Z zagadnień kanonistyki polskiej

Tadeusz Pawluk

Z zagadnień kanonistyki polskiej

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 19/3-4, 153-230

1976

Praw o Kanoniczne 19 (1976) n r 3—4

KS. TADEUSZ PAWLUK

Z ZAGADNIEŃ KANONISTYKI POLSKIEJ

T r e ś ć : Wstęp. — I. N ajstarsze pom niki literatu ry kanonistycznej w Polsce. — II. Czynniki rozszerzania się znajomości p raw a kano­

nicznego w daiwnej Polsce. — III. Kanoniistyczne ośrodki naukow e w Polsce. — IV. Działalność naukow a dawniejszych kanonistów pol­

skich. — V. Zainteresow ania przeszłością polskiego praw a kościelne­

go. — VI. Działalność naukow a kanonistów polskich po wejściu w ży­

cie Kodeksu P raw a Kanonicznego. — Zakończenie. — Resume.

Wstęp

S tudiow anie h istorii p raw a kanonicznego w Polsce i kanonistyki polskiej d aje w ielorakie korzyści. P rzede w szystkim pozw ala lepiej poznać w ew nętrzny rozwój Kościoła polskiego jako in sty tu cji uśw ięcającej i zbaw iającej. Znajom ość rozw oju p arty k u la rn eg o p raw a kanonicznego daje możność podejścia historycznego w ba­

daniach kanonistycznych, dzięki czem u na praw o obow iązujące w Kościele lokalnym rzucam y dodatkow y snop św iatła. Ale praw o kanoniczne to nie tylko środek, którym posługuje się Kościół realizując w łaściw y sobie cel. P raw u kanonicznem u przypadło w przeszłości odegrać pow ażną rolę w dziele in teg ra cji narodow ej.

Wiele in sty tu c ji tego praw a posiadało w alor p raw a m iędzynarodo­

wego i państw ow ego. W średniow iecznym państw ie obficie czerpa­

no z zasobów k u ltu raln y ch i publicznopraw nych doświadczeń Ko­

ścioła. Nic więc dziwnego, że praw o kanoniczne jest przedm iotem zainteresow ań nie tylko na w ydziałach p raw a kanonicznego, ale i historyków państw a i praw a.

Znajom ość h istorii p raw a kanonicznego zależy od poznania nie tylko źródeł, ale i rozw oju nauki kanonistycznej. Dzięki nauce praw o kanoniczne mogło w przeszłości odegrać swoją rolę. Scire leges — jak pouczał Celsus, w ybitny ju ry sta rzym ski — non hoc est verba earum tenere, sed vim ac potestatem . Nie w ystarczyło w ydaw anie ustaw kościelnych. Trzeba było też ukazać ich zna­

czenie i moc obowiązującą. Czynili to kanoniści. Osiągnięcia ich na polu naukow ym są trw ały m w kładem w dzieło budow ania i zabezpieczenia porządku społecznego oraz w rozwój n au k i i kul-j- tu ry narodow ej. W kład ten w nieśli także kanoniści polscy.

Nie m am y dotąd pełnego obrazu rozw oju kanonistyki polskiej.

W iele zagadnień z te j dziedziny zostało opracowanych, ale rów nie w iele czeka n a rozwiązanie. Szczególnie daje się odczuć brak pełniejszej syntezy rozw oju praw odaw stw a kościelnego w Polsce i kanonistyki polskiej. P iękny początek zrobili J. Bar i W. Zmarz, w ydając dw utom ow ą Polską bibliografię prawa kanonicznego od w ynalezienia d ru ku do 1940 ro ku ((Lublin 1947—1960). B ibliogra­

fia ta jest kontynuow ana przez J. B ara i R. Sobańskiego. Jest ona p u nktem w yjścia poznania publikow anych źródeł p raw a ko­

ścielnego w Polsce oraz naukow ej działalności kanonistów pol­

skich. Do poznania rozw oju kanonistyki polskiej w alnie p rzy ­ czynili się w ostatnich czasach m. in. W. A braham , A. V etulani, J. Sawicki, T. Silnicki, E. Ja rra , M. P atkaniow ski, W. M. B artel, A. P etran i, W. Wójcik. Istnieje cały szereg prac przyczynkowych z zakresu historii k anonistyki polskiej. Jednakże możliwości ba­

daw cze w tym zakresie n ad a l są wielkie.

P raca niniejsza nie p reten d u je do roli przew odnika zapoznają­

cego z polskim praw odaw stw em kościelnym i polską lite ra tu rą kanonistyczną. Została ona pom yślana przede wszystkim jako p ró ­ ba częściowego zarysu podstaw ow ych zagadnień z zakresu historii kanonistyki polskiej. Będzie to obraz kanonistyki polskiej z pew no­

ścią niedoskonały. N ależy jed n ak sądzić, że prace także tego typu są w skazane, aby m ożna było w końcu dojść do syntez p ełn iej­

szych i doskonalszych.

I. N ajstarsze pom niki lite ra tu ry kanonistycznej w Polsce Polska bardzo wcześnie, bo z chw ilą przyjęcia chrześcijaństw a przez M ieszka I, znalazła się w zasięgu oddziaływ ania p ra w a k a­

nonicznego. Duchowni, którzy m ieli swój udział w budow aniu i organizow aniu młodego państw a polskiego, uw zględniali ducha p raw a kanonicznego i jego instytucje. Dzięki duchow nym do śro­

dow iska polskiego zaczęły przenikać nie tylko p raw d y w iary chrześcijańskiej, ale i w ypracow ane na Zachodzie pojęcia sp ra­

wiedliwości, praw a, w ładzy państw ow ej i kościelnej, p raw i obo­

wiązków chrześcijańskich i obyw atelskich; dzięki nim zaczęły tw orzyć się lokalne trad y cje i zw yczaje o charakterze chrześcijań­

skim.

P raw o kanoniczne, powoli zastępując plem ienne praw o zwycza­

jowe, niezgodne z zasadam i chrześcijańskim i, dostarczało chrześci­

janom polskim norm postępow ania nie tylko w życiu publicznym , ale i codziennym. N aw et sam Bolesław C hrobry posługiw ał się księgam i przepisów kościelnych, szukając w nich zasad życia chrześcijańskiego i sposobu n apraw iania popełnionych błędów.

W iem y o tym z racji biskupa niem ieckiego T h ietm ara (975—1018),

[3] Kanonistyka polska 155 znajdującej się w jego Kronice. 1 W zw iązku z tą relacją istnieją domysły, że w X I w ieku znany był w Polsce D ekret B urcharda z W orm acji, zbiór powszechnego p raw a kanonicznego pow stały przed rokiem 1025, dobrze znany w w ielu k rajach zachodnich przed ukazaniem się D ekretu G racjana. 2

Wielce w ym ow nym jest fakt, że już n a początku X II wieku, praw dopodobnie dzięki pośrednictw u legata papieskiego Galona z Bauvais, późniejszego biskupa P aryża, znany był w Polsce zbiór p ra w a kanonicznego zw any Collectio triu m partium (Tripartita), przypisyw any Iwonowi, biskupow i z C hartres. Rękopisy tego zbio­

ru zachow ały się w bibliotekach kapitulny ch w K rakow ie i w G nie­

źnie, w dwóch najw ażniejszych ośrodkach działalności kościelnej w Polsce średniow iecznej. W najstarszym spisie księgozbioru k a­

p itu ły krakow skiej, sporządzonym w 1110 r. z okazji obejm ow ania rządów przez b iskupa M aura, zostało w ym ienionych kilk a pozycji praw niczych, a m ianow icie Capitulare, której to nazw y bibliote­

k arz k ap itu ln y użył na określenie rękopisu w spom nianej Collectio triu m p a r tiu m ,3 oraz nie zidentyfikow ane bliżej Leges Longobar- dorum i Leges longobardicae. Należy przypuszczać, że legaci p a­

piescy, którzy ko ntaktow ali się z episkopatem polskim począwszy od XI, a zwłaszcza od X II w ieku, pozostaw iali w Polsce zbiory p ra w a kanonicznego rozpowszechnione w inych krajach.

Do najstarszy ch rękopisów polskich o treści teologiczno-kano- nistycznej należą E xcerpta ex theologia et iure canonico, skom pi­

low ane przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Jak u b a ze Żnina ( + 1148). Rękopis ten przed ostatnią w ojną m iał znajdow ać się w archiw um kapitu lnym w Gnieźnie. 4

Ju ż w drugiej połowie X II w ieku duchow nym polskim znany był D ekret G racjana. W ynika to ze sform ułow ań w ystępujących w sta­

tucie łęczyckim z 1180 r . 5 Spis biblioteki biskupa krakow skiego Iw ona O drow ąża (1218—1229), zachowany w archiw um kap ituły

1 Kronika Thietm ara. Wyd. J. J e d l i c k i , Poznań 1953, s. 446—447.

2 W. A b r a h a m , lu s canonicum particulare in Polonia tempore Decretalium Gregorii IX . W: Acta Congressus Iuridici In te r n a tio n a l, vol. III, Romae 1936, s. 410.

3 Zob. I. P o l k o w s k i , Katalog rękopisów kapitulnych katedry kra­

kow skiej, Kraików 1884, s. 4; P. D a v i d , Un disciple d’Y ves de Char­

tres en Pologne. Galon de Paris et le droit canonique. W: La Pologne au V ll-e Congrès International des Sciences Historiques, vol. I, Varso­

vie 1933, s. 99 n.; A. V e t u l a n i, Krakow ska biblioteka katedralna w świetle swego inwentarza z r. 1110, „Slavia A ntiaua” 4 (1953) 163—

—192.

4 A. K 1 a w e k, Zarys dziejów teologii katolickiej w Polsce, Kraków 1948, s. 7.

5 A. V e t u l a n i , Studia nad tekstem i znaczeniem statutu łęczyc­

kiego z r. 1180, Lwów 1932, s. 6 n.

krakow skiej, dowodzi, że w K rakow ie n a początku X III wieku znany był kom entarz do D ekretu G racjana. Z pewnością był nim, przechow yw any dotąd w K rakow ie, rękopis sum m y do Dekretu sporządzonej przez Ja n a z Faenzy (Faventinus) w X II w ieku. 6

W ażnym pom nikiem średniow iecznej lite ra tu ry praw niczej w P tolsce jest słynny rękopis MS 89, k tó ry znalazł się w k ra ­ kow skiej bibliotece kap itu ln ej przed rokiem 1252, jak to wynika ze sporządzonej n a nim adnotacji inw etaryzatora. Rękopis zaw iera dw a dzieła kanonistyczne: dzieło B ern arda z Pawii, zw ane Com- pilatio prim a, tu ta j zatytułow ane B reviarium decretalium Ber- nardi praepositi Papiensis, z końca X II wieku, oraz obszerny zbiór dekretałów papieskich ty pu prym ityw nego, pow stały na tere n ie Italii w dwóch ostatnich dziesiątkach la t X II wieku, nazy­

w any od m iejsca przechow yw ania Collectio Cracoviensis.7 Ponadto w rękopisie znalazły się trzy dzieła praw nicze o charakterze ro- m anistycznym . 8

Począwszy od X III w ieku liczba zbiorów i opracowań praw a kanonicznego w polskich bibliotekach kapituln ych stale wzrastała.

Przyw ozili je do k ra ju zazwyczaj absolwenci zagranicznych w y ­ działów p raw a kanonicznego. A ndrzej, kan to r płockiej k apituły k ated raln ej, w 1354 r. ofiarow ał katedrze osiem rękopisów p ra ­ wniczych, w tym siedem dotyczących praw a kanonicznego. 9 W ie­

my, że n a polecenie oficjała wrocławskiego w 1328 r. został sko­

piow any rękopis K lem en tyn . io Zapotrzebow anie społeczeństwa średniow iecznego na księgi praw nicze było duże. Jeszcze dziś, mimo w ielu zaw ieruch w ojennych, w bibliotekach polskich można doliczyć się 50 inkunabułów D ekretu G racjana. Księgi praw nicze zajm ow ały w księgozbiorach średniow iecznych na ogół drugie miejsce, po księgach litu rg ic zn y ch .11

II. C zy n n ik i ro zszerza n ia się zn a jo m o śc i p raw a k a n o n icz n e g o w d a w n e j P o lsc e

Znajomość p raw a kanonicznego była potrzebna nie tylko ducho­

w nym , którzy kierow ali m łodym Kościołem polskim. Znajomość 6 T e n ż e , Średniowieczny Kościół polski w zasięgu łacińskiej k u ltu ­ ry prawniczej. W: Księga 1000-lecia katolicyzm u w Polsce, cz. I, Lub­

lin 1969, s. 405.

7 T e n ż e , Collectio Cracoviensis. Z badań nad redakcją średnio­

wiecznych zbiorów przepisów prażonych, .,Studia Żródłoznawcze” 8 (1963) 49—82.

8 T e n ż e , Pom niki średniowiecznej literatury prawniczej w MS. 89 krakow skiej kapituły katedralnej. Wrocław 1950.

9 T e n ż e . Średniowieczne rękopisy płockiej biblioteki katedralnej,

„Roczniki Biblioteczne” 7 (1963) 313 nn.

10 Zob. W. U r b a n , Rękopisy prawnicze biblioteki kapitulnej we W rocławiu, „Praw o Kanoniczne” 8 (1965) n r 1, s. 109—132.

11 Zob. A. V e t u 1 a n i, W sprawie skatalogowania pom ników po­

[5] Kanonistyka polska 157 tego p raw a była potrzebna także przy norm ow aniu stosunków w ew nętrznych w now ym państw ie chrześcijańskim oraz dla u trzy ­ m yw ania stosunków m iędzynarodow ych. Polska bowiem przez chrzest stała się członkiem m iędzynarodow ej społeczności chrze­

ścijańskiej. Z tych względów w otoczeniu panujących m usieli być biegli w p raw ie kanonicznym , dzięki którym następow ał ogólny w zrost znajom ości tego praw a.

Znajomość powszechnego praw a kanonicznego w zrastała w Pol­

sce na skutek bezpośrednich kontaktów ze Stolicą Apostolską. Do Stolicy Apostolskiej zw racali się p anujący w ty ch spraw ach ko­

ścielnych, k tóre m iały aspekt polityczny, a nierzadko i w sp ra­

wach politycznych o w ydźw ięku religijno-kościelnym . Ju ż Mie­

szko I, dążąc do rozbudow y organizacji kościelnej w swoim p ań ­ stw ie, a jednocześnie spodziew ając się korzyści politycznych, u trzy ­ m yw ał ze Stolicą Apostolską dość ożywione kontakty, o czym świadczy przede w szystkim ak t oddania państw a polskiego pod opiekę tejże Stolicy za p o ntyfikatu J a n a XV (985—996). Bezpo­

średni k o n tak t ze Stolicą Apostolską naw iązyw ał episkopat polski p rzy różnych okazjach. A rcybiskupi gnieźnieńscy zw racali się do papieża o zatw ierdzenie uchw ał synodów prow incjonalnych. Bi­

skupi polscy b ra li udział w soborach powszechnych.

Jednym z w ażniejszych czynników rozszerzania się znajomości praw a kanonicznego w Polsce średniow iecznej były częste w y­

jazdy Polaków na zagraniczne studia kanonistyczne, głów nie do północnej Italii. U niw ersytety północnowłoskie, a zwłaszcza u n i­

w ersy tet w Bolonii, w yw arły duży Arpływ na kształtow anie się polskiej k u ltu ry praw niczej. Nazwiska polskie w re je strach u n i­

w ersytetu bolońskiego pojaw iają się już od połowy X II wieku.

P raw nicy polscy stanow ili na nim prężne środowisko, czego w y ra­

zem było utw orzenie tam około 1257 r. kolonii polskiej (natio Polon a) oraz akty w ny udział Polaków w życiu społeczności un i­

w ersyteckiej. W ielu Polaków przybyłych n a studia obierano re k ­ toram i u n iw ersy te tu bolońskiego. K o ntakty z uniw ersytetam i wło­

skim i n ie u stały po utw orzeniu U niw ersytetu K rakow skiego. 12 wszechnego prawa kanonicznego i literatury kanonistycznej, zachowa­

nych w bibliotekach polskich, „Nauka Polska” 17 (1933) 226—228: t e n ­ że, Les manuscrits du Décret de Gratien et des oevres des décrétistes conservés dans les bibliothèques polonaises, „Studia Gratiiana” 1 (1954) 219—287.

12 Zob. H. B a r y c z , Z dziejów polskich wędrów ek naukow ych za granicą, W rocław 1969; t e n ż e , Spojrzenia w przeszłość polsko-włoską, Wrocław 1965; J. F i j a ł e k , Polonia op ud Italos scholastica, Saeculum X V . Fasc. 1: Poloni apud Italos litteris studentes et laurea donati inde a Paulo Vladim iri usque ad Johannem Lasocki collecti et illustrati, Oracovîae 1900; Historia nauki polskiej, pod red. B. S u c h o d o l s k i e ­ g o , t. I, W rocław 1970, s. 37—40; Z. W i n d a k d e w i c z , Bolonia i Pol­

ska, „Przegląd Polski” 22 (1888) t. 88, s. 1—72.

Znajomość powszechnego p raw a kanonicznego rozszerzała się w Polsce dzięki działalności legatów papieskich. Bywali, oni czę­

stym i gośćmi w Polsce począwszy od założenia m etropolii gnieź­

nieńskiej. Działając w im ieniu Stolicy Apostolskiej realizow ali program reform y ogólnokościelnej, w prow adzali w życie przepisy powszechnego praw a kościelnego, załatw iali spraw y n a tu ry orga­

nizacyjnej w Kościele polskim, czuw ali nad przestrzeganiem dy­

scypliny kościelnej, w ykonyw ali w ładzę sądowniczą. Do u p ra ­ w nień legatów papieskich należało też w ydaw anie statu tó w dla Kościoła p artykularnego. S ta tu ty legatów papieskich, op arte na powszechnym p raw ie kanonicznym , ogłaszane były na synodach w Polsce od końca X II do X IV w ie k u .13 Od połowy XVI w ieku legaci papiescy jako nuncjusze rezydują w Polsce na sposób stały.

W praw dzie nie m ają już p raw a w ydaw ania ustaw p artyk ularn ych , jednakże czuw ają n ad przestrzeganiem praw a powszechnego i pod­

noszeniem poziomu praw orządności kościelnej.

A uto ry tet powszechnego praw a kanonicznego wzrósł w Polsce po oficjalnym przyjęciu uchw ał Soboru Trydenckiego. K ról Zy­

gm unt A ugust p rzy jął je, jak wiem y, z rą k nuncjusza Ja n a F ra n ­ ciszka Commendonego na sejm ie w Parczew ie w dniu 7 sierpnia

1564 r. Dwa dni później król w sw ym piśm ie zapewnił papieża, że dołoży w szelkich starań, aby uchw ały soborowe zachowywane były w e w szystkich kościołach K rólestw a i w sercach jego ludu.

W listopadzie tegoż roku uchw ały Soboru Trydenckiego przy jęli biskupi prow incji lw ow skiej, zebrani n a synodzie we Lwowie pod przew odnictw em arcybiskupa P aw ła T arły, przy w spółudziale w spom nianego nuncjusza. B iskupi prow incji gnieźnieńskiej p rzy ­ jęli je dopiero dnia 19 m aja 1577 r. na synodzie prow incjonalnym 13 O statutach synodów legackich w Polsce inform ują m. in.: W.

A b r a h a m , Statuta legata Gentilisa w ydane dla Polski na synodzie w Preszburgu 10 listopada r. 1309, „Archiwum Komisji Praw niczej”

5 (1897) 1—36; t e n ż e , Studia krytyczne do dziejów średniowiecznych synodów prowincjonalnych Kościoła polskiego, Kraków 1917 (Studia i m ateriały do historii ustaw odaw stw a synodalnego w Polsce, V); P.

Da v l i d , jw. s. 99—113; t e n ż e , Gilon de Toucy, cardinal évêque de Tusculum et sa légation en Pologne. W: Studia historyczne ku czci Stanisława K utrzeby, t. II, K raków 1938, s. 117—138; M. G ę b a r o - w i c z , Walo, biskup Beauvais i Paryża i jego legać ja w Polsce, „Spra­

wozdanie Tow. Nauk. we Lwowie” 3 (1923) 68—-71; T. G r o m n i c k i , Synody prowincjonalne oraz czynności niektórych funkcjonariuszów apostolskich w Polsce do r. 1457, K raków 1885; T. S i l n i c ki , Z dzie­

jów Kościoła w Polsce. Studia i szkice historyczne, W arszawa 1960, s. 295—320 (K ardynał legat Hugo St. Cher a Polska), 321—379 (Kardy­

nał legat Gwido, jego synod wrocławski w roku 1267 i statuty tego synodu); W. W ó j c i k , Kościelne ustawodawstwo partykularne w Pol­

sce przedrozbiorowej na tle powszechnego prawodawstwa kościelnego.

W: Księga 1000-lecia katolicyzm u w Polsce, cz. I, s. 446—448; J. Z i e ­ l i ń s k i , Legacja Piotra z Kapui do Czech i Polski w r. 1197, „Col­

lectanea Theologica” 28 (1957) 576—597.

m

go W incentego L aureo i prym asa Ja k u b a Uchańskiego, w ysyłając jednocześnie do papieża prośbę o czasową dyspensę od p raw a za­

kazującego kum ulację beneficjów i od obowiązku rezydencji. 14 N ależy jed n ak zauważyć, że niektórzy biskupi polscy w prow adzali refo rm y try den ckie w swoich diecezjach nie czekając na synod prow incjonalny. Diecezja w arm ińska, należąca wówczas do m etro­

polii ryskiej, przy jęła d ek rety trydenckie w 1565 r. n a synodzie diecezjalnym w L idzbarku W arm ińskim , zw ołanym przez k ard y ­ nała S tanisław a Hozjusza.

W ażnym czynnikiem rozpow szechniania się znajomości praw a kanonicznego w Kościele polskim były synody prow incjonalne.

P raw ie przez cztery w ieki — począwszy od 1000 r. — Kościół w Polsce pod względem organizacyjnym stanow ił jedną prow incję gnieźnieńską, n a czele k tó rej stał arcybiskup gnieźnieński.

W 1375 r. pow stała m etropolia w Haliczu, przeniesiona nieba­

w em do Lwowa, w k tó rej skład weszły b iskupstw a łacińskie istniejące na Rusi. Od tego czasu synody prow incji gnieźnieńskiej faktycznie m iały c h a rak ter ogólnopolski, gdyż biskupi m etropolii lw ow skiej także b ra li w nich udział. N ależy wspom nieć, że na północne te re n y państw a polskiego sięgała ju rysd yk cja kościelna m etropolity ryskiego. M etropolia w Rydze, istniejąca na m ocy bulli A leksandra IV z dnia 31 m arca 1255 r., obejm ow ała m. in.

diecezje pruskie: chełm ińską, pom ezańską, w arm ińską i sam bijską, erygow ane bullą Innocentego IV z dnia 29 lipca 1243 r. M etro­

polici ryscy nie odegrali jednak większej roli w dziejach Kościoła polskiego. M etropolia w Rydze faktycznie przestała istnieć w 1566 r., kiedy to po śm ierci arcybiskupa ryskiego W ilhelm a B randenburskiego n astąpiła sekularyzacja opanow anego przez pro­

testantyzm arc y b isk u p stw a .15

Synody prow incjonalne w Polsce odbyw ały się na ogół dość rzadko, m im o iż Sobór L aterań sk i IV nakazyw ał odbyw anie ich ęo r o k u .16 P ew ne ich ożyw ienie nastąpiło n a początku w ieku XIII, ale rychło m usiały ustąpić m iejsca często zw oływ anym w tym cza-

14 Acta et constitutiones synodi provincialis Gnesnensis Provinciae anno Domini 1577 die 19 mensis Maii habitae et celebratae, Cracoviae 1578; zob. P. A l e k s a n d r o w i c z , Przyjęcie przez króla i senat uch­

wał Soboru Trydenckiego w Parczewie w 1564 r., „Prawo Kan.” 9 (1966) n r 3—4, s. 363—381; U. H e y z m a n n , Zur Publikation der Trienter Beschlüsse in Polen, Mainz 1869.

15 Zob. Historia Kościoła w Polsce, praca zbiorowa pod red. B. K u- m o r a i Z. O b e r t y ń s k i e g o , t. I, cz. 1, Pozinań—W arszawa 1974, s. 394—398; Kościół w Polsce, praca zbiorowa pod red. J. K l o c z o w - s k i e g o , t. I: Średniowiecze, K raków 1966, s. 164—174; A. H a u c k , Kirchengeschichte Deutschland, t. IV, Berlin 19548, s. 666—685.

16 C. 25, X, V, 1.

sie synodom legackim. Nie zawsze odbyw ały się one rytmicznie, lecz raczej w zależności od potrzeb i w arunków .

Było zwyczajem, że n a synodzie prow incjonalnym ustosunko­

w yw ano się do statutów synodu poprzedniego. Najczęściej do sta­

tutó w w cześniejszych dodaw ano nowe albo je reform ow ano. Nie­

kiedy dokonyw ano kodyfikacji praw a partykularnego. I ta k na synodzie w K aliszu w 1357 r., pod kierunkiem arcybiskupa Ja ro ­ sław a Bogorii Skotnickiego, sporządzono zbiór partykularnego praw a kościelnego, któ ry p rzyjął nazw ę S yn o d y ku Jarosława. Na synodzie w tym że Kaliszu w 1420 r. ogłoszono urzędowy zbiór p raw a Kościoła w Polsce arcybiskupa M ikołaja Trąby, sporządzo­

ny w edług porządku przyjętego w Dekretałach Grzegorza IX. Na synodzie łęczyckim w 1523 r. ogłoszono now y zbiór praw a kościel­

nego arcybiskupa Ja n a Łaskiego. N a synodzie piotrkowskim w 1577 r. powołano kom isję do opracow ania nowej kodyfikacji polskiego p raw a kościelnego, k tóra by uw zględniła uchw ały So­

boru Trydenckiego. M yśl synodu zrealizow ał biskup włocławski S tan isław K arnkow ski, w ykorzystując m ateriały zebrane z polece­

nia jednego z w cześniejszych synodów. Ogłosił on drukiem w K ra­

kowie w 1579 r. zbiór praw a pt. C onstitutiones synodorum Metro- połitanae Ecclesiae G n esm n sis provincialium , tam vetustorum quam recentiorum . Na synodzie piotrkow skim w 1607 r. został przy jęty dla całej prow incji sław ny list pasterski do proboszczów {Epistoła pastoralis ad parochos) opracow any przez B ern ard a Ma­

ciejowskiego w 1601 r., jeszcze jako biskupa krakowskiego. B ył to obszerny podręcznik praw no-duszpasterski, opracowany w oparciu o dek rety reform acyjne Soboru Trydenckiego i polskie praw o p ar­

tyk ularne. W 1630 r. arcybiskup J a n Wężyk ogłosił drukiem w K rakow ie zbiór pt. C onstitutiones synodorum M etropołitanae Eccl. Gnesnen. provincialium , opracow any przez kom isję powołaną n a synodzie piotrkow skim w 1621 r., a przyjęty na synodzie pio­

trkow skim w 1628 r.

Synod prow incjonalny odbyty w W arszawie w 1643 r. za pry­

m asa M acieja Łubieńskiego był ostatnim w daw nej Polsce. Do­

piero bez m ała trzy sta lat później odbył się synod p le n a rn y w Czę­

stochowie. Zw ołany został natom iast w 1720 r. w Zam ościu synod prow incjonalny Kościoła wschodniego w Polsce, którego ustawo­

daw stwo, zatw ierdzone przez Stolicę Apostolską w 1724 r. i opu­

blikow ane w 1725 r., m iało w ielkie znaczenie w życiu diecezji unickich. 17

17 Zob. F. B u j a k , O wiecach w Polsce do końca w e k u X III ze szczególnym uwzględnieniem Wielkopolski. W: Studia historyczne ku czci Stanisława K utrzeby, t. I, K raków 1938, s. 45—80; T. G r o m n i c ­ k i, jw.; P. K a ł w a , Rys historyczny prowincjonalnego ustawodawstwa synodalnego w Polsce przedrozbiorowej. W: Księga pam iątkowa ku czci J.E.X. Bpa Mariana Leona Fulmana, cz. I, Lublin 1939, s. 126—

[9] Kanonistyka polska 161 Wzrost znajom ości praw a w Kościele polskim następow ał dzięki ustaw odaw stw u diecezjalnem u, k tó re kształtow ało się głów nie na synodach diecezjalnych. P ierw sze ślady polskich synodów diece­

zjalnych pochodzą z X III wieku. O zw oływ aniu ich w spom ina sta­

tu t legata Jak u b a z Leodium z 1248 i . Działalność synodalna na terenie diecezji początkowo w ynikała z zalecenia Soboru L a te ra ń ­ skiego IV z 1215 r., aby biskupi raz w roku po zakończeniu synodu prow incjonalnego, któ ry pow inien odbywać się corocznie, zwoły­

w ali synod celem ogłoszenia n a nim statu tó w p ro w in cjo n aln y ch .18 Z czasem biskupom zw ołującym synod nie tylko ten cel przyśw ie­

cał. Dzięki synodom diecezjalnym duchow ieństw o zapoznaw ało się z przepisam i p raw a ogólnokościelnego, z now ym i zarządzeniam i Stolicy Apostolskiej, z dekretam i soborowymi, z zarządzeniam i biskupa. Na synodach tych zajm ow ano się zagadnieniam i duszpa­

sterskim i i dyscypliny kościelnej, w skazyw ano na w ykroczenia duchow nych i w iernych, rozstrzygano spory, załatw iano petycje.

W ielu biskupów starało się poprzez synod dostarczyć duchow ień­

stw u szczegółowych zasad duszpasterzow ania, czego w yrazem może być Epistoła pastoralis biskupa krakow skiego B ern ard a M aciejow­

skiego z 1601 r . 19

Znajomość przepisów powszechnego p raw a kanonicznego rozsze­

rzała się dzięki działalności sądów biskupich, cieszących się w śred ­ niowieczu rozległą kom petencją. Sędziowie kościelni, wywodzący się zazwyczaj spośród duchow ieństw a posiadającego uniw ersyteckie w ykształcenie praw nicze, m usieli znać i posługiwać się zbioram i powszechnego p raw a kanonicznego; zresztą zmuszała ich do tego przew idziana w procedurze sądow ej ew entualna apelacja do in stan ­ cji wyższej. A plikow anie przez sądy kościelne przepisów powsze­

chnego p raw a kanonicznego nie tylko przyczyniało się do po­

głębienia znajom ości tychże przepisów w śród duchow ieństw a pod­

ległego wyłącznie kościelnej jurysdykcji sądowej, ale i oddziały­

wało pośrednio n a rozwój ziemskiego p raw a zwyczajowego. 20

—.155; Kościół w Polsce, <t. I, s. 175—178, t. II: W iek X V I— X V III, K ra ­ ków 1969, s. 792—794, 879—883; S. K u t r z e b a , Historia źródeł daw ­ nego prawa polskiego, t. II, Lwów—W arszawa—K raków 1926, s. 99—

—'121; M. M o r a w s k i , Synod proioincjonalny prowincji gnieźnień­

skiej w daw nej Polsce, Włocławek 1935; S. R u s s o c k i , Średniowiecz­

ne synody prowincjonalne a zgromadzenia przedsto.nowe, „Czasopismo Praw no-H istoryczne” 17 (1965) z. 1, s. 39—74; I. S u b e r a , Synody prowincjonalne arcybiskupów gnieźnieńskich, W arszawa 1971.

18 C. 25, X, V, 1.

19 Zoł>. A. K a k o w s k i , Synody Kościoła katolickiego w Polsce. W:

Podręczna Encyklopedia Kościelna, t. 37—38, W arszawa 1913, s. 310—

—327; M. M o r a w s k i , Synod diecezjalny w dawnej Polsce, Włoc- łswcilc 1937

20 Zob. W. W ó j c i k , jw. s. 430—446.

11 — P ra w o K anoniczne

Proces nauczania p raw a kanonicznego odbywał się w drodze bezpośredniej poprzez szkoły. Ju ż program szkół katedralnych w lepiej zorganizow anych ośrodkach obejm ował m. in. elementy studium p raw a kanonicznego. Sobór L aterański III w 1179 r. za­

lecił, naw iązując do istniejącej w całym Kościele trad ycji, aby przy każdym kościele kated raln y m był odpowiedni m agister, któ­

ry by przygotow ujących się do k apłaństw a oraz ubogich mło­

dzieńców darm o uczył podstaw w ied z y .21 S tąd w łonie kapituł kated ralny ch znalazł się urząd scholastyka. Powyższe polecenie Soboru L aterańskiego III pow tórzył papież Innocenty III na So­

borze L aterańskim IV w 1215 r., rozszerzając je na znaczniejsze kościoły pozakatedralne. P rzy kościołach m etropolitalnych powi­

nien był być n ie tylko gram m aticus, ale i theologus. 22 Do obo­

w iązków zwłaszcza tego drugiego nauczyciela należało danie du­

chow nym potrzebnych wiadom ości z zakresu dyscyplin teolo­

gicznych, a więc i z zakresu praw a kanonicznego. P rzy jm u je się, że w krakow skiej szkole k ated raln ej w ykłady z p raw a kanoniczne­

go w prow adził biskup W incenty K adłubek (ok. 1150— 1223). W nie­

których szkołach katedralnych byli n aw et specjalni profesorowie praw a. Do takich należeli: Salom on (+ ok. 1265), iuris professor, archidiakon sandom ierski i praw dopodobnie krakow ski, związany ze szkołą kolegiaty sandom ierskiej lub kated raln ej na Wawelu, n astępnie U gerus B uzzacarinus, sprow adzony do Polski z Padwy, w ykładający praw o w krakow skiej szkole k atedralnej, wymienio­

n y — podobnie jak i Salom on — w dokum encie z 1238 r., 23 oraz, być może, A ndrzej, kanonik gnieźnieński, w ym ieniony z tytułem licencjata p raw a kanonicznego w brew e papieża Ja n a X X II z dnia 8 stycznia 1317 r. 24

Nauczanie p raw a kanonicznego w Polsce uzyskało odpowiednią rangę z chw ilą utw orzenia U niw ersytetu K rakow skiego. W akcie fundacyjnym K azim ierza W ielkiego z dnia 12 m aja 1364 r. wydział praw a, w porów naniu z pozostałym i w ydziałam i, tj. sztuk wyzwo­

lonych i m edycyny, został jak by uprzyw ilejow any. Na przewidzia­

nych jedenastu profesorów uczelni, aż ośmiu m iało kierow ać ka­

ted ram i praw niczym i. P rzew idziane były trzy k ated ry praw a ka­

nonicznego oraz pięć k ated r p raw a rzymskiego. G dy chodzi o ka­

ted ry p raw a kanonicznego, to pierw sza z nich m iała objąć wykla- III. K anonistyczne ośrodki naukow e w Polsce

21 C. 1, X, V, 5.

22 C. 4, X, V, 5.

23 Kodeks dyplom atyczny Małopolski. Wyd. F. P i e k o s i ń s k i , t.

I, K raków 1876, n. 23; zob. O. B a l z e r , Pisma pośmiertne, t. I, Lwów 1934, s. 68—69.

24 J. K o r y t k o w s k i, Prałaci i kanonicy katedry metropolitalnej gnieźnieńskiej od roku 1000 aż do dni naszych, t. I, Gniezno 1883, s. 16.

Kanonistyka polska 163

dy D ekretu G racjana, dru ga — w ykłady D ekretalów Grzegorza IX, trzecia zaś — w ykład y K sięgi V I Bonifacego V III i K lem en tyn . Pierw szym i profesoram i praw a kanonicznego, jak przypuszcza Ja n F ijałek, byli: W ilhelm z H orburga, k tó ry później przeniósł się na u niw ersy tet w P radze, J a n G rot (młodszy) i Maciej Rogala z Kw a- szenina; ćwiczenia praktyczne ze scholaram i praw a m iał prow a­

dzić oficjał biskupi Sw iesław Bogorya. Wszyscy w ym ienieni pro ­ fesorow ie byli członkam i k ap itu ły krakow skiej i absolw entam i w łoskich w ydziałów praw a. Do pierw szych profesorów p raw a ka­

nonicznego należał niew ątpliw ie M ikołaj Gorzkowski z rodu Gie- rałtów , praski doktor dekretów , oficjał krakow ski, dziekan w y­

działu praw a, członek kom isji powołanej do opracow ania pierw ­ szego sta tu tu uniw ersyteckiego. Jako trzeci z kolei re k to r w od­

now ionym U niw ersytecie K rakow skim m. in. zakupił dom na ko­

legium dla kanonistów . W 1407 r. przeszedł na biskupstw o w ileń­

skie. N astępcą jego n a w ydziale praw a był M ikołaj W igandi. J e d ­ nym z pierw szych profesorów p raw a kanonicznego b y ł S tanisław ze Skalbm ierza, pierw szy re k to r odnowionego U niw ersytetu, prze­

wodniczący wyżej w spom nianej kom isji statutow ej, chyba pierw szy prom otor krakow skiego doktora dekretów . 25

Odnowiony w 1400 r. przez W ładysław a Jagiełłę U niw ersytet K rakow ski zatrzym ał daw ną s tru k tu rę k ated r p raw a kanonicznego.

W ydział praw a, zw any też w ydziałem dekretów , został poświęcony wyłącznie p ra w u kanonicznem u. K a te d ry p raw a rzym skiego nie funkcjonow ały; elem enty tego p raw a w ykładano razem z praw em kanonicznym . Dopiero w 1533 r., staraniem biskupa P io tra To­

mickiego, kanclerza A kadem ii K rakow skiej, utw orzono pierw szą k ated rę p ra w a rzym skiego. Z czasem liczba k a te d r p raw a kano­

nicznego zwiększyła się. Już po odnow ieniu A kadem ii czw arty z profesorów p raw a kanonicznego, któ ry n ie m iał w yraźnego p rzy­

działu m ateriału , zw ykle w ykładał praw o procesowe. W św ietle sta tu tu z 1580 r. na w ydziale p raw a było siedem k atedr: reguł praw a, in sty tu cji p raw a kanonicznego, .casuum conscientiae, św ię­

ty ch kanonów , procesu, antiąuorum iurium oraz p raw a rzym skie­

go. K a ted ry te przew idyw ał także sta tu t z 1735 r. W 1748 r. z ini­

cjatyw y biskupa Jęd rzeja S tanisław a Załuskiego postanowiono w y­

kładać ius naturae et g en tiu m w m iejsce św iętych kanonów , czyli D ekretu G racjana, k tó ry pow inien był być uw zględniany na innych w ykładach. Także zakres w y kładów z czasem zwiększył się; zw ró­

cono większą uw agę na obowiązujące praw o państw ow e i polskie praw o synodalne.

Zajęcia dydaktyczne na krakow skim w ydziale p raw a kano­

S5 Z. K o z ł o w s k a - B u d k o w a, Odnowienie Jagiellońskie U niwer­

sytetu Krakowskiego (1390—1414). W: Dzieje U niw ersytetu Jagielloń­

skiego, pod red. K. L e p s z e g o , t. I, K raków 1964, s. 65—67.

nicznego, podobnie jak i na w ydziałach zagranicznych, były tro­

jakiego rodzaju: obejm ow ały one w ykłady (lectio n e s), ćwiczenia (exercitia seu rep etitio n es) i dysputy (d isp u ta tio n es); pierw sze da­

w ały studentom ogólną wiedzę kanonistyczną, drugie m iały na celu u trw alenie wyłożonego m ateriału praw nego, trzecie zaś uczy­

ły praktycznego zastosow ania zdobytej wiedzy. N adaw ano potrójne stopnie akadem ickie, bakalaureat, licencjat i doktorat.

Ilościowy rozwój k ated r krakow skiego w ydziału praw a nie za­

wsze szedł w parze z jego rozwojem jakościowym . W XVI wieku naukow a ra n g a U niw ersytetu K rakow skiego zaczęła maleć. Zma­

lał też na tej uczelni poziom n au k i praw a kanonicznego. Mimo to n au k a ta zawsze była ważnym czynnikiem form acji jeśli n ie nau­

kowej w ścisłym znaczeniu, to przynajm niej kościelno-adm inistra- cyjnej oraz w zakresie ogólnej k u ltu ry . Rozum ieli to dobrze bi­

skupi polscy, którzy na synodach prow incjonalnych dom agali się, aby w A kadem ii K rakow skiej lepiej w ykładano prawo, zobowią­

zując się jednocześnie do osobnych opłat na rzecz tejże Akademii;

świadczą o tym synody piotrkow skie z lat 1542, 1577 i 1607. Za­

rów no biskupi, jak i duchow ieństw o niższe, często wspomagali A kadem ię swoimi fundacjam i.

A kadem ia K rakow ska została zreform ow ana w 1780 r. przez Kom isję E dukacji N arodow ej, w edług planu Hugona Kołłątaja.

Na uczelni tej, k tórą nazw ano Szkołą Główną Koronną, usankcjo­

nowano cztery kolegia: teologiczne, praw ne, fizyczne i lekarskie, n a czele których stanęli prezesi. Na mocy U staw Komisji Eduka­

cji N arodow ej z 1783 r. w e w szystkich uczelniach uniwersyteckich wprowadzono podział n a dw a kolegia czyli wydziały: fizyczne i m oralne. Nauczanie p raw a kanonicznego odbywało się w ramach kolegium m oralnego; kolegium to składało się z trzech szkół: teo­

logicznej, p raw nej i lite ratu ry . Szkoła teologiczna posiadała cztery katedry : Pism a Świętego, historii Kościoła, teologii dogmatycznej i teologii m oralnej. Ponadto szkoła teologiczna korzystała z niektó­

ry ch k ated r szkoły praw a. Szkoła p raw a obejm owała pięć ka­

ted r: praw a n a tu ry i ekonom ii politycznej, praw a rzym skiego, pra­

wa kanonicznego, kościelnej procedury sądowej i p raw a krajo­

wego. 26

Po rozbiorach Rzeczypospolitej sytuacja U niw ersytetu Krakow­

skiego zm ieniała się w ielokrotnie, stąd i nauczanie p raw a kano­

nicznego przechodziło różne koleje. O kupacyjne w ładze austriackie spowodowały przyw rócenie, począwszy od ro k u akademickiego 1803/04, czterech w ydziałów uczelni, w tym w ydziału praw a, na którym praw o kanoniczne często w ykładali profesorow ie świeccy,

26 M. P a t k a n i o w s k i , Dzieje W ydziału Prawa U niwersytetu Ja­

giellońskiego od reform y Kołłątajowskiej do końca X I X stulecia, Kra­

ków 1964, s. 81—89.

113] Kanonistyka polska 165 nierzadko w duchu józefińskim . Na w ydziale p raw a kształcono praw ników przede w szystkim dla potrzeb służby państw ow ej i pod k ątem tych potrzeb reorganizow ano katedry. Począwszy od d ru ­ giej połowy X IX w iek u nau k a praw a kościelnego osiągnęła tu wysoki poziom. P raw o kanoniczne dla potrzeb duszpasterskich w ykładano na w ydziale teologicznym . 27

O środkam i n au k i kanonistycznej, choć o m niejszym znaczeniu niż U n iw ersytet K rakow ski, były pozostałe uczelnie wyższe po­

w stałe na ziem iach polskich, o m ianowicie: A kadem ia L ubrańskie- go w Poznaniu, założona w 1519 r., funkcjonująca pod nadzorem U niw ersy tetu K rakow skiego, posiadająca w ydział praw a od ok.

1523 r., zniesiona w 1780 r . ; 28 Collegium Hosianum, erygow ane przez k ard y n ała S tanisław a Hozjusza w 1565 r. w B raniew ie, pro­

w adzone przez jezuitów do 1780 r., którego kontynuacją było G ym nasium Academic.um (1781—1818), L yce u m H osianum (1818—

—1912), wreszcie A kadem ia B raniew ska (1912—1945);29 U niw ersy­

te t W ileński, którego początki sięgają roku 1578, posiadający w y­

27 Z obszernej literatu ry dotyczącej dziejów U niw ersytetu K rakow ­ skiego i jego wydziału prawnego należy wymienić m. in.: H. B a r y c z , A lm a M ater Jagellonica, K raków 1958; Dzieje U niw ersytetu Jagielloń­

skiego, praca zbiorowa pod red. K. L e p s z e g o i K. O p a ł k a , t. I:

1364—1764, t. II/l: 1765—1850, K raków 1964—1965; J. F i j a ł e k , O po­

czątkach i znaczeniu U niw ersytetu Krakowskiego w X IV /X V wieku.

W: Księga pam iątkowa U niw ersytetu Lwowskiego ku uczczeniu pięć­

setnej rocznicy fundacji Jagiellońskiej U niw ersytetu Krakowskiego, Lwów 1900 (odb.); K. M o r a w s k i , Historia U niw ersytetu Jagielloń­

skiego. Średnie w ieki i Odrodzenie, t. I —II, K raków 1900; M. P a t - k a n i o w s k i , jw.; A. P e t r a n i , Nauka prawa kanonicznego w Pol­

sce w X V III i X I X wieku, Lublin 1961, s. 146—186; Studia z dziejów wydziału prawa U niw ersytetu Jagiellońskiego, pod red. M. P a t k a - n i o w s k i e g o , K raków 1965 („Zesz. Nauk. U J”, n r 100); A. V e t u - 1 a n i, Początki najstarszych wszechnic środkowoeuropejskich, Wrocław 1970; t e n ż e , Początki W szechnicy K rakow skiej, „Czas. Praw .-H ist.”

14 (1964) z. 2, s. 9—43; t e n ż e , Początki uniw ersyteckiej nauki prawa w Polsce, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny d Socjologiczny” 30 (1968) z. 3, s. 257—272; M. R e c h o w i c z. Po założeniu w ydziału teologicznego w Krakowie (w iek XV). W: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, t. I:

Średniowiecze, Lublin 1974, s. 93—146.

28 Zob. K. M a z u r k i e w i c z , Początki A kadem ii Lubrańskiego w Poznaniu (1519—1535). P rzyczynek do dziejów rozwoju nauk hum ani­

stycznych w Polsce, Poznań 1921; W. P n i e w s k i , A kadem ia Poz­

nańska. Szkic historyczny, Poznań 1919; A. W e i s s , Akadem ia Lubrań­

skiego. W: Encyklopedia Katolicka, t. I, Lublin 1973, kol. 215—216.

29 Zob. J. B e n d e r , Geschichte der philosophischen und theologi­

schen Studien in Ermland, Braunsberg 1863; E. B r a c h v o g e l , Das Priesterseminar in Braunsberg, Braunsberg 1932; J. K o r e w a , Z dzie­

jów diecezji w arm ińskiej w. X V I. Geneza braniewskiego Hosianum.

Przyczynek do dziejów zespolenia Warmii z Rzecząpospolitą (1549—1564), Poznań 1965; J. O b ł ą k , A kadem ia Braniewska. W: Encyklopedia K a­

tolicka, t. I, kol. 209—210.

dział praw a n a mocy przyw ileju W ładysław a IV z 1641 r.;30 Aka­

dem ia Zam ojska, o tw arta w 1595 r. w Zamościu, zniesiona przez rząd au striacki w 1784 r.;31 U niw ersytet Lwowski, którego utwo­

rzenie pozostaje w zw iązku z przyw ilejem nadanym przez Jana K azim ierza w 1661 r.;32 A kadem ia Duchowna w Wilnie, powstała jako kontynuacja w ydziału teologicznego zam kniętego w 1832 r.

U niw ersytetu W ileńskiego, przeniesiona w 1842 r. do P etersb u rg a;33 A kadem ia Duchowna w P etersb u rg u (Cesarska Rzymskokatolicka A kadem ia Kościelna), działająca w latach 1842—1918.34

O statni re k to r A kadem ii Duchownej w P etersburgu, ks. Idzi Radziszewski, w 1918 r. założył K atolicki U niw ersytet Lubelski, na którym powołano w ydział praw a kanonicznego. U niw ersytet ten, kanonicznie zatw ierdzony dnia 25 lipca 1920 r.,33 cieszący się pełnym i praw am i państw ow ych szkół akadem ickich cd 1938 r.,36 położył duże zasługi dla rozw oju kanonistyki polskiej w okresie zarówno m iędzyw ojennym , jak i pow ojennym .37

Swój w kład w rozwój n au k i p raw a kanonicznego w Polsce po­

siada także ośrodek w arszaw ski. Pierw szą uczelnią Warszawy, w której uczono p raw a kanonicznego na wzór uniw ersytecki, by­

ło kolegium praw ne, założone w 1807 r., przekształcone w roku następnym n a mocy d ek retu F ry d ery k a A ugusta w Szkołę Prawa.

Szkoła ta w 1816 r. została wcielona do nowo utworzonego Kró­

lewskiego U niw ersy tetu W arszawskiego. Na mocy brew e Apostoli- cae sollicitudinis Nostrae P iusa V II z dnia 3 października 1818 r.

30 Zob. J. B i e l i ń s k i , U niwersytet W ileński (1579—1831), t. I—III, K raków 1899—1900; Historia nauki polskiej, t. II, s. 65—68.

31 Zob. J. K. K o c h a n o w s k i , Dzieje Akadem ii Zam ojskiej (1594—

—1784), K raków 1899—1900; F. S t o p n i a k, Akadem ia Zam ojska. W:

Encyklopedia Katolicka, t. I, kol. 220—221.

32 Zob. L. F i n k e l , S. S t a r z y ń s k i , Historia U niwersytetu Lw ow ­ skiego, cz. I—II, Lwów 1894; F. J a w o r s k i , U niwersytet Lwowski, L w ó v 1912; A. P e t r a n i, jw. s. 186—201.

33 Zob. A. P e t r a n i , jw. s. 220—223.

34 Zob. M. G o d l e w s k i , Z dziejów rz. kat. Akadem ii Petersburskiej,

„Miesięcznik Katechetyczny i Wychowawczy” 27 (1939) 55—69; A. P e- t r a n i , jw. s. 292—306; B. U s s a s , Akadem ia Duchowna w Peters­

burgu. W: Encyklopedia Katolicka, t. I, kol. 212—214.

S. Congr. de Sem inariis et Studiorum Universitatrbus, Decretum:

Catholica Universitas Lublini canonice erigitur eiusdem ąue statuta ad triennium experim ento adhiberi perm ittuntur, 25 VII 1920. AAS 13 (1921) 320—321.

36 Zob. ustaw ę z dnia 9 kwietnia 1938 r. o .nadaniu Katolickiemu U niw ersytetow i pełnych p raw państwowych szkół akademickich. Dz.

U. R. 'P. z 19381 r., n r 27, poz. 242; Dz. Urz. Min. WRiOP z 1938 r.

n r 5, poz. 115.

37 Zob. A. P e t r a n i , W ydział prawa kanonicznego Katolickiego Uni­

w ersytetu Lubelskiego i jego działalność dydaktyczno-naukow a w cią­

gu ubiegłego pięćdziesięciolecia, „Rocz, Teol.-Kan.” 15 (1968) z. 5, s. 5—65; Księga jubileuszowa 50-lecia Katolickiego U niw ersytetu Lu­

belskiego, praca zbiorowa, Lublin 1969.

[15] Kanonistyka polska 167 na w ydziale teologicznym tegoż U niw ersytetu wolno było n ad a­

wać stopnie naukow e doktora teologii i p raw a kanonicznego.

W 1825 r. fa k u lte t teologiczny pierw szego U niw ersytetu W arszaw ­ skiego został przeniesiony przez arcybiskupa W. Skarszew skiego do S em inarium Głównego w W arszawie, k tóre ukazem carskim z dnia 4 (16) października 1835 r. zostało przekształcone w Rzym­

skokatolicką A kadem ię Duchowną w W arszawie. P raw o tej uczel­

ni — jako k on tyn u ato rk i w ydziału teologicznego zniesionego w 1832 r. U niw ersytetu W arszawskiego — do nadaw ania stopni n a­

ukow ych doktora teologii i p raw a kanonicznego potw ierdził G rze­

gorz XVI brew em z dnia 15 czerwca 1837 r. Uczelnia ta prze­

trw a ła do 1867 r., kiedy to jej alum nów odesłano do A kadem ii Duchownej w P etersb u rg u .38 W latach 1862— 1869 istniała w W ar­

szawie Szkoła Główna. Nie posiadała ona fa k u lte tu teologicznego, jednakże na w ydziale p raw a i adm inistracji w ykładano praw o k a­

noniczne. W 1915 r. wznowił swoją działalność U niw ersytet W ar­

szawski jako uczelnia polska. W ydział teologiczny tejże uczelni zaczął funkcjonow ać w sem estrze letnim roku akadem ickiego 1917/18.

W w olnej Polsce W ydział Teologii K atolickiej U niw ersytetu W arszawskiego działalność sw oją prow adził na trzech sekcjach:

teologicznej, p raw a kanonicznego i filozofii chrześcijańskiej. K a­

noniczne ustanow ienie W ydziału, którem u Stolica Apostolska na­

dała nazw ę Facultas Catholica Scientiarum Ecclesiasticarum, n a­

stąpiło dnia 4 k w ietnia 1920 r. W ydział posiadał praw o nadaw a­

nia stopni doktorskich z teologii, p raw a kanonicznego i filozofii chrześcijańskiej.39

Z dniem 1 w rześnia 1954 r. W ydział Teologii K atolickiej Uni­

38 Zob. J. B i e l i ń s k i , Szkoła Prawa Księstwa Warszawskiego (1808—1815), ,,Gazeta Sądowa W arszaw ska” 34 (1906) 144—148, 159—162, 174—177, 191—193, 208—210, 226—227, 244—245, 258—261, 274—275, 288—

—290; t e n ż e , K rólew ski U niw ersytet W arszaw ski (1816—1831), t. I—

—III, W arszawa 1907—1912; t e n ż e , Założenie wydziału teologicznego w Warszawie. N otatka historyczna, „K w artalnik Teologiczny” 2 (1903) z. 3, s. 78—93; t e n ż e , W ydział teologiczny Królewskiego W arszawskie­

go U niw ersytetu (1817—1831). Zarys historyczny, ..K w artalnik Teolo­

giczny” 5 (1906) z. 1—2, s. 1—58, z. 3—4, s. 17—90; A. P l e s z c z y ń - s k i, Dzieje A kadem ii Duchownej Rzym skokatolickiej W arszaioskiej, Warszawa 1907; R. B e n d e r , Akadem ia Duchowna w Warszawie. W:

Encyklopedia Katolicka, t. I, kol. 211—212; A. P e t r a n i, Nauka pra­

wa kanonicznego w Polsce w X V III i X I X w ieku, s. 223—246; Studia z dziejów wydziału prawa U niw ersytetu W arszawskiego, W arszawa 1963.

39 S. Congr. de Sem inarii et de Studiorum Uiniversitatibus, Decretum:

Facultas Catholica Scientiarum Ecclesiasticarum in Universitate Varsa- viensi canonice erigitur cum iure conjerendi triplic.em lauream, 4 IV 1920. AAS 13 (1921) 319—320; zob. T. M a n t e u f f e l , U niwersytet W arszawski w latach 1915/16—1934/35. Kronika, W arszawa 1936; A. P e - t r a n i , Szkolnictw o teologiczne w Polsce. W: Księga 1000-lecia k a ­ tolicyzm u w Polsce, cz. I, s. 308—310.

w ersytetu W arszawskiego, na mocy uchw ały Rady M inistrów z dnia 2 sierpnia 1954 r., został przekształcony w Akadem ię Teo­

logii K a to lick iej.40 Działalność swoją na trzech W ydziałach: Teo­

logicznym, P raw a Kanonicznego i Filozofii C hrześcijańskiej Aka­

dem ia rozpoczęła w listopadzie 1954 r. W ydział P raw a Kanoniczne­

go otrzym ał osiem katedr: historii praw a kościelnego w Polsce, historii źródeł i lite ra tu ry praw a kanonicznego, p raw a rzymskiego, kościelnego p raw a karnego i postępow ania karnego, kościelnego p raw a cywilnego, procedury kościelnego p raw a cywilnego, koś­

cielnego p raw a publicznego i m iędzynarodow ego oraz państw ow e­

go p raw a cywilnego. Z czasem na W ydziale tym utworzono trzy k ieru n k i studiów : kanoniczny, kanoniczno-historyczny oraz kano- niczno-cywilny.

N aukę p raw a kanonicznego — przew ażnie pod kątem potrzeb duszpasterskich — prowadzono także w sem inariach duchownych, któ re w Polsce zakładano zgodnie z postanow ieniem Soboru T ry­

denckiego. Pierw sze sem inariuim duchow ne w Polsce erygował k ard y n ał S tanisław Rozjusz w 1565 w B raniew ie przy kolegium jezuitów .41 W początkowym okresie praw o kanoniczne n ie we wszystkich sem inariach stanow iło osobny przedm iot nauczania;

często w ykładano je razem z teologią m oralną i historią Kościoła.

Tylko w sem inariach duchow nych prow adzonych przez jezuitów praw o kanoniczne od początku stanow iło w yodrębniony przedm iot wykładow y. Dzisiaj praw o to we w szystkich sem inariach duchow ­ nych należy do przedm iotów zasadniczych.42

IV. Działalność naukow a daw niejszych kanonistów polskich Polscy absolwenci w ydziałów kanonistycznych okresu średnio­

wiecza odgryw ali pow ażną rolę w życiu publicznym k raju . Obej­

m ow ali oni stanow iska kapitulne, w otoczeniu biskupim , w adm i­

n istracji kościelnej, w sądow nictw ie, w szkolnictwie, a także sta­

now iska dworskie. Stanow iska kościelne czy książęce w ym agały nie tylko um iejętności spełniania fu nkcji kancelaryjnych, ale i re ­

40 Nr 517/54; zob. zarządzenie M inistra Szkolnictwa Wyższego z dnia 14 października 1954 r. (Dz. Urz. Min. Szk. W., nr 15, poz. 98).

41 Zob. A. P e t r a n i, Nauka prawa kanonicznego tu Polsce w X V III i X I X wieku, s. 9—145. — Reformie trydenckiej dotyczącej seminariów duchownych i historycznym aspektom tych sem inariów w Polsce wiele m iejsca poświęcono w „Studiach W arm ińskich” 5 (1968) oraz w „Ate­

neum K apłańskim ” 72 (1969).

42 Zob. S. Congr. pro Institutione Catholica. Litterae circulares de doctrina iuris canonici candidatis ad sacerdotium tradenda, „Commu- nicationes” 7 (1975) n r 1, s. 12—17; „Ratio Institutionis Sacerdotalis”

dla Seminariów Duchownych w Polsce, uchwalona przez Konferencję Biskupów Polskich dnia 4 V 1971 r.

[17] Kanonistyka polska 169

dagow ania dokum entów praw nych. Kanoniści nierzadko zabierali głos n a synodach i innych zjazdach duchow ieństw a. B iskupi ko­

rzystali z ich usług przy załatw ianiu trudniejszych spraw . K ano­

niści, podobnie jak i teologowie, pisali kazania na użytek dusz­

pasterski. Twórczość kanonistów średniow iecznych w m niejszym stopniu przejaw iała się w pracach naukow ych. Nie oznacza to jednak, że kanonistyka polska w średniow ieczu nie może poszczy­

cić się czynnym i pod względem naukow ym kanonistam i rodzim e­

go pochodzenia.43

Należy przypuszczać, że już W incenty zw any K adłubkiem , bis­

ku p krakow ski (1208— 1218), posiadał w ykształcenie w zakresie nie tylko sztuk wyzwolonych, ale i praw a kanonicznego, zdobyte n a studiach uniw ersyteckich w P aryżu i praw dopodobnie w Bo­

lonii. Znajom ość tego praw a w yraźnie przebija z k a rt jego dzieła pt. Cronica Pólonorum, w którym opisał dzieje Polski od czasów legendarnych do 1202 r. P raw o w rozum ieniu W. K adłubka jest g w arantem wolności słabszych i stróżem spraw iedliw ości w życiu społecznym .44

Do pierw szych polskich kanonistów pracujących naukow o należy M arcin Polak z O paw y (M artin us Polonus), w edług J. Um ińskiego urodzony ok. 1205—1208 w Sandom ierzu, arcy bi- skup-nom inat gnieźnieński ( + 1279). J e s t on autorem cenionego w średniow ieczu dzieła pt. Margarita Decreti, zwanego też T a bu - la Decreti, Margarita M artiniana, A lp h a b etu m Decreti, Vocabu- la rm m iuris canonici, będącego streszczeniem o charak terze en ­ cyklopedycznym D ekretu G racjana. Dzieło to było rozpowszechnio­

ne, o czym świadczą jego rękopisy znajdujące się w w ielu w ięk­

szych bibliotekach; było też w ielokrotnie drukow ane pod koniec XV w ieku i później.43 N apisał też pracę z zakresu h istorii pow ­ szechnej pt. Cronica sum m arum p ontificum im peratorum ąue, kil­

k ak ro tn ie później drukow aną, w k tó rej jednak można znaleźć bezkrytycznie podane legendy dotyczące h istorii papiestw a.48

43 Zob. J. B a r , W. Z m a i z , Polska bibliografia prawa kanoniczne- Qo. t. I: Od wynalezienia druku do 1799 r., Lublin 1960; E. J a r r a , Twórczość prawna duchowieństwa polskiego (966—1800). W: Sacrum Połoninę Millenium, t. I, Rzym 1954, в. 253—390; A. P e t r a n i , K a­

nonistyka. W: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, t. I, s. 359—398;

Historia nauki polskiej, t. VI: Dokumentacja bio- bibliograficzna. In ­ deks biograficzny tom u I i II, oprać. L. H a j d u k i e w i c z , W rocław 1974.

44 Zob. O. B a l z e r , S tu d iu m o Kadłubku, t. T—II, Lwów 1934—1935;

E. J a r r a , jw. s. 264—266: S. K i e ł t y k a , Błogosławiony W incenty Kadłubek, „Nasza Przeszłość” 16 (1962) 153—212.

45 Zob. J, B a r , W. Z m a r z ; jw. n. 105—121.

45 Zob. J. K o r y t k o w s k i , A rcybiskupi gnieźnieńscy, prymasowie i metropolici polscy od r. 1000 aż do r. 1821, t. I, Poznań 1887, s. 439—

—452; J. U m i ń s k i . Pochodzenie i kariera Marcina Polaka, „Coli.

Theol.” 24 (1953) 163—188.

W kanonistyce polskiej w ym ieniany jest, pochodzący z tego sa­

mego okresu co i w yżej w spom niany M arcin, S tefan Polak (Ste- phanus Polonus), boloński m agister dekretów , kanonik i arch idia­

kon w rocławski, archidiakon opolski, kanonik krakow ski, leg at pa­

pieski na Polskę, Czechy i A ustrię (+ po 1275 r.). Opracował on dw ie kw estie z zakresu p raw a kanonicznego, znane na Zachodzie:

o obowiązywalności zarządzeń w ydanych przez legata papieskiego oraz o ważności elekcji cesarskiej dokonanej po śm ierci F ry d e ry ­ ka II; tę drugą kw estię cy tuje J a n A ndrzejow y w swej Novella in S ex tu m . 47

Godny jest w zm ianki W aw rzyniec z Polski (Laurentius de Polo­

nia), boloński doktor dekretów , dziekan kap itu ły wrocławskiej ( + 1301). Był on autorem studenckiego podręcznika praw a kano­

nicznego pod nazw ą M emoriale Decreti, napisanego praw dopodob­

nie w czasie studiów w Bolonii (1286—1295), zatw ierdzonego przez władze uniw ersyteckie.48

Przydom ek Polonus bądź de Polonia w yżej w spom nianych ka- nonistów świadczy, że dzieła ich pow stały poza Polską. Świadczy też, że współcześni zdaw ali sobie spraw ę z polskiego ich pocho­

dzenia.

K anoniści polscy, absolwenci włoskich wydziałów prawniczych, w nieśli poważny w kład w dzieło kodyfikacji p raw przeprow adzo­

n e przez K azim ierza W ielkiego. Należy do nich w pierw szej ko­

lejności Jaro sław Bogoria Skotnicki (+ 1376), w ychow anek uni­

w e rsy tetu bolońskiego, doktor dekretów , arcybiskup gnieźnieński (1342—1374), pod którego kierow nictw em n a synodzie w Kaliszu w 1357 r. sporządzono zbiór praw a prow incjonalnego zw any Sy- n o d ykiem Jarosław a.49 Był on w spółtw órcą tzw. statutów wielko­

polskich w ydanych przez króla około 1357 r., a następnie statu ­ tów w ydanych dla M ałopolski na jednym ze zjazdów w Wiślicy.

W przedm ow ie poprzedzającej tek st statutów wielkopolskich król w yraźnie zaznaczył, że w ydał je „z rady uczonego w Bosze oćca księdza Jarosław a, św iętej gnieźnieńskiej cyrkw ie arcy bisk upa”.50 Do najbliższych współpracow ników Kazimierza W ielkiego nale­

żeli też Janu sz S uchyw ilk ze Strzelec (+ 1382), boloński doktor dekretów , kanclerz krakow ski, dziekan krakow skiej k ap itu ły ka­

47 Zob. A. V e t u l a n i, Kanonista Stephanus Polonus. W: Prace z dziejów Polski feudalnej ofiarowane Romanowi Gródeckiemu w 70 rocznicę urodzin. W arszawa 1960, s. 153—165.

48 J. F. S c h u l t e , Geschichte der Quellen und der Literatur des ka­

nonischen Rechts, t. II, Graz 1956, s. 13ü—137; A. V a n H o v e , Pro­

legomena ad Codicem Iuris Canonici, Mechliniae-Romae 19452, s. 485.

43 Zob. J. K o r y t k o w s k i , A rcybiskupi gnieźnieńscy..., t, I, s. 560—

—649.

50 Zob. S. R o m a n , Z badań nad statutem wielkopolskim , Poznań 1959, s. 240—244; t e n ż e , Geneza statutów Kazimierza Wielkiego, Kra­

ków 1961, s. 15—16, 34, 143, 146—147, 150.

[19] Kanonistyka polska 171

ted ra ln ej, k rew n y arcybiskupa Jarosław a Bogorii Skotnickiego i jego następca n a stolicy arcybiskupiej,31 oraz F lorian M okrski ( + 1380), posiadający dok torat praw a kanonicznego uzyskany w 1351 r. w Padw ie, w ysiany do Włoch, jak niektórzy przypuszczają, celem zapoznania się z organizacją uniw ersytetów w zw iązku z planem pow ołania w K rakow ie S tu d iu m Generale, późniejszy biskup krakow ski (1367), reform ato r statu tó w k apitu lny ch (1373).52 Także późniejsi kanoniści, w ykształceni już w k ra ju , b ra li udział w redagow aniu tekstów ustaw odaw czych — statu tów zarów no sy­

nodalnych jak i ziemskich. Oni też dokonyw ali przekładów sta­

tutów ziem skich, redagow anych początkowo w języku łacińskim . Można tu wym ienić Św iętosław a z W ojcieszyna (XV w.), doktora dekretów , kustosza kolegiaty Sw. J a n a w W arszawie, oficjała i w i­

kariusza generalnego warszaw skiego, k tó ry dokonał przekładu statu tó w w iślickich z oryginału łacińskiego na język polski,53 oraz M acieja z Różan (+ 1467), kanonika w arszaw skiego i plebana czerskiego, któ ry na polecenie księcia czerskiego B olesława IV przetłum aczył sta tu t mazowiecki. Oba przekłady zachow ały się w odpisie sporządzonym w połowie XV w ieku przez M ikołaja Suledo, b u rm istrza w areckiego.54

Pow ażne m iejsce w śród naukow ców europejskich zajął M ateusz z K rakow a (ok. 1345—1410), kanonik krakow ski, proboszcz w ro­

cław ski, kustosz sandom ierski, profesor uniw ersy tetu w Pradze, następnie profesor i re k to r un iw ersy tetu w H eidelbergu, a od 1405 r. biskup W orm acji; ofiarow anej m u przez Grzegorza X II w 1408 r. godności k ard y n ała nie przyjął. Był doradcą królow ej Jadw igi przy organizow aniu U niw ersytetu Krakowskiego. Z w y­

kształcenia był teologiem, pisał jednak na tem aty teologiczno-ka- nonistyczne. Duży rozgłos m iały jego prace: Tractatus de contrac- tibus em ptionis, venditionis, donationis etc., De sąualoribus Curiae Rom anae i inne.55

Zasłużonym dla U niw ersytetu K rakow skiego był P io tr Wysz (+ 1414), w ychow anek u n iw ersy tetu w P adw ie, doktor p raw a k a ­ nonicznego i obojga praw , biskup krakow ski (1392— 1412) i po­

znański (1412—1414), pow iernik królow ej Jadw igi, realizator planu 51 Zob. J. K o r y t k o w s k i , A rcybiskupi gnieźnieńscy..., t. I, s. 650—■

—680; Historia nauki polskiej, t. VI, s. 660—661.

52 Zob. L. Ł ę t o w s k d , Katalog biskupów, prałatów i kanoników krakow skich, t. I, K raków 1852, s. 273—290.

55 Zob. S. K u t r z e b a , jw., t. I, s. 270—271; F. P i e k o s i ń s k i , Tłum aczenie polskich statutów ziem skich, K raków 1895, s. 223—228.

54 Zob. Historia nauki polskiej, t. I, s. 135.

55 Zob. tamże, s. 171—175; F. F r a n k e , M athäus von Krakau. Sein Leben, Charakter und seine Schroften zur Kirchenreform , Greifswald

1910; A. L. S z a f r a ń s k i , M ateusz z Krakowa. W stęp do badań nad życiem i twórczością naukową, „M ateriały i Studia Zakładu Hist. Filoz.

Staroż. i Sredn.” 8 (1967) 25—92; W. S e ń k o, Mateusza z K rakowa „De praxi Romanae Curiae”, Wrocław 1969.

otw arcia odnowionej uczelni krakow skiej. W ykładem z dziedziny p raw a kanonicznego w 1400 r. zainaugurow ał owocną działalność te j uczelni. 56

Kanoniści polscy pierw si sform ułow ali zasady współżycia mię­

dzynarodowego w oparciu o praw o n a tu ry i praw o narodów , ma­

jąc za p u n k t w yjścia ko nflik t polsko-krzyżacki. Jako pierwszy w tej spraw ie zabrał głos S tanisław ze Skalbm ierza (Skarbimierza), w ychow anek u n iw ersy tetu w P radze, kanonik przem yski, skalb- m ierski i krakow ski, w ybitny praw nik, pierw szy re k to r odnowio­

nego przez W ładysław a Jagiełłę U niw ersy tetu K rakow skiego (+

1431). W kazaniu pt. De bellis iustis dał on nowoczesny wykład p raw a w ojny, udokum entow any głów nie przepisam i praw a kano­

nicznego i opiniam i kanonistów. W ykład ten można streścić na­

stępująco: w ojny zaborcze przeciw ko poganom, tylko dlatego, że są poganam i, należy uznać za niem oralne; poganie także mają praw o do posiadania własnego państw a, władzy i m ajątk u i pra­

w a tego nikt, n aw et papież, nie może ich pozbawić; władca chrześcijański może sprzym ierzać się z niew iernym i, jeżeli prow a­

dzi w ojnę spraw iedliw ą, gdyż jedna jest godność ludzka, a prawo dla w szystkich jest jednakow e.37 Należy tu dodać, że Stanisław ze Skalbm ierza, jako profesor p raw a kanonicznego w Akadem ii K rakow skiej, opracow ał kom entarz do pięciu ksiąg Dekretałów Grzegorza IX pt. C om m entum in quinąue libros D ecretalium cum proem io ad divam H aedvigim , reginam Poloniae.58

Rozgłos m iędzynarodow y zagadnieniu w ojny spraw iedliw ej na­

dał P aw eł W łodkowic z B rudzenia ( + po 1434 r.), w ychowanek uniw ersytetów w P radze i Padw ie, doktor dekretów , kustosz ka­

te d ry krakow skiej, profesor i re k to r U niw ersytetu Krakowskiego.

Znane jest jego w ystąpienie, jako członka delegacji polskiej, na Soborze w K onstancji (1414—1418). Podstaw ę d ok tryn aln ą swoich w ystąpień przedstaw ił w dziele pt. Tractatus de potestate papae et im peratoris respectu in fid eliu m nec non de ordine Cruciferorum et de bello Polonorum contra dictos jratres, traditi oecumenico

66 Zob. Formulae ad ius canonicum spectantes ex actis Petri Wysz episcopi Cracoviensis (1392—1412) m axim a parte depromptae.

Wyd. B. U l a n o w s k i , „Archiwum Komisji Hist.” 5 (1889) 265—358;

J. K i j a k , Piotr W ysz biskup krakow ski, K raków 1933; J. N o w a c ­ ki , Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. IX. Poznań 1964, s. 78—80.

67 Zob. L. E h r 1 i c h, Polski w ykład prawa w ojny XV wieku. Kaza­

nie Stanisława ze Skarbim ierza „De bellis iustis”, W arszawa 1955;

t e n ż e , Paweł W łodkowic i Stanisław ze Skarbimierza, Warszawa 1954.

58 Zob. C. Z a w o d z i ń s k a , Pisma Stanisława ze Skarbimierza, pierwszego rektora U niw ersytetu Jagiellońskiego, w kodeksach Biblio­

te k i Jagiellońskiej, „Roczniki Biblioteczne” 4 (1960) 299—327; Historia nauki polskiej, t. VI, s. 639—640.