poloniae [...] presentibus magnificis, venerabilis, strenuis ac generosis Tamże, к. 23. W po­ niedziałek po Wielkiejnocy (14IV) r. 1460 „[...] in iudicio regali cui magnificis et generosis: Stanislaus de Ostroróg palatinus kalisiensis, Petrus de Westmuntow, san- domirenisis Guewosius de Mościska chelmensibus iudices et Petrus Smaga de Praw- kowicze marsalcus curie regie maiestatis presidebant”.

** Tamże, k. 28. Sąd w obecności króla dn. 24 IX 1451 r. 80 2d żary — wieś dawniej i obecnie, nie ustalane.

81 Jatutów — wieś dawniej Jatultów w pow. krasnostawskim, obecnie w pow. zamojskim.

82 Zap. ziem. chełm. 1, k. 78. Pisarz zapisujący uchwałę o przeniesieniu sądu do Chełma podkreślił jej znaczenie użyciem liter dużych rozmiarów.

88 Zap. ziem. chełm. 1, k. 78v, „(Actum) in Chełm feria secunda post festum conceptionis Marie [...] a. d. 1465” (9 XII).

downictwa i podziałów administracyjnych. Zastanawia jednak data li­ kwidacji, tj. rok 1465, w którym, jak wiemy, zlikwidowano wiele powia­ tów w Małopolsce. W ziemi lubelskiej zniesiono wówczas dwa powiaty, tj. kurowski i urzędowski64, w zachodniej części woj. sandomierskiego w latach 1465—1470 powiaty: szydłowski, chęciński, opoczyński i tar­ nowski ®5, w woj. krakowskim w latach 1465—1466 66 zlikwidowano sądy w Książu, Lelowie, Czchowie i Bieczu. Autorowie tej miary co Arnold i Kutrzeba, omawiając sprawę likwidacji wymienionych wyżej powiatów, informują o dość burzliwym jej przebiegu i stwierdzają, iż było to próbą centralizacji wymiaru sprawiedliwości. Kutrzeba podaje też, że uchwała o likwidacji powiatów w woj. krakowskim podjęta została w Nowym Korczynie, tekstu tej uchwały jednak nasz znakomity historyk ustroju nie zn ał67 * *. Zmiany spowodowane akcją z lat 1465—1470 nie zawsze były trwałe. S. Kutrzeba stwierdza też, iż wiele powiatów zostało przywróco­ nych na mocy zarządzenia 'królewskiego. W ziemi lubelskiej, jak wiemy, istniał nadal pow. urzędowski wraz ze swymi rokami ziemskimi, jednakże pow. hrubieszowskiego nie wskrzeszono, a jego roki zlikwidowane we wrześniu 1465 r. nie zostały przywrócone. Do takiego twierdzenia upo­ ważnia brak jakichkolwiek danych, na podstawie 'których można by są­ dzić o kontynuacji roków ziemskich w Hrubieszowie. Jedna tylko zapiska w księdze ziemskiej chełmskiej z lat 1443—1555 mówi o odbytym w 1470 roku sądzie w Hrubieszowie. Przyczyny tego należy jednak szukać w fak­ cie pobytu w Hrubieszowie 'króla i w jego uczestnictwie na posiedzeniu zjazdowego sądu chełmskiego.

Sąd po przeniesieniu go z Hrubieszowa do Chełma zmienił swój do­ tychczasowy charakter. Z sądu mieszanego, właściwego dla szlachty z kil­ ku powiatów, stał się sądem dla terenu pow. hrubieszowskiego, bowiem z zapisek z lat 1465—1468 wynika, że stawali przed nim głównie miesz­ kańcy parafii hrubieszowskiej ®8, którą można utożsamiać z terenem po­ wiatu.

Taka kolej rzeczy wydaje się zrozumiała. Przecież w roku 1464 na­ stąpiła inkorporacja księstwa bełskiego do Korony ®9, co niechybnie po­ ciągnęło za sobą ustalenie administracji zarówno na szczeblu nowo utwo­ rzonego województwa, jak i jego powiatów oraz zorganizowanie sądow­

64 M. S t a n k ó w a, S. P a u l ó w a, Powiat kurowski w ziemi lubelskiej w XV wieku, „Rocznik Lubelski” 1964, t. V, s. 46—50. Pow. urzędowski, mimo likwidacji na mocy uchwały z dn. 24 VI 1465 r., istniał nadal. Patrz: M. S t a n k ó w a, Powiat urzędowski w Polsce przedrozbiorowej pod względem prawno-ustrojowym, W:

Z dziejów powiatu kraśnickiego, Lublin 1964, s. 55.

65 S. A r n o l d , Podziały administracyjne województwa sandomierskiego do

końca XVIII wieku, „Pamiętnik Świętokrzyski” 1930, s. 61.

89 S. К u t r z e b a, Sądy ziemskie i grodzkie w wiekach średnich. 1. Wojewódz­ two krakowskie (1374—1451), „Rozprawy Akademii Umiejętności”, Wydział Histo­ ryczno-Filologiczny, seria II, t. XV, s. 297—298.

87 Tekst uchwały o likwidacji pow. kurowskiego i urzędowskiego patrz w pracy M. S t a n k o w e j i S. P a u l o w e j , op. cit., s. 49.

98 Z parafii hrubieszowskiej pochodzili dziedzice z Mienian, Metelina i Pude- resów. Z innych części ziemi chełmskiej spotyka się dziedziców ze Sniatyna, Łukowa i Dzanego (dziś Zdżanne, pow. chełmski), z Kraśniczyna i Jatultowa (dziś Jatutów), pow. krasnostawski.

99 Vol. Leg., t. I, Petersburg 1859, s. 91. Akt inkorporacji „[...] incorporavimus [...] terram nostram Bełzensem cum ipsius districtibus Lubaczoviensi, Lopaczoviensi, Szewloviensi, Grabovcensi et Hrodlensi [...]”.

38 M A R I A S T A N K O W A

nictwa ziemsikiego i grodzkiego, tak że nie było już miejsca dla sądu obejmującego powiaty dawniej przedzielone granicą.

Sąd hrubieszowski z siedzibą w Chełmie nie wykazał prężności. W cią­ gu dwóch lat odbyły się tylko cztery jego posiedzenia, a zapiski sądowe urywają się na styczniu 1468 r. Dalsza ich kontynuacja nie jest znana z powodu braku materiału źródłowego. Sądzić jednak należy, że żywot tego sądu w Chełmie, pod bokiem sądu ziemskiego chełmskiego, nie miał racji bytu i został zlikwidowany. Było to najprawdopodobniej przyczyną zaniku odrębności sądowej pow. hrubieszowskiego, 'którego szlachta zna­ lazła się pod bezpośrednią władzą administracyjną i sądową starosty chełmskiego i sądu ziemskiego. Pojęcie pow. hrubieszowskiego utrzy­ mało się jednak w pamięci jeszcze w wieku XVI, służąc głównie do wy­ odrębniania szlachty hrubieszowskiej spośród szlachty pochodzącej z in­ nych jednostek administracyjnych ziemi chełmskiej. Dobra królewskie, owa włość, która prawdopodobnie była kośćcem dawnego powiatu z okre­ su czerwonoruskiego, wyodrębniła się jako starostwo niegrodowe w ziemi chełmskiej i w tej postaci przetrwała aż do końca XVIII w. Po rozbio­ rach Polski stała się własnością prywatną, przekształconą następnie przez Stanisława Staszica w fundację pod nazwą Towarzystwo Rolnicze Hru­ bieszowskie 70.

Sąd działający w XV w. w Hrubieszowie stanowi przyczynek do dzie­ jów kształtowania się administracji i sądownictwa na terenach czerwono- ruskich. Artykuł niniejszy nie wyczerpuje jednak tego zagadnienia, bo­ wiem rozumiany jest tylko jako obszerna informacja o jego istnieniu i działaniu. Opracowanie szczegółowe, wymagające dalszych studiów, rzu­ ci niewątpliwie dużo światła na stosunki pograniczne polsko-ruskie, to­ rujące drogę przyszłym uregulowaniom prawnym.

ГРУБЕНІОВСКИЙ ЗЕМСКИЙ СУД В XV ВЕКЕ Р е з ю м е Земский суд в Грубешове, деятельность которого стала известной благодаря найденным судовым запискам 1429—1465 лет, имел своё начало ещё в период Владимирско-Галичского Княжества, на терри­ тории которого существовали маленькие государства — в о л о с т и , из которых выделились со временем повяты с в о е в о д а м и во гла­ ве. Такое состояние было на Руси, когда Казимеж Бельки занял часть западно-русской территории в XIV веке. Некоторые из этих в о л о с т ей стали (уже во время господства Польши) судовыми по- вятами, другие приобрели большое значение как столицы земель или воеводств, напр., Белз стал столицей воеводства, Холм — сто­

70 F. B u j a k , Towarzystwo Hrubieszowskie Staszica, Zamość—Warszawa 1921; H. B r o d o w s k a , Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie, Warszawa 1956. O aktach

Towarzystwa patrz: F. C i e ś l a k , Archiwum Towarzystwa Rolniczego Hrubieszow­

лицей земли с кастеляном во главе и земским судом для местной шляхты. В Грубешове, хотя город был центром повята, не было го­ родского старосты, приезжал сюда только земский суд, в составе которого были кроме судьи грубешовские воеводы, асессора, про­ исходящие из местных рыцарей, холмские и белжские земские чи­ новники, а также — городские старосты. Кроме того, для разбора споров между шляхтой холмской земли и городельского повята на­ значены были с 1447 года специальные судьи. В компетенции этого суда были спорные и неспорные дела, как и во всех земских судах, основанных на польском праве. Перед грубешовским судом ставали не только рыцари, но и ду­ ховные и мирские сановники, а также члены господствующих родов (потомки Ольгерда из местностей Дуб и Красьничин). Кроме того, можно было встретить мещан из Грубешова и Городла, а также — крестьян, подающих в суд на помещиков разных сел холмского, гру- бешовского и городельского повятов. С точки зрения судейского со­ става и места проживания подвластных суду людей грубешовский суд можно считать приграничным смешанным судом для нескольких гра­ ничащих с собой повятов, из которых холмский и грубешовский по- вяты принадлежали Короне, а городельский — мазовецкому княже­ ству. Название этого суда — „грубешовский” — указывает только на место его деятельности. Его начало нам неизвестно, а деятельность прекращается в сентябре 1465 года, когда решением высших властей суд был перенесён в Холм. Упомянутые записки свидетельствуют об этом. Мы знаем, что этот суд действовал в Холме до 1467 года. О дальнейшей его судьбе нам ничего не известно. Причину ликвидации грубешовского суда можно видеть в обще­ польской тенденции к ликвидированию территориально небольших повятов в 1465 году. Этот факт можно такж е связывать с пробле­ мой присоединения белжской земли к Короне, что могло обозначать конец необходимости сохранения приграничного земского суда.

LE TRIBUNAL FONCIER À HRUBIESZÓW AU XV-e S.

R é s u m é

Le tribunal foncier à Hrubieszów, dont l’activité pouvait être connue grâce aux notes de tribunal des années 1429—1465, date sa fondation pour la période du Duché de Włodzimierz et de Halick; sur le territoire de ce duché il y avait de petits domaines dits „wołosti” ayant formé plus tard les districts gouvernés par les voïévodes. Telle était la situation en Russie, trouvée par Casimir le Grand dans la moitié du XlV-e siècle. Certains de ces „wołosti” sont devenus (faisant partie déjà de la Po­ logne) des districts juridiques, tandis que d’autres ont pris de l’importance plus grande en tant que capitales des régions et des voïévodies (ainsi, p. ex.: Bełz — capitale de la voïévodie, Chełm — capitale de la région

40 M A R I A S T A N K Ó W A

gouvernée par un châtelain et ayant un tribunal foncier pour la noblesse du voisinage). À Hrubieszów, bien qu’il ait été également le centre du district, il n ’y avait pas de starostę municipal; le tribunal foncier de Chełm qui y siégeait, comptait, à côté du juge, les voïévodes de Hru­ bieszów, les assesseurs se recrutant de la chevalerie voisine, les fon- ciomnaires fonciers de Chełm et de Bełz, de même que les starostes mu­ nicipaux. En plus, pour rendre des jugements dans les différends entre la chevalerie de la région de Chełm et celle du district de Horodło, à p artir de 1447 il y avait des juges spécialement désignés.

Aux compétences de ce tribunal étaient soumises les affaires finan­ cières litigieuses ou non, comme à tous les tribunaux fonciers selon le droit polonais.

Devant ce tribunal comparaissaient non seulement les chevaliers, mais aussi les dignitaires laïques et éclessiastiques, de même que les membres des familles régnantes (les Olgierdowicz de Dub et de Kraśni­ czyn). En plus on y rencontre les bourgeois de Hrubieszów et de Horodło, de même que les paysans appelant en justice les héritiers des villages des districts de Chełm, de Hrubieszów et de Horodło. Prenant en con­ sidération l’ensemble des juges et le lieu de résidence des personnes y étant subordonnées, le tribunal de Hrubieszów peut être nommé un tribunal mixte pour quelques districts avoisinants, situé à la frontière de ces districts (dont ceux de Chełm et de Hrubieszów faisaient partie de la Couronne, tandis que celui de Horodło appartenait au duché ma- sovien). Le fait que dans son appelation on trouve les mots „de Hrubie­ szów” signifie seulement le lieu de son activité. Le début de son exi­ stence n ’est pas connu; par contre, il a cessé de fonctionner en septembre

1465 en vertu de la résolution ordonnant son déplacement à Chełm. Les notes mentionnées le confirment, en ajoutant qu’il y fonctionnait jusqu’à 1467. Pour la suite de son histoire les sources ne disent rien.

La cause de sa liquidation peut être expliquée par l’action de liqui­ dation, dans toute la Pologne en 1465, des districts occupant des terri­ toires petits. Elle peut se rapporter aussi à la question d ’incorporation de la région de Bełz à la Couronne, ce fait signifiant que le maintien de ce tribunal n ’était plus nécessaire.