Przestępczość wśród nieletnich a
podejmowane działania
profilaktyczne
Seminare. Poszukiwania naukowe 36/3, 117-128
2015
Barbara Małgorzata Kałdon UKSW, Warszawa
PRZESTĘPCZOŚĆ WŚRÓD NIELETNICH
A PODEJMOWANE DZIAŁANIA PROFILAKTYCZNE
1. Wprowadzenie
Zjawisko przestępczości nieletnich z uwagi na społeczną doniosłość od daw-na pozostaje w kręgu zainteresowań badaczy i osób zajmujących się wychowaniem młodzieży. Ciągle poszukuje się nowych rozwiązań w dziedzinie zapobiegania przestępczości nieletnich oraz różnych form niedostosowania społecznego wśród młodzieży, w tym przestępstwa.
Niniejsze opracowanie składa się z sześciu części odpowiednio prezentują-cych: wprowadzenie – charakterystykę podstawowych pojęć omawianego zagad-nienia; determinanty przestępczości nieletnich; dane statystyczne prezentowanego problemu, prawa nieletnich, działania profilaktyczne względem nieletnich i pod-sumowanie. W podsumowaniu zostały przedstawione postulaty de lege ferenda w zakresie postępowania z nieletnimi.
Przez przestępczość nieletnich rozumie się czyny zabronione określane przez ustawę jako przestępstwo, przestępstwo skarbowe lub niektóre wykroczenia, doko-nane przez osoby nieletnie w rozumieniu ustawy o postępowaniu w sprawach
nielet-nich1. Podejmując rozważania w zakresie zjawiska przestępczości nieletnich należy
z pewnością zdefiniować termin określający omawiane zagadnienie. Jest to pojęcie kryminologiczne stosowane na całym świecie, jednakże nie jest ono jednoznaczne. Niejednoznaczność ta wynika z różnych kryteriów określania granicy wieku osoby, którą określa się jako „nieletnią” oraz katalogu czynów uważanych za przestępstwo.
Zgodnie z art. 1§1-3 kodeksu karnego (k.k.) przestępstwem jest czyn człowie-ka zabroniony pod groźbą człowie-kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego
popełnie-nia2. Nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość
jest znikoma3. Ponadto, nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego,
jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu4.
1 Por. Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, Dz.U. Nr 35,
poz. 228.
2 Por. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r., Kodeks karny, Dz.U. Nr 88, poz. 553. 3 Por. tamże.
Przestępstwem może być tylko czyn, tzn. zachowanie się człowieka w otaczają-cej go rzeczywistości społecznej5. Pojęcie to traktuje się jako podstawę nauki o
prze-stępstwie, pełni funkcję klasyfikacyjną, służącą podziałowi ludzkich zachowań na te, które mogą być przedmiotem prawnokarnego wartościowania, i takie, które przed-miotem takim być nie mogą. Pojęcie czynu powinno obejmować wszystkie formy
zachowania ludzkiego, które mogą zagrażać dobrom mającym społeczną wartość6.
W myśl ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, nieletnimi są: osoby przed ukończeniem 18. roku życia w zakresie zapobiegania i zwalczania demoralizacji, osoby, które po ukończeniu 13 lat, a przed ukończeniem 17 lat dopuściły się czynu karalnego, osoby w wieku do 21 lat, wobec których wykonywane są środki
wychowaw-cze i poprawwychowaw-cze7. Zdaniem niektórych przedstawicieli doktryny takie szerokie ujęcie
„nieletniego” wskazuje na nadanie mu sensu „nieletni-nieprzystosowany społecznie”8.
Wraz z ogromnymi przemianami, które zaszły we wszystkich dziedzinach ży-cia społeczno-ekonomicznego z końcem XX wieku, nastąpił wzrost przestępczości i zjawisk patologicznych. Walka z przestępczością stała się jednym z podstawo-wych zadań państwa, choćby dlatego, że zaczęła ona przybierać coraz to bardziej
groźne i zarazem skomplikowane formy9.
Jak zauważa H. Kołakowska-Przełomiec, literatura przedmiotu ukazuje róż-ne wyznaczniki zachowań przestępczych. Dorobek psychologii sądowej, krymi-nologii, a także innych nauk społecznych, które zajmują się przestępczością jako zjawiskiem patospołecznym, wyraźnie pokazuje, że na przestrzeni lat zmienia się zjawisko przestępczości rozumianej zarówno jako zjawisko masowe, jak też anali-zowane z punktu widzenia zachowania sprawców. W przestępstwach agresywnych potwierdza się tendencja, że coraz młodsi są ich sprawcy i że dokonują coraz bar-dziej okrutnych czynów. Pojawiają się także nowe typy zachowań przestępczych, np. zabójstwo na zlecenie, przestępstwa komputerowe, przestępczość zorganizo-wana, terroryzm i inne10.
Ponadto w art. 4§1 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich ustawodawca ukazał objawowe ujęcie demoralizacji, o której świadczy między innymi naruszenie zasad współżycia społecznego, popełnienie czynu zabronionego, systematyczne uchy-lanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, używanie alkoholu bądź innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawianie nierządu,
włóczęgostwo, udział w grupach przestępczych11. W powyższym artykule
ustawodaw-5 Por. Prawo karne. Repetytorium, red. E. Blaski, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa
2008, s. 62.
6 Por. tamże.
7 Por. Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, Dz.U.
1982 r., nr 35, poz. 228.
8 M. Stanowska, A. Walczak-Żochowska, K. Wierzbowski, Uwagi o profilu ustawy o
postępowa-niu z nieletnimi (Zagadnienia materialnoprawne i procesowe), Państwo i Prawo (1983)6, s. 55.
9 Por. J. Wódz, Zjawiska patologii społecznej a sankcje społeczne i prawne, Gdańskie
Wydawnic-two Naukowe, Gdańsk 1973, s. 57.
10 Por. H. Kołakowska-Przełomiec, Zapobieganie przestępczości, Wyd. PWN, Warszawa 2000, s. 36. 11 Por. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r., Kodeks karny, Dz.U. Nr 88, poz. 553.
ca przykładowo wymienił okoliczności świadczące o demoralizacji nieletniego, które stanowią zachowania naganne, często szkodliwe społecznie.
W opinii A. Strzembosza, termin „demoralizacja” oznacza odrzucenie przez nie-letniego lub nieprzestrzeganie przez niego podstawowych norm moralnych, mających wpływ na wypełnianie ról społecznie ważnych, odmowę podporządkowania się
uza-sadnionym wymaganiom rodziny, szkoły, pracodawcy12. Zdaniem Autora z pojęcia
tego należy usunąć te elementy, które wskazują na źródło takiego stanu rzeczy, a przede
wszystkim na jego zawinienie ze strony zdemoralizowanego13.
B. Hołyst podaje, że podstawowymi bodźcami, które determinują przestęp-czość nieletnich są:
- chęć zdobycia pieniędzy lub innych korzyści materialnych, - zaimponowanie innym,
- namowa kolegów bądź dorosłych osób,
- chęć przebywania i realizowania się w grupach nieformalnych,
- powielanie wzorców i zachowań mających swoje źródło w domu rodzinnym, - poczucie bezkarności za wcześniejszą działalność przestępczą,
- poszukiwanie akceptacji, gdy nie można znaleźć oparcia i poczucia
bezpie-czeństwa wśród rodziców i opiekunów14. Powyższe bodźce przeważnie
wywoływa-ne są niezaspokojeniem podstawowych potrzeb dziecka przez rodzinę bądź chęcią przynależności do grup nieformalnych, zazwyczaj podkultur młodzieżowych. 2. Determinaty przestępczości nieletnich
Znaczenie społeczne zagadnienia przestępczości nieletnich jest przyczyną różnorodnej, interdyscyplinarnej literatury poświęconej tej problematyce. Opra-cowania mające za temat młodzież przestępczą odnoszą się najczęściej do deter-minantów wykolejenia społecznego, a mianowicie: osobowości nieletniego, rodzi-ny, szkoły, grupy rówieśniczej, mediów.
Ważne znaczenie ma czynnik osobowościowy, z którym wiąże się stan zdrowia (zwłaszcza psychicznego), stosunek do uzależnień, wiek, płeć, poziom inteligencji, cechy charakteru. Cechą osobowości sprzyjającą powstawaniu przestępczości jest agresywność. Jej rozmiary u niedostosowanych jednostek są znacznie większe niż u dzieci i młodzieży z niezaburzoną socjalizacją. Można wymieniać wiele cech oso-bowości, których częstość występowania wśród niedostosowanych społecznie jest większa niż w przeciętnej populacji, np.: niezdolność do nawiązywania pozytywnych
kontaktów emocjonalnych z otoczeniem czy zaburzoną samoocenę15.
Niewątpliwie jedno z istotniejszych miejsc w rozważaniach nad genezą zjawi-ska niedostosowania społecznego, w tym przestępczości, zajmuje rodzina, bowiem
12 A. Strzembosz, System sądowych środków ochrony dzieci i młodzieży przed niedostosowaniem
społecznym, Wydawnictwo KUL, Lublin 1985, s. 129.
13 Por. tamże.
14 Por. B. Hołyst, Kryminologia, Wyd. PWN, Warszawa 2001, s. 450. 15 Por. tamże, s. 348.
w niej między innymi następuje socjalizacja dziecka poprzez procesy identyfikacji, internalizacji, modelowania ról, kształtowania więzi emocjonalnych, uczenia się ról społecznych, a także zaspakajania potrzeb biologicznych, psychicznych, spo-łecznych. Rodzina, w której nie są zapewnione wyżej wymienione czynniki, a wy-stępują w niej takie zjawiska, jak: alkoholizm, przestępczość, prostytucja, konflikty o różnym podłożu, zachowania agresywne, stosowanie dotkliwych kar oraz stoso-wanie niewłaściwych metod wychowawczych (autokratyczne, liberalne i niekon-sekwentne), częsta zmiana opiekunów i środowisk wychowawczych przestaje być
dla dzieci oazą bezpieczeństwa wsparcia i spokoju16.
Nie bez znaczenia w omawianym aspekcie jest szkoła, w której młody czło-wiek może doznawać różnych porażek i wzmocnień negatywnych poprzez oceny niedostateczne, z uwagi na znaczne opóźnienia w nauce, drugoroczność, styg-matyzację, odrzucenie przez zespół klasowy. Te niepowodzenia może
rekom-pensować ustawicznymi wagarami łącznie z porzuceniem szkoły17.
Istotne znaczenie odgrywa grupa rówieśnicza, w której nieletni bierze ak-tywny udział, gdyż tam szuka zaspokojenia potrzeb: uznania, akceptacji, bez-pieczeństwa, nawiązuje więź emocjonalną, której zabrakło w domu rodzinnym. Dla jednostek osamotnionych, pozbawionych opieki rodzicielskiej oraz dozna-jących ustawicznych niepowodzeń szkolnych, atrakcyjność grup nieformalnych jest szczególnie interesująca, gdyż potrafią zaimponować, wciągnąć i przygarnąć
dorastającą młodzież18. Istnieją ponadto sytuacje, w których grupa rówieśnicza
może przekształcić się w grupę przestępczą lub grupa przestępcza zacznie wy-wierać negatywny wpływ na jednostkę niezdemoralizowaną.
Negatywną rolę odgrywa także udział młodzieży w subkulturach młodzie-żowych związanych z aspołecznym zachowaniem. Środowisko społeczne może być terenem wszelkich form aspołecznej działalności nieformalnych grup, w tym
zachowań agresywnych19.
Agresja młodym ludziom często jest przydatna do realizacji materialnych oraz innych potrzeb. Dla chłopców w okresie adolescencji istotne jest dążenie do osiągnięcia satysfakcjonującej pozycji w grupie rówieśniczej, a także poszukiwa-nie stymulacji. Przykładowo, głównym motywem rozboju u poszukiwa-nieletnich może być powiązanie z różnym rodzajem doświadczeń socjalizacyjnych. Nieletni, którzy pochodzą z tzw. dobrych domów, mogą dokonywać rozboju bezrefleksyjnie,
ule-gając presji kolegów lub poszukując stymulacji20.
16 Por. Cz. Cekiera, Zagrożenia dzieci i młodzieży w środowisku szkolnym i pozaszkolnym,
Wydaw. Adam Marszałek, Gdańsk-Toruń 1995, s. 62.
17 Por. B. Hołyst, Kryminologia, s. 351.
18 Por. B. Kałdon, Środowiskowe i osobowościowe uwarunkowania przynależności młodzieży,
w: Diagnostyka i rozwiązywanie problemów psychospołecznych dzieci i młodzieży, red. B. Kałdon, J. Kahlan, A. Fidelus, Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu, Sandomierz-Warszawa 2009, s. 47.
19 Por. tamże, s. 47.
3. Statystyka przestępczości nieletnich
Do wzrostu zachowań dewiacyjnych przyczyniły się niewątpliwie zmiany po-lityczno-społeczne po 1990 r., wpływ mediów, nieograniczony dostęp do Interne-tu, programy w telewizji, które są naładowane seksem, wulgaryzmami i przemocą. Istotnym problemem są także gry komputerowe, z których przeważnie chłopcy nabywają doświadczeń agresji, a także rozluźnienie więzi międzyludzkich w śro-dowisku lokalnym.
Wyniki badań wielokrotnie potwierdzają przestępczość wśród osób, które dorastają w patologicznej rodzinie, gdzie miały miejsce zjawiska przemocy czy niewłaściwych postaw wychowawczych oraz używania środków psychoaktyw-nych, w tym alkoholu. Używanie alkoholu wywiera wpływ na wzrost przestęp-czości wśród nieletnich. Udział nietrzeźwych nieletnich sprawców przestępstw kształtuje się na poziomie 4% w odniesieniu do ogółu popełnionych przez nich przestępstw, a w niektórych kategoriach, np.: w przestępstwach przeciwko funk-cjonariuszom publicznym – 40%, bójkach i pobiciach – 3%, zgwałceniach – 28%,
rozbojach i kradzieżach – 22%21.
Jak wynika z danych statystyk sądowych Ministerstwa Sprawiedliwości, w Polsce wskaźniki zagrożeń wśród młodzieży rosną gwałtownie w ciągu ostat-nich lat. Najpowszechniejszym typem przestępstw młodzieży są: kradzieże, napa-dy i rozboje, związane z narkomanią, z czego niewątpliwie poważne zagrożenie dla
porządku prawnego stanowią rozboje22.
W klasyfikowaniu, rozbój można określić jako czyn „z pogranicza” przestępstw przeciwko mieniu oraz zdrowiu i życiu. Z jednej bowiem strony, jest to kradzież, co wskazywałoby na ekonomiczne podłoże przestępstwa, zaś z drugiej, jest bardzo istotnym elementem przemocy wobec ofiary, która poprzez groźby, użycie siły
fi-zycznej czy też zastraszenie sprawcy doprowadza do stanu bezbronności23.
Rozmiary przestępczości określa się na podstawie analizy orzeczonych środ-ków wychowawczych i poprawczych. W strukturze przestępczości nieletnich dominują przestępstwa przeciwko mieniu, a zachowania agresywne, do których można zaliczyć stosowanie przemocy i bójki, są udziałem coraz większej liczby dzieci i młodzieży. Według statystki prokuratorskiej, sprawcami czynów chuligań-skich przeciwko mieniu są osoby w wieku 13-29 lat, przy czym liczba tych osób z roku na rok się zwiększa24.
Statystyki prowadzone przez Komendę Główną Policji wykazują, że w latach 2000-2009 najczęściej popełnianymi przestępstwami przez osoby nieletnie były:
kradzieże z włamaniem, kradzieże rozbójnicze, rozboje oraz wymuszenia25.
Naj-21 Por. tamże, 353.
22 Por. Internetowy system aktów prawnych, <http ispam.sejm.gov.pl>, (data dostępu: 12.09.2012). 23 Por. B. Gula, M. Wysocka-Pleczyk, Przestępczość nieletnich, Wyd. UJ, Kraków 2009, s. 103. 24 Por. tamże, s. 355.
25Por. Statystyka Komendy Głównej Policji m.st. Warszawy z lat 2000-2009, <http://www.
bardziej jednak niepokojąca jest stała tendencja wzrostowa przestępstw przeciwko
życiu i zdrowiu – uszczerbek na zdrowiu, udział w bójce lub pobiciu26. Nie
odno-towuje się także znacznego spadku liczby dokonanych zabójstw i zgwałceń przez osoby nieletnie27.
Poniżej przedstawione zostaną wybrane dane statystyczne odnośnie do czy-nów karalnych z udziałem nieletnich z policyjnego Systemu Statystyki Przestęp-czości „Temida” w latach 2010-2011:
- rozboje, kradzieże oraz wymuszenia rozbójnicze – 12 438 czynów, co sta-nowiło 47,4% ogółu przestępstw stwierdzonych w tej kategorii,
- kradzieże z włamaniem – 9 329 czynów, co stanowiło 6,9% ogółu prze-stępstw w tej kategorii,
- kradzież cudzej własności – 11 470 czynów, co stanowiło 5,0% ogółu prze-stępstw w tej kategorii,
- uszczerbek na zdrowiu – 5 496 czynów, co stanowiło 33,4% ogółu prze-stępstw w tej kategorii,
- uszkodzenie mienia – 5 605 czynów, co stanowiło 7,7% ogółu przestępstw w tej kategorii,
- udział w pobiciu lub bójkach – 3 580 czynów, co stanowiło 29,8% ogółu
przestępstw stwierdzonych w tej kategorii28. Jak widać, w strukturze przestępczości
nieletnich dominują przestępstwa przeciwko mieniu. Zachowania agresywne, do których można zaliczyć bójki, są udziałem coraz większej liczby dzieci i młodzieży.
Postępowanie w sprawach nieletnich jest postępowaniem karnym wobec nie-letnich, którzy odpowiadają na zasadzie art. 10§2 k.k., i toczy się przed sądem zwy-kłym. Chodzi tutaj o nieletnich, którzy po ukończeniu 15 lat dopuścili się czynu zabronionego określonego w art. 134 k.k. (zamach na życie Prezydenta RP), art. 148§1,2 lub 3 k.k. (zabójstwo), art. 156§1 lub 3 k.k. (ciężkie uszkodzenie ciała), art. 163§1 lub 3 k.k. (sprowadzenie katastrofy), art. 166 k.k. (porwanie statku), art. 173§1 lub 3 k.k. (sprowadzenie katastrofy komunikacyjnej), art. 197§3 k.k. (zgwałcenie typu kwalifikowanego), art. 252§1 lub 2 k.k. (wzięcie lub przetrzymywanie zakładni-ka), art. 280 k.k. (rozbój), jeżeli okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli
po-przednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne29.
W związku z powyższym, nowe tendencje mają na celu objęcie ochroną dzie-ci zaniedbane i zagrożone demoralizacją. Ponadto zwraca się uwagę na podwyż-szenie górnej granicy nieletniości wraz ze stosowaniem środków wychowawczych
odmiennych od karnego sądownictwa nieletnich30.
26 Por. tamże. 27 Por. tamże.
28 Por. Wydział Statystyki Ministerstwa Sprawiedliwości m.st., Dane z Policyjnego systemu
statystyki przestępczości „Temida” lata 2010-2011, s. 37.
29 Por. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r., Kodeks karny, Dz.U. Nr 88, poz. 553.
30 Por. A. Strzembosz, Postępowanie w sprawach nieletnich w prawie polskim, RW KUL, Lublin
4. Prawa nieletnich
Z literatury przedmiotu wynika, że reakcja prawna na przestępczość nieletnich do końca XIX w. niemal na całym świecie miała charakter represyjny i odwetowy. Dzieci traktowane były jako nieodpowiedzialne i zwalniane od kar. W XIX w. kon-cepcja represji zaczęła być łagodzona tendencjami wychowawczymi, przyjętymi w dziedzinie wykonywania kary pozbawienia wolności, w wyniku której
nielet-nich kierowano do kolonii rolniczych i zakładów poprawczych31. Momentem
przełomowym w odpowiedzialności nieletnich i ich traktowania było powstanie sądownictwa dla nieletnich na początku XX w. Powojenne ustawodawstwa dla nieletnich zaczęły nabierać coraz bardziej charakteru prawa specjalnego, auto-nomicznego, z większymi akcentami z dziedziny pedagogicznej, psychologicznej i socjologicznej32.
Pod koniec XX w. coraz większą rolę w resocjalizacji nieletnich zaczęły od-grywać m.in.: Konwencja ONZ o Prawach Dziecka, Europejska Konwencja o Pra-wach Dziecka, Europejska Karta Społeczna, a także Deklaracja o Wychowaniu Chrześcijańskim. W oparciu o powyższe dokumenty można stwierdzić, że ewolu-cja obrazu dziecka w ciągu ostatnich kilku dekad znalazła w Europie swoje rzeczy-wiste odzwierciedlenie.
Jak zauważa B. Urban, istotny wpływ na kształtowanie się „prawa nieletnich”
wywarły organizacje międzynarodowe, a zwłaszcza ONZ33. Zasadom
postępowa-nia z nieletnimi Konwencja Praw Dziecka poświęciła dwa artykuły: 37 i 40, a jej preambuła odwołuje się do Zbioru Podstawowych Reguł Narodów Zjednoczonych
w zakresie Wymiaru Sprawiedliwości wobec Nieletnich (Reguły Pekińskie)34. Na
uwagę w tej kwestii zasługują również Wskazania Narodów Zjednoczonych
Doty-czące Zapobiegania Przestępczości Nieletnich (Wskazania Rijadzkie)35 oraz
zale-cenia Rady Europy, zwłaszcza nr R(87)20, przyjęte dnia 17 września 1987 r.36.
W Polsce omawianą problematykę reguluje obecnie ustawa o postępowaniu
w sprawach nieletnich z dnia 26 października 1982 r.37. Wcześniejszy projekt
re-gulacji postępowania w sprawach nieletnich, projekt ustawy z 21 marca 1921 r. o sądach dla nieletnich, nie stał się ze względu na sytuację ekonomiczną państwa, obowiązującą ustawą.
Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich jest pierwszym polskim komplek-sowym aktem prawnym w kwestii traktowania nieletnich. Pozytywne znaczenie
regu-31 Por. M. Kalinowski, Resocjalizacja nieletnich w państwach europejskich i pozaeuropejskich,
Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2005, s. 270.
32 Por. tamże.
33 Por. B. Urban, Zachowania dewiacyjne młodzieży, Wyd. UJ, Kraków 1999, s. 141-147. 34 Por. B. Gronowska, T. Jasudowicz, C. Mik, O prawach dziecka, Wyd. Comer, Toruń 1994,
s. 40-41.
35 Por. J. Szumski, Postępowanie w sprawach nieletnich, Wyd. US., Gdańsk 1996, s. 252-262. 36 Por. E. Bieńkowska, Jak reagować na przestępczość nieletnich, Jurysta (1997)4, s. 21-23. 37 Dz. U. Nr 35, poz. 228; zm.: Dz. U. z 1992 r. Nr 24, poz. 101; z 1995 r. Nr 9, poz. 443; z 1998 r.
lacji prawnej zawartej w przepisach tej ustawy jest bezsporne. Regulacja ta odnosi się do poważnej liczby społecznie ujemnych faktów, do których należą zjawiska patologii wśród nieletnich. Zjawiska te były i współcześnie są postrzegane z różnych perspektyw. Z jednej strony, ocenia się je jako społecznie negatywny problem wymagający odpo-wiedniego przeciwdziałania. Zwiększone natężenie przestępczości wśród nieletnich znalazło odbicie w rozwiązaniach k.k. w postaci poszerzenia wyjątku od zasady, że osoba do lat 17, a więc nieletni w rozumieniu prawa karnego, nie ponoszą odpowie-dzialności karnej. Z drugiej strony, obok potrzeby przeciwdziałania przestępczości wśród osób nieletnich ze względów ogólnospołecznych oraz wykazania troski o przy-szłość młodzieży zagrożonej, ujawnia się inny wymiar traktowania takich sprawców czynów karalnych. Jest to niewątpliwie społecznie uświadomiona konieczność trak-towania nieletnich w sposób odrębny od dorosłych. Świadomość taka sięga czasów najdawniejszych, a więc praktyki w państwie rzymskim i później w innych krajach europejskich. Obowiązujące rozwiązania ustawowe opierają się na dwóch założeniach:
koncepcji dziecka w niebezpieczeństwie oraz zasadzie dobra dziecka38.
Założenie pierwsze zaznacza się w podstawie wszczęcia postępowania w sprawie nieletniego, zagrożonego w dalszym rozwoju moralnym, społecznym, obywatelskim, któremu należy przyjść z pomocą dyktowaną troską o jego
zagrożo-ną przyszłość39. Temu ma służyć możliwość wszczęcia postępowania jeszcze przed
czynem zabronionym, z powodu stwierdzonych przejawów demoralizacji40.
Drugie ze wspomnianych założeń odnosi się do wyboru przez sędziego ro-dzinnego formy rozpatrywania czynu nieletniego i wyboru rodzaju środka bądź środków. Sąd powinien kierować się tym, jaki środek będzie dla niego w konkret-nym przypadku najkorzystniejszy z punktu widzenia jego dobra. Z ideą dobra dziecka łączy się zasada indywidualizacji – ważny jest indywidualny dobór środka
najbardziej przydatnego dla danego przypadku41.
Kolejne ważne założenie, charakteryzujące przyjęty w ustawie model, to za-sada sądowego rozpatrywania spraw nieletnich. Całość postępowania, począwszy od postępowania wyjaśniającego, należy do sędziego bądź sądu.
Z. Lorek wśród zasad postępowania, które dominują w postępowaniu w sprawach nieletnich, wymienia: zasadę dominacji celów wychowawczych, indywidualizacji, ela-styczności, współdziałania rodziców lub opiekunów w postępowaniu, wyłącznej
właści-wości sądu rodzinnego, ograniczonego formalizmu i poszanowania nieletniego42.
Nale-ży jednak zaznaczyć, że nadrzędną dyrektywą w postępowaniu z nieletnimi jest dobro nieletniego, zgodnie z art. 3 § 1 u.p.n.
38 Por. T. Bojarski, E. Skrętowicz, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz,
Lexis Nexis, Warszawa 2007, s. 11.
39 Por. tamże, s. 12. 40 Por. tamże. 41 Por. tamże.
42 Por. Z. Lorek, Zasady postępowania z nieletnimi. Próba systematyzacji, Państwo i Prawo
(1988)11, s. 65-73.
Od najdawniejszych czasów można zaobserwować w systemach odpowie-dzialności karnej tendencje do łagodniejszego traktowania dzieci i młodzieży będącej sprawcami czynów karalnych. Zwracano często uwagę na fakt, że świa-domość dziecka w ocenianiu zjawisk i zachowań społecznych znacznie różni się od prezentowanej przez człowieka dorosłego. Takie postawienie sprawy było przy-czyną do odrębnego traktowania nieletnich, a w konsekwencji do wykształcenia odrębnego ustawodawstwa, mającego za cel opiekę nad nieletnimi i ich ochronę przed ujemnymi zjawiskami.
Wykształciła się zasada, że dzieci poniżej konkretnego wieku nie ponoszą od-powiedzialności karnej, jednakże, jeśli chodzi o to, gdzie powinna być wyznaczona granica łagodzenia kary a gdzie granica nieobowiązywania sankcji karnej, to do dnia dzisiejszego jest to kwestia zależna od systemu prawnego w danym państwie. Przepisy u.p.n. stosuje się w zakresie zapobiegania i przeciwdziałania nieletnich w odniesieniu do osób, które nie ukończyły 18 roku życia. Opowiedzenie się za nieokreśleniem dolnej granicy wieku, od którego można interweniować w ramach przeciwdziałania demoralizacji nieletniego, jest uargumentowane tym, że trzeba mieć na uwadze możliwą konieczność podjęcia interwencji względem nieletniego z powodu zagrożenia demoralizacją we wczesnym okresie jego życia.
5. Działania profilaktyczne wobec nieletnich
Zdaniem E. Nowakowskiej, profilaktyka to proces wspomagania człowieka w radzeniu sobie z trudnościami zagrażającymi prawidłowemu rozwojowi i zdro-wemu życiu. Ponadto jej celem jest ograniczenie i likwidowanie czynników, które
blokują prawidłowy rozwój i zaburzają zdrowy styl życia43.
Według J. Szymańskiej, profilaktyka zakłada dwa główne cele: pierwszy pole-ga na wzmacnianiu zachowań prawidłowych, drugi zaś polepole-ga na redukcji
czynni-ków ryzyka44. Zapobieganie przestępczości nieletnich nie może mieć wyłącznie na
celu położenie kresu dalszej przestępczości, ale przede wszystkim powinno zmie-rzać do przyswojenia przez jednostkę prawidłowych form zachowania się.
Istotą systemu profilaktyki przestępczości wśród nieletnich są podejmowane w różnym stopniu interwencje zapobiegające pojawieniu się i rozwojowi procesu społecznego niedostosowania się różnych form dewiacji w zachowaniu nieletnich. Ponadto celem profilaktyki jest powstrzymywanie zaistniałego już niekorzystnego rozwoju oraz wstępna terapia zaburzeń prowadzących do niekorzystnych stanów
osobowościowych, zwłaszcza zachowań przestępczych45.
Zdaniem B. Hołysta, najważniejszym założeniem w realizacji programu pro-filaktyki przestępczości nieletnich jest we wszystkich przypadkach
manifestowa-43 Por. E. Nowakowska, Trzy zbrodnie w próżni, Dialog (1995)8, s. 87.
44 Por. J. Szymańska, Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki, Wyd.
MEN, Warszawa 2002, s. 67.
nia przez dziecko zaburzeń w zachowaniu – przeprowadzenie dokładnej diagnozy środowiska rodzinnego. Jeśli nie znajdzie się żadnych sygnałów świadczących o złym funkcjonowaniu rodziny, wówczas można skierować uwagę na psychofizyczną sylwet-kę dziecka. Natomiast w sytuacji, gdy w rodzinie można zauważyć rażące
nieprawidło-wości, wówczas należy podjąć pracę z rodziną46. Rezultatem tego podejścia jest rozwój
programów zorientowanych na wspieranie i poprawę funkcjonowania rodzin, zarów-no programów dotyczących zapobiegania, jak i podejmujących interwencję w
rodzi-nie47. Najważniejsze zasady w tym aspekcie, to: przekonanie o prymacie rodziny jako
środowiska wychowawczego; pomoc nastawiona na wspieranie i umacnianie rodziny; koncentracja na relacjach dziecka i rodziny ze środowiskiem; większa niż w tradycyj-nych programach pomocy społecznej elastyczność, dostosowanie do potrzeb rodziny, unikanie uzależnienia i stygmatyzacji; odejście od klinicznych metod na rzecz metod
z obszaru ortodydaktyki, metod edukacyjnych i działań na rzecz rodziny48.
Ważną rolę w profilaktyce przestępczości nieletnich odgrywa także szkoła. Jak twierdzi B. Urban, „konieczność wypełniania przez szkołę funkcji profilaktycznej […] wynika z istoty i głównych uwarunkowań współczesnych dewiacji. Dotyczy to zarów-no przestępczości, jak i wszelkich uzależnień, głównie narkomanii”49.
Szkoła powinna skutecznie realizować wśród nieletnich uczniów zasady pro-filaktyki poprzez różnorodne środki, metody i strategie profilaktyczne, a także być miejscem, gdzie dziecko kształtuje swoje morale oraz uczy się rozwiązywać
pro-blemy50. Wszelkie objawy nieprzystosowania lub niedostatecznego
przystosowa-nia do warunków szkolnych należy traktować jako niezmiernie ważny symptom zakłóceń w procesie wychowawczym.
6. Podsumowanie
Problem zapobiegania przestępczości nieletnich ma swoje specyficzne ce-chy i jest różnie rozwiązywany. Różnice w podejściu do tego zagadnienia wynikają z trzech przesłanek:
- oceny miejsca, jakie wyznacza się zjawisku przestępczości i demoralizacji w życiu społeczeństwa, i określeniu celu, jaki chce się osiągnąć przez zapobieganie,
- ogólnego charakteru przestępczości,
- warunków społeczno-ekonomicznych51.
Helena Kołakowska-Przełomiec zauważa, że powinno się zapobiegać prze-stępczości nieletnich przede wszystkim ze względu na dalsze losy tej części
mło-46 Por. B. Hołyst, Kryminologia, s. 604.
47 Por. M. Kalinowski, Resocjalizacja nieletnich…, s. 272. 48 Por. tamże.
49 Por. B. Urban, Zachowania…, s. 202.
50 Por. T. Sołtysiak, J. Sudar-Malukiewicz, Zjawiskowe formy patologii społecznych oraz
profilak-tyka i resocjalizacja młodzieży, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz 2003, s. 345.
51 Por. H. Kołakowska-Przełomiec, Zapobieganie przestępczości, Ossolineum, Wrocław 1984,
dzieży, jej przyszłość, przygotowanie do życia i pracy, pełnienia przyszłych obo-wiązków i zadań w społeczeństwie, a także niebezpieczeństwo, jakie grozi tej części
młodzieży52. Zdaniem Autorki, wczesne dziecięco-młodzieżowe nieprzystosowanie
społeczne manifestujące się m.in. popełnianiem przestępstw, może prowadzić do dalszego wykolejenia społecznego oraz do rozwinięcia się jego innych symptomów
w okresie, gdy nieletni dorosną i przejdą do środowiska ludzi dorosłych53. Innym
niebezpieczeństwem wskazanym przez H. Kołakowską-Przełomiec jest zasilanie źródła przestępczości nieletnich poprzez dalsze wykolejenie się społeczne nieletnich przestępców, popełnianie przez nich dalszych przestępstw, co może prowadzić do
tego, że z czasem staną się dorosłymi przestępcami54.
Według wyżej wymienionej Autorki, w sprawie zapobiegania i zwalczania prze-stępczości zbyt mało zwraca się uwagi na wychowanie moralne nieletnich. Jej zdaniem, na szczególną uwagę zasługują młodsi nieletni w wieku 9-12 lat, u których wcześnie roz-poczęty proces wykolejenia może pogłębiać się bardzo szybko, utrudniać rozwój
mo-ralny i w konsekwencji doprowadzić do znacznej demoralizacji oraz przestępczości55.
Obserwowany w ostatnich latach wzrost przestępczości nieletnich i utrzymujący się na dość wysokim poziomie procent recydywy nieletnich przestępców, postępujący proces demoralizacji oraz różnych zachowań dewiacyjnych, mimo stosowania środ-ków wychowawczych i poprawczych, wywołują sceptycyzm, co do dotychczasowych
form i metod reedukacji oraz resocjalizacji nieletnich sprawców czynów karalnych56.
Przedmiotem krytyki stają się władze (policja, sądy) oraz instytucje resocjalizacyjne, jak również służby społeczne powołane do stosowania środków resocjalizacyjnych i profi-laktycznych. Z uwagi na to, występują tendencje zmierzające do zreformowania usta-wodawstwa. Cenne postulaty do dalszego rozwinięcia de lege ferenda w zakresie postę-powania z nieletnimi przedstawia P. Kobes57. Autor zwraca uwagę na takie kwestie, jak:
- Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich nie oddaje motywów i celu, jaki przyświecał ustawodawcy przy tworzeniu tego aktu prawnego,
- Cele ustawy nie uwzględniają aspektu determinantów psychospołecznego rozwoju człowieka,
- Definicja legalna pojęcia „nieletni” jest nieprecyzyjna,
- Derogacji powinien ulec przepis art. 2 u.p.n., który zawęża możliwość in-stytucjonalnego oddziaływania na nieletnich, dopuszczając zastosowanie ustawy jedynie wtedy, gdy nieletni wykazuje już przejawy demoralizacji,
- Wskazane jest nieokreślenie dolnej granicy wiekowej, po przekroczeniu której dopuszczalne będzie stosowanie przepisów ustawy,
- Ustawa powinna operować pojęciem „niedostosowanie społeczne”,
52 Por. tamże. 53 Por. tamże. 54 Por. tamże. 55 Por. tamże.
56 Por. M. Kalinowski, Resocjalizacja nieletnich…, s. 280.
57 Por. P. Kobes, Prawny system przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich,
- Zmianie powinny ulec przepisy: art. 4§1, art. 73§1 i §2 u.p.n.,
- Warto poddać również pod rozwagę zasadność szerszego, równoległego od-działywania zarówno na nieletniego, jak i na jego rodziców,
- Katalog przestępstw z art. 10§2 k.k. powinien zostać uzupełniony o prze-stępstwo zgwałcenia w typie podstawowym, a także o przeprze-stępstwo kradzieży roz-bójniczej i przestępstwo wymuszenia rozbójniczego,
- Warto rozważyć wprowadzenie szczegółowych rozwiązań w zakresie
zatar-cia skazania wobec nieletnich, którzy odbyli karę kryminalną58.
JUVENILE DELINQUENCY AND THE UNDERTAKEN PREVENTIVE ACTIONS Summary
The article discussing the topic of juveniles in conflict with the law presents legal and defini-tional regulations in the field of juvenile delinquency. Particular attention was devoted to the regu-lations of the law on juvenile acting. The work contains both disciplinary and financial, as well as disciplinary and procedural elements. At the end, the author focuses on conclusions de lege ferenda.
Keywords: juvenile, law, violence, aggression
Nota o Autorze: dr Barbara Małgorzata Kałdon, adiunkt w Katedrze Pedagogiki Kultury
i Edukacji Międzykulturowej Wydziału Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wy-szyńskiego. Zainteresowanie intelektualne Autorki skupiają się wokół zagadnień związanych z kry-minologią, prawem karnym materialnym oraz prawem rodzinnym i opiekuńczym.
Słowa kluczowe: nieletni, przestępczość, profilaktyka
