A rtykuły recenzyjne i recenzje 185
K rzysztof P a w ł o w s k i , Retoryka starożytna w Kronice Wincentego Kadłubka. Sztuka narra
cji, Kraków 2003, ss. 195.
K siążka K rzysztofa Pawłowskiego obiecuje swoim tytułem zapełnienie w a ż n e jlu k i w badaniach n ad Kroniką m istrza W incentego, ja k ą je st analiza retoryczna tekstu kronikarza. Tytuł ten jed n ak w raz z nadzieją budzi także pew ne w ątpliw o ści. M istrz W incenty jest autorem średniowiecznym , zatem użycie w odniesieniu do jego dzieła term inu retoryka antyczna m oże być tylko bardzo um ow ne. M ożna bowiem analizować, w jakim stopniu au to r znał antyczne podręczniki retoryki i jak stosował ich w skazania. B ibliografia zam ieszczona na końcu książki nie daje jed n ak powodów do tak iejn ad ziei. Z opraco w ań dotyczących retoryki antycznej au to r zna niewiele. Listę ogólnych opracow ań wyczerpuje stary podręcznik R. V olkm an na z 1885 r. i nowszy H . L ausberga z 1960 r. A u to r nie zna jed n ak ani opracow ania Jo sep h a M artina, ani dostępnych w języ ku polskim p rac Jak u b a Z. Lichańskiego, w tym opracow ania podjętego wspólnie z H elen ą Cichocką polskiego tłum aczenia pracy R. V olkm anna Wprowadzenia do retoryki. T ru d n o też mówić o znajom ości historii retoryki w w iekach późniejszych. A przecież dla analizy w ykształcenia retorycznego pisarza takiego jak m istrz W incenty w arto byłoby zajrzeć przynajmniej do pracy J. O. W a rd ’a Ciceronian Rhetoric in treatise, scholion and commentary, w y d an ejw 1995. T akich braków bibliogra ficznych m ożna zresztą wskazać wiele. Lukę tę m ożna by wypełnić sięgając do źródeł teorii retorycznej. Z tych jed n ak bib liografia zaw arta w om aw ianejksiążce nie notuje naw et znajom ości Kwintyliana. Z dzieł Cycerona znajdujem y tu jedynie D e inventione, brak też anonim ow ego trak tatu do H erenniusza. Podtytuł Sztuka narracji m oże wskazywać na próbę analizy narracji retorycznej, tj. je d n e jz części mowy w edle teorii retorycznej. T a k iejp ró b y jed n ak au to r nie podejm uje.
A u to r przyjął specyficzną koncepcję kroniki m istrza W incentego i pozostał je jw ie rn y . Z daniem K. Pawłowskiego m istrz W incenty „Starał się bow iem nadać dziejom Polski znam iona historii rzy m sk iej(...)”. I tejrzym skości szuka badacz w swojej pracy. T em u celowi podporządkow ał też analizy tekstu kronikarza w ram ach następujących tem atów : opow ia danie, exemplum, wstawki poetyckie, term inologia polityczna, neologizmy. Zobaczm y na kilku przykładach, ja k au to r zre a lizował to zadanie.
R ozdział I nosi tytuł Struktura i funkcja opowiadania. A u to r postanow ił przeanalizow ać tylko takie „opow iadania, w których głównymi podm iotam i są bohaterow ie starożytni” (s. 19). Zobaczm y na czym ta analiza polega. K. Pawłowski p i sze tak: „Schem at pierwszego opow iadania jawi się zatem następująco: 1) otw iera je form uła wprow adzająca; 2) treść o p ie ra się głównie na dziele Justyna, choć sam o opow iadanie Ja n a nie w yczerpuje wszystkich faktów podanych przez rzym skie go historiografa, odw ołując się do wiedzy czytelnika i dążąc konsekw entnie do w prow adzenia m orału; 3) opow iadanie jest zw ieńczone form ułką o charakterze m oralno-patriotycznym ” (s. 22). N ajpierw powiedzmy, czego tu nie ma. N ie m a om ó w ienia schem atu, ani struktury opow iadania, choć to nam obiecano. A u to r zresztą wie na te n tem at niewiele. Dzisiaj zap o znanie się p rzy n ajm n iejz podstaw am i b ad ań narratologicznych nie jest trudne. W szóstym tom ie serii Tematy teoretycznoli- terackie p od red. M ichała Głowińskiego ukazała się Narratologia. P raca ta została opublikow ana już co praw da po wydaniu książki Pawłowskiego, jed n ak zaw iera tłum aczenia prac, któ re ukazywały się w „Pam iętniku L iterackim ” w latach 1968 — 1990. Z ainteresow anie n arracją było po w ojnie spore i zaowocowało szeregiem znakom itych prac. Przyjmijmy jed n ak w ęż szą koncepcję. Załóżm y, że autorow i zależy na zbadaniu sposobu użycia przez W incentego tem atów zaczerpniętych z an tycznych tekstów. D o tego zadania należałoby się jed n ak zapoznać z łacińskim piśm iennictw em X II-sto w ieczn ejE u ro p y , aby m ieć m ateriał porównawczy. Prace tak edytorskie, ja k analityczne po II wojnie św iatow ejpow ażnie zmieniły obraz tej epoki. A u to r postawił sobie cel jeszcze węższy: zbadać użycie opow iadań przejętych z tekstów starożytnych, opierając się na dotychczasow ejw iedzy o tekście W incentego. T ejw iedzy jed n ak rów nież nie opanow ał. D la przykładu au to r posługuje się tylko trzem a tytułam i prac Brygidy Kürbis, ale nie zna np. tekstu Beryl Smalley o kronice m istrza W incentego, a z nowszych nie cytuje ważnej pracy J. M ańkow skiego z 2000 r.
K olejny rozdział pośw ięcony został exemplum. Problem został sform ułowany następująco: „jak wykorzystuje kronikarz źródła starożytne przy w prow adzaniu exem plum — czy je cytuje dosłownie, czy też zm ienia?” (s. 38) N ie jest zadaniem re cenzji podpow iadanie literatury naukowej, z jak ą au to r pow inien się zapoznać. B rak jed n ak pracy P etera von M oosa Ge schichte als Topik je st poważnym niedociągnięciem tego rozdziału. R ów nież przyjęta przez au to ra opcja badania wyłącznie exemplów antycznych wydaje się nieporozum ieniem . B adacz pom ija tu bow iem stanowisko sam ego tekstu, co jest zresztą najpoważniejszym uszczerbkiem pracy. Traktow anie średniow iecza jako epoki w tórnej, nie m ającejsam odzielnego znacze nia, je st opcją p rzestarzałą i nie m ającą żadnych podstaw na gruncie nauk historycznych. Stanow isko to należy do historii nauki, choć może służy gdzieniegdzie doraźnym celom politycznym. Jednak, co ważniejsze, stanowisko to w yraźnie p rze szkadza autorow i. Podobnie jak w exemplach, rów nież w przypadku „wstawek poetyckich” au to r zajął się utw oram i wyłącz nie antycznejprow eniencji. P odobnie, ja k poprzednio, nie bierze p od uwagę możliwości zapożyczenia antycznych cytatów w tekstach średniowiecznych. Stwierdza, co praw da, że większość znajduje się w zbiorze sentencji i przysłów średniow iecz nych W althera, ale poza to nie wychodzi. Z jakich tekstów pochodzą wypisy W althera, jak m ają się one do kroniki W incen tego — te zagadnienia nie interesują autora.
Term inologia polityczna opracow ana w edług tej zasady robi szczególne w rażenie. O parcie się na słowniku łaciny antycznej Thesaurus Linguae Latinae je st konsekw encją przyjętych założeń, ale m im o to robi w rażenie przy analizie śred niowiecznej term inologii politycznej. Pisząc przy tej okazji o pierwszej księdze kroniki W incentego au to r odnosi się je d nocześnie do aktualnego stanu badań: „O bejm uje ona [tj. ks. 1] dzieje bajeczne Polski, któ re historycy trak tu ją często
186 A rtykuły recenzyjne i recenzje
z przym rużeniem ok a” itd. (s. 115). I cytat do tego stw ierdzenia z dzieł A. B rücknera, T. W ojciechowskiego, Szkiców histo rycznych X I w. i J. W idajewicza. W tym zestawie najnow sza jest praca W idajewicza z 1948 r. N ie m a pracy J. Banaszkiewi- cza, którego au to r cytował na początku, ale zapew ne nie pam iętał obu książek tego autora. N ie zauważył natom iast książki C. D eptuły, podsum ow ującejpracy J. Strzelczyka Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian (P oznań 1998), p rac H. Łow- miańskiego, G. Labudy i innych, których tu nie wymienię, bo są to teksty pow szechnie znane.
N eologizm y w Kronice W incentego, jak o pew ien chwyt stylistyczny mogły funkcjonować, jeśli były odm ienne od śred- niow iecznejnorm y w łaściw ejdla tego rodzaju tekstów, środowiska itd. N orm y ła c iń sk ie jp rz e strz e g a n e jw Polsce czasów W incentego nie znamy, gdyż istnieje tylko je d e n tego rodzaju tekst. M ożna porównywać go z dokum entam i i rocznikami, jed n ak nie da to zadaw alających wyników. Neologizm odnoszony do norm y antycznejm ów i coś o ogólnym funkcjonow aniu łaciny w okresie poklasycznym, niewiele natom iast o stylu konkretnego autora.
W skazane braki i niedostatki książki K rzysztofa Pawłowskiego wynikają z nieznajom ości osiągnięć mediewistyki tak rodzim ej, jak obcej. M oże gdyby au to r postawił sobie skrom niejsze zam ierzenia i narzucił większą dyscyplinę badawczą, książka nie budziłaby tylu wątpliwości. Jed n ak naw et badanie wpływu literatury a n ty c z n e jn a dzieło m istrza W incentego, czy analiza samych tylko neologizm ów wymagałoby studiów porównawczych.
Edward Skibiński Uniwersytet im. Adama Mickiewicza Instytut Historii
Tomasz W ę c ł a w o w i c z , K rakow ski kościół katedralny w wiekach średnich. Funkcje i m oż
liwości interpretacji, W ydawnictwo U niw ersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2005, ss. 262
+ 51 ryc.
P onad w iek dzieli nas od ukazania się podstaw ow ejm onografii kościoła k atedralnego p od wezwaniem św. W acława i św. Stanisława na W aw elu w K rakowie, p ió ra T adeusza W ojciechowskiego, k tó ra jak d o tąd nie znalazła godnejkontynua- cji. W ybierając tem at odtw orzenia dziejów, architektury, funkcji i treści ideowych krakow skiego kościoła katedralnego w w iekach średnich, T om asz Węcławowicz podjął się zadania zaszczytnego, ale też i niezwykle trudnego. P raca jego p o zo r nie zdaje się nie m ieć ch arak teru m onograficznego, gdyż składa się z pięciu luźnych, lecz ściśle powiązanych ze sobą, esejów tworzących jed n ak w zajem nie uzupełniającą się całość. Zaczynając od „ p o d w ó jn e jk a te d ry ” pierwszych Piastów i k ró lewskiego kościoła k atedralnego W acława II, poprzez kościół koronacyjny ostatnich Piastów i pierwszych Jagiellonów, aż po k ated raln e patrocinia i wawelskie mity początku i fabularyzację w zgórza katedralnego, au to r kreśli zwarty obraz roli k a tedry krakowskiej w ciągu pięciu stuleci, starając się przedstaw ić historyczne i ideologiczne tło wszystkich przem ian wraz z in terp retacją nowych odkryć archeologicznych. B ogato ilustrow aną całość uzupełnia A neks złożony z w yboru tłu m a czeń tekstów pochodzących z kronik i dokum entów dotyczących katedry oraz obfita bibliografia. Z żalem stwierdzam y brak streszczeń obcojęzycznych.
W ostatnim dw udziestoleciu, dzięki prow adzonym na wysokim poziom ie badaniom archeologicznym , otrzymaliśmy zu pełnie nowy, odm ienny od poprzednich, obraz w czesnejzabudow y w zgórza wawelskiego obejm ujący kilkanaście obiektów sakralnych z okresu piastowskiego. B rak ścislejszych inform acji w tekstach, uniem ożliwia jed n ak w większości wypadków określenie ich funkcji, a naw et patrociniów , dając pole do licznych i nie zawsze szczęśliwych spekulacji.
A naliza czternastowiecznych tekstów donoszących o odbywanych w katedrze krakowskiej cerem oniach (koronacja W ładysława Ł okietka w 1320 r., ślub K azim ierza z A ldoną G edym inów ną w 1325 r., koronacja K azim ierza w 1333 r.) p o m i m o „zburzenia” przez biskupa M uskatę i zniszczenia przez p ożar w 1305 r. „katedry herm anow skiej”, stała się dla autora punktem wyjścia do postaw ienia tezy o istnieniu na W aw elu tzw. p o d w ó jn e jk a te d ry 1. Tzw. kościół św. G ereona, uważany najpierw za najstarszy budynek katedralny, później za kaplicę pałacową, byłby zatem „drugą budow lą k a ted raln ą” i w niej w okresach niefunkcjonow ania pierw szejm iałyby się odbywać w zm iankow ane uroczystości.
D okonane w latach osiem dziesiątych X X w. przez Zbigniew a Pianow skiego i Janusza F irleta odkrycia, p o n iżejtzw . „katedry herm anow skiej” i tzw. kościoła św. G ereona, reliktów najstarszych, zapew ne sobie współczesnych świątyń, p ocho dzących z przełom u X i X I w., tezę tę um acnają. Tom asz W ęcławowicz, pozbaw ia nas w te n sposób pew nego dyskonfortu, jakim je st kilkakrotnie przenoszenie ecclesia cathedralis, w okresach budów , zniszczeń i rem ontów , z jednejśw iątyni do d ru giej, a także trudności w interp retacji funkcji jako kaplic pałacowych, licznych budow li sakralnych2. N ie należy zapom inać,
![„W fotografii, zdaje się, nie będzie ze mnie »ludzi« [...]”. Zdzisława Beksińskiego przetwarzanie widzenia]()