Zagadnienia wstępne

Zagadnienia wstępne

Dorota Czerwińska

asystent i doktorantka w Katedrze Postępowania Karnego

Podstawowe pojęcia procesu karnego

 proces karny – złożona instytucja prawa procesowego, w ramach której rozpoznawane są sprawy karne, przez co rozumie się badanie i wyjaśnianie okoliczności sprawy, ustalanie ich konsekwencji prawnych oraz – w razie potrzeby – przymusowe realizowanie wydanych orzeczeń

 proces karny zapewnia publiczną drogę rozstrzygnięcia sporu między państwem (oskarżyciel publiczny) bądź pokrzywdzonym (oskarżycielem posiłkowym) a oskarżonym

Podstawowe pojęcia procesu karnego

 proces karny w znaczeniu normatywnym (ogólnym) – ustawowy model, wzorzec procesu karnego

 proces karny w znaczeniu konkretnym – praktyka konkretnego procesu karnego;

powinna odzwierciedlać model ustawowy

 proces karny w znaczeniu rzeczywistym – suma konkretnych procesów

Przedmiot procesu karnego

 współcześnie przyjmuje się, że przedmiotem procesu karnego jest odpowiedzialność prawna za czyn zarzucany oskarżonemu

 odpowiedzialność karna:

 grożąca – możliwość poniesienia przewidzianych przez prawo ujemnych następstw

 ukształtowana

 odpowiedzialność oparta jest na 2 podstawach:

 faktycznej

 prawnej

Przedmiot procesu karnego

 przedmiot procesu powinien być:

 niezmienny – w postępowaniu przygotowawczym zasada ta ma jednak charakter względny – art. 314 k.p.k.; wyjątek przewiduje też art. 398 k.p.k.

 niepodzielny – niedopuszczalne jest orzekanie o fragmentach tego samego przedmiotu w różnych procesach. Zasada ta ulega jednak ograniczeniom ze względów ekonomii procesowej – np. art. 34 k.p.k.

Istota procesu karnego

 W ujęciu historycznym:

 proces jako stosunek prawny

 proces jako system gwarancji

 proces jako sytuacja prawna

 proces jako forma realizacji prawa materialnego

 współcześnie: istota procesu nie sprowadza się tylko do realizacji norm prawa karnego materialnego i wynika z wielu jego cech

 działalność niezawisłego sądu i innych uczestników, uregulowana przez przepisy prawa karnego procesowego, przebiegająca w ramach stosunków procesowych i w określonym celu

Aksjologia procesu karnego

• Zbiór wartości zawartych wyraźnie lub w sposób dorozumiany w systemie prawa karnego

procesowego, stanowiący moralne jego zaplecze

• Zdeterminowany preambułą i przepisami Konstytucji RP:

• sprawiedliwość

• wolność

• przyrodzona godność człowieka

• Sprawiedliwość i prawda pełnią funkcję organizującą proces karny

Formy procesu karnego

 skargowa – najstarsza, ukształtowana w Rzymie i Grecji; dominacja zasady skargowości i kontradyktoryjności, ustności, jawności

 inkwizycyjna – średniowieczna; oparta na skupieniu w jednym ręku wszystkich trzech funkcji procesowych: obrony, oskarżania i orzekania; dominacja zasady oficjalności, pisemności, tajności

 mieszana – współczesna; poszczególne stadia zbliżone są do obu z powyższych form

Rodzaje procesu karnego

 proces karny powszechny (przed sądami powszechnymi) i specjalny (przez Trybunałem Stanu)

 sporny status postępowania przed sądami wojskowymi:

 postępowanie szczególne w ramach procesu powszechnego

 proces powszechny, tyle że przed sądem wojskowym

 proces specjalny

Rodzaje procesu karnego

 proces zasadniczy

 akcja cywilna – rozstrzyganie roszczeń cywilnych wynikających bezpośrednio z przestępstwa

– obowiązek naprawienia szkody – zadośćuczynienie

– nawiązka

– świadczenie pieniężne

– dawniej: powództwo adhezyjne

Funkcje procesu karnego

 teoria klasyczna – funkcją procesu jest przede wszystkim realizacja prawa karnego materialnego

 teoria postklasyczna – funkcja procesu to nie tylko doprowadzenie do ukarania, ale i stworzenie możliwości konsensualnego załatwienia sporu

 dodatkowo wyróżnia się funkcję profilaktyczno- wychowawczą i pojednawczą

Funkcje przepisów prawa karnego procesowego

 prakseologiczna (instrumentalna) - ukształtowaniu procesu karnego w sposób pozwalający na osiągnięcie jego celów w postaci sprawiedliwości materialnej i proceduralnej

 gwarancyjna – zabezpiecza konstytucyjne prawa i wolności przez bezprawną działalnością organów

 porządkująca – koordynują proces

Funkcje procesowe

 zasadniczy kierunek (typ) aktywności procesowej wyznaczony przez procesową rolę danego podmiotu

– ścigania – orzekania – obrony

Podstawowe pojęcia procesu karnego

 postępowanie karne – pojęcie wieloznaczne – może być równoważne procesowi karnemu;

samo postępowanie może też określać poszczególne etapy całego postępowania (np.

postępowanie przygotowawcze) lub postępowania szczególne (np. nakazowe)

 również kodeks używa tego pojęcia w różnych znaczeniach – zob. art. 2, art. 160, art. 297 k.p.k.

 Konkluzja: to pojęcie węższe niż proces i oznacza jego wycinek (czasowy czy przedmiotowy)

Podstawowe pojęcia procesu karnego

 postępowanie karne można także rozumieć jako postępowanie zasadnicze, zwyczajne (dotyczące głównego przedmiotu procesu) w odróżnieniu od postępowań dodatkowych, wśród których wyróżniamy:

 incydentalne (dot. kwestii wpadkowych) – np.

kwestia tymczasowego aresztowania

 pomocnicze (usuwają szczególne trudności) – np.

pomoc prawna, postępowanie renowacyjne

 następcze (toczą się po uprawomocnieniu wyroku) – np. o ułaskawienie

 uzupełniające prowadzone na podstawie art. 420 k.p.k.

Podstawowe pojęcia procesu karnego

 procedura karna – potocznie traktowana jako

synonim prawa karnego procesowego – to błąd!

procedura to pierwotny przedmiot regulacji prawa karnego procesowego (przedmiotem wtórnym jest proces karny)

 procedura karna wyznacza wzorzec

postępowania przed sądami karnymi; obejmuje nie tylko normy k.p.k., ale również zwyczaje i orzecznictwo sądowe

Zjawisko proceduralizacji prawa

 obserwuje się współcześnie wzrost znaczenia procedur, które kiedyś były traktowane jedynie jako środek realizacji norm prawa materialnego, a obecnie zyskują samoistne znaczenia dla sprawiedliwości decyzji

 proceduralizacja oznacza również większe uwzględnianie skutków wydawanych rozstrzygnięć i szersze możliwości odstępstwa od norm prawa materialnego

 zjawisko proceduralizacji ma związek z pojęciem rzetelnego procesu

Cele procesu karnego

 ujęcie normatywne – art. 2 k.p.k.

 dyrektywa trafnej represji:

 odpowiedzialność spotka tylko i każdą osobę winną

 odpowiedzialność przybierze odpowiedni rozmiar

 dyrektywa ochrony interesów pokrzywdzonego

 dyrektywa rozstrzygnięcia sprawy w rozsądnym terminie – zakorzeniona także w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP i art. 6 EKPCz

 ujęcie doktrynalne

 stan sprawiedliwości materialnej

 stan sprawiedliwości proceduralnej

Pojęcie sprawiedliwości

 sprawiedliwość materialna – doprowadzenie do słusznego zastosowanie normy prawa karnego materialnego przez prawidłowe ustalenie stanu faktycznego i prawidłową subsumcję czynu pod normę prawną

 sprawiedliwość proceduralna – ukształtowanie przepisów prawa karnego procesowego w sposób, który pozwoli na sprawiedliwe rozstrzygnięcie o przedmiocie procesu

Pojęcie sprawiedliwości

 Dla oceny sprawiedliwości istotny jest zatem nie tylko wynik procesu, ale i sposób, w jaki go osiągnięto. Proces powinien być bowiem prowadzony uczciwie.

 sprawiedliwość proceduralna oznacza takie ukształtowanie przepisów prawa karnego procesowego, aby możliwe było sprawiedliwe rozstrzygnięcie o przedmiocie procesu.

 Pojęcie sprawiedliwości dotyczy płaszczyzny stanowienia prawa. Na płaszczyźnie stosowania prawa odpowiada mu pojęcie rzetelności.

Pojęcie ścigania

 Ściganie karne to przewidziane przez prawo działania prawne polegające na ustaleniu zaistnienia przestępstwa, ujęcia osoby, która według poczynionych ustaleń je popełniła, oraz oskarżenia jej przed sądem i popierania tego oskarżenia w celu uzyskania sprawiedliwości, a więc wyciągnięcia wobec niej konsekwencji karnych.

 Ściganie to – obok obrony i orzekania – jedna z trzech funkcji procesowych.

Odmiany procesu karnego

 z uwagi na sposób ścigania: z oskarżenia publicznego lub prywatnego → TRYBY PROCESU KARNEGO

 ze względu na osobę oskarżonego:

postępowanie w sprawach osób pełnoletnich, nieletnich i wobec osób wojskowych

 postępowanie podstawowe w trybie zwyczajnym i postępowania w trybach szczególnych

Postępowanie zwyczajne i postępowania szczególne → TRYBY PROCESU KARNEGO

 postępowanie szczególne – tak jak zwyczajne – zmierza do rozstrzygnięcia o głównym przedmiocie procesu, ale istotnie różni się od postępowania zwyczajnego w sposób z góry przewidziany przez prawo procesowe

 postępowanie szczególne mogą się toczyć:

obligatoryjnie i fakultatywnie, w sprawach wielkiej wagi i o drobne czyny zabronione, przed sądem powszechnym lub szczególnym, na podstawie k.p.k. lub innych aktów ustawodawczych

Postępowanie zwyczajne i postępowania szczególne

 ze względu na stosunek postępowań szczególnych do formalizmu procesowego mogą być one:

 ekwiwalentne – postępowanie karne skarbowe zwyczajne, postępowanie poprawcze w sprawach nieletnich

 wzbogacone – obecnie nie występuje, do 1928 r. - postępowanie o zbrodnie przed sądami przysięgłych

 zredukowane – przyspieszone, nakazowe i z oskarżenia prywatnego (to ostatnie jest i trybem ścigania, i postępowaniem szczególnym!)

Pojęcie trybu ścigania

 tryb ścigania to ustalony – początkowo zwyczajowo, a następnie prawem stanowionym – sposób ścigania osób podejrzanych o popełnienie określonego naruszenia w celu pociągnięcia ich do odpowiedzialności za ten czyn, a więc inicjowania postępowania, które ma doprowadzić do wymierzenia sprawiedliwości.

 tryb ścigania to porządek wszczynania i prowadzenia postępowania co do poszczególnych przestępstw.

Tryby ścigania

 Obecnie funkcjonują dwa tryby ścigania:

 publicznoskargowy

 bezwarunkowy – tryb „domyślny”, związany z określoną w art. 10 zasadą legalizmu

 warunkowy – na wniosek (dotyczy określonych w kodeksie karnym przestępstw względnie i bezwzględnie wnioskowych; istotny art. 12 k.p.k.!) lub za zezwoleniem

 prywatnoskargowy – dotyczy określonych w kodeksie karnym przestępstw prywatnoskargowych (są ich 4); rozdział 52 k.k. reguluje postępowanie szczególne w sprawach z oskarżenia prywatnego

Granice procesu karnego

• Oddzielają działalność prowadzoną wewnątrz i na zewnątrz procesu

• Co do zasady rozstrzygnięcia o meritum sprawy karnej mogą zapadać tylko na podstawie czynności podjętych w granicach procesu karnego, ale są wyjątki (czynności operacyjno-

rozpoznawcze)

• Działalność w granicach procesu nie może przebiegać dowolnie, a w sposób i w celu przewidzianym prawem

• Granice:

• Podmiotowe – kto prowadzi proces i kto w nim uczestniczy

• Przedmiotowe – jaka aktywność jest dozwolona w procesie

• Temporalne – kiedy proces rozpoczyna się i kiedy kończy

• Wyznaczając granice procesu, ustawodawca związany jest Konstytucją, prawem międzynarodowym, aksjologią i celem procesu

Pojęcie i warunki rzetelnego procesu karnego

• Wyznaczany przez art. 6 EKPC

• To nie zasada procesowe, a standard czy też

metoda określenia ustawowego modelu procesu z uwzględnieniem konkretnej aksjologii

• Adresatami tego standardu są organy procesowe i to one mają rzeczywiście proces prowadzić z jego uwzględnieniem

• Kluczowa dla rzetelnego procesu jest możliwość ochrony przez strony swoich uzasadnionych

interesów oraz wartość takie, jak: domniemanie

niewinności, wolność od samooskarżania, in dubio pro reo, ne bis in idem czy audiatur et altera pars