Zasady odpowiedzialności za przestępstwa i wykroczenia III

Zasady odpowiedzialności za przestępstwa i wykroczenia III

dr Katarzyna Łucarz

Wina. Teorie winy w dogmatyce prawa karnego

teorie psychologiczne teorie normatywne

teoria prewencyjna winy

teoria winy jako relacji zawinienia

Teorie psychologiczne

Teorie psychologiczne łączy podstawowe założenie, iż wina sprowadza się do związku psychicznego sprawcy z czynem, nazywanego również węzłem psychicznym.

Kładą one akcent na element psychiczny i w tym

elemencie psychicznym, który wiąże sprawcę

podmiotowo z jego czynem (skutkiem), widzą samą

istotę winy.

Teorie psychologiczne

• teoria woli – związek między sprawcą a czynem (przestępnym skutkiem) polega na tym, że sprawca chce popełnienia czynu (skutku), a zatem obejmuje go swoją wolą. Skutek, za który sprawca miałby odpowiadać, może być objęty wolą w postaci chcenia albo godzenia się na jego wystąpienie. W ten sposób powstał zamiar ewentualny, u którego podstaw legło założenie, iż godzenie się jest przejawem woli sprawcy.

• teoria wyobrażenia – przyjmuje, że więź psychiczna ma charakter

intelektualny. O jej istnieniu nie decyduje wyłącznie zamiar popełnienia czynu

zabronionego, ale sama już świadomość, że może dojść do jego popełnienia.

Teorie normatywne

W normatywnych teoriach winy podkreśla się wymagalność zgodnego z

prawem zachowania, która ma miejsce wówczas, gdy sprawca – ze względu

na jego osobiste właściwości oraz sytuację, w jakiej się znalazł – może

sprostać normie, a także stanowiąca w istocie jej konsekwencję zarzucalność,

która jest negatywną oceną zachowania sprawcy, wyrażającą się w

postawieniu mu zarzutu, że zachował się nie tak, jak należało, mimo że mógł

zachować się inaczej.

Teorie normatywne

• kompleksowa teoria normatywna – uwzględnia elementy teorii psychologicznych (przeżycia psychiczne jako współdecydujące o istocie winy), wzbogacone o element normatywny (zarzucalność). Zarzuty: przemieszanie różnych kategorii, przedmiotu oceny (przeżycia psychiczne) oraz oceny przedmiotu (zarzucalność owych przeżyć).

• czysta teoria normatywna - istota winy sprowadza się do

samej tylko zarzucalności, stanowiąc wyłącznie wartościujący

osąd zachowania sprawcy.

Definicja winy

Winą w prawie karnym, zgodnie z kompleksową teorią winy jest zarzucalny z punktu widzenia wymogów tego prawa stosunek sprawcy do realizowanego stanu, który jest objęty znamionami popełnionego przez niego czynu zabronionego. Stosunek ten może się wyrażać w zamiarze popełnienia czynu zabronionego albo w lekceważeniu przez sprawcę obowiązku ostrożności. Rozróżniamy umyślne i nieumyślne formy winy.

Niektórzy autorzy nawiązując do czystej teorii normatywnej twierdzą jednak, że winą jest wyprany z elementów psychicznych zarzut, jaki stawiamy sprawcy czynu zabronionego z tego powodu, że postąpił wbrew normie prawnokarnej w sytuacji, w której mógł się zachować zgodnie z tą ostatnią. Do przesłanek jej przypisania zaliczamy:

-podmiotową zdolność do zawinienia (dojrzałość oraz poczytalność), -świadomość bezprawności (karnej),

-wymagalność zachowania zgodnego z prawem nie wyłączoną z innej

przyczyny niż tzw. anormalna sytuacja motywacyjna.

Przestępstwo/wykroczenie umyślne

Art. 9 § 1 k.k. oraz 6 § 1 k.w. Czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, tj. chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi.

Umyślność można podzielić na dwie postacie:

• zamiar bezpośredni (dolus directus)–

ma wolę jego popełnienia i świadomość skutku swojego zachowania i dąży do ich

wystąpienia. Zamiar bezpośredni stanowi wyższą formę umyślności, a zatem przemawia za wyższą karą

• zamiar ewentualny (dolus eventualis)

wystąpienia - jednak godzi się na to by nastąpił. Zamiar ewentualny towarzyszy

zazwyczaj jakiemuś innemu dążeniu, stąd bywa on też określany jako zamiar wynikowy.

Jest to niższy stopień umyślności, zatem przemawia za niższym wymiarem kary.

Przestępstwo/wykroczenie nieumyślne

Art. 9 § 2 k.k. oraz art. 6 § 2 k.w. Czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania

ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć.

Nieumyślność można podzielić na dwie postacie:

• Nieumyślność świadoma - zachodzi gdy sprawca, nie mając zamiaru popełnienia czynu zabronionego popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że przewidywał możliwość popełnienia czynu (sprawca nie zachował wymaganej ostrożności i nie dostosował swojego zachowania do określonej sytuacji).

• Nieumyślność nieświadoma – jest to forma o niższym stopniu naganności i zachodzi, gdy sprawca nie przewidywał możliwości popełnienia czynu, ale możliwość taką mógł

przewidzieć przy zachowaniu niezbędnej ostrożności.

Nieumyślny czyn zabroniony

• brak zamiaru,

• niezachowanie przez sprawcę ostrożności wymaganej w danych okolicznościach,

• związek między brakiem ostrożności a realizacją znamion czynu zabronionego,

• przewidywalność popełnienia czynu zabronionego lub

możliwość takiego przewidywania

Okoliczności wyłączające winę

- nieletniość (art. 10 k.k./art. 8 k.w. )

- niepoczytalność (art. 31 k.k./art. 17 k.w.)

- błąd: co do ustawowych znamion; co do kontratypu, co do okoliczności wyłączającej winę; co do prawa (art. 29-30 k.k./

art. 7 § 1 i 2 k.w.)

- stan wyższej konieczności – (art. 26 § 2 k.k./ brak analogicznej

regulacji w k.w.)

Okoliczności wyłączające winę

1. nieletniość

Kodeks karny ustanawia w art. 10 § 1 granicę wieku 17 lat, powyżej której sprawca popełniający czyn zabroniony zdolny jest do ponoszenia odpowiedzialności karnej.

Kodeks wykroczeń ustanawia w art. 8 granicę wieku 17 lat, powyżej

której sprawca popełniający czyn zabroniony zdolny jest do

ponoszenia odpowiedzialności karnej. Inaczej niż w kodeksie

karnym w prawie wykroczeń brak jest wyjątków od tej granicy

działających zarówno in plus, jak i in minus.

Wyjątki przewidziane w k.k.

•15 lat

Nieletni, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się czynu zabronionego określonego w art. 134 (zamach na życie prezydenta RP), art. 148 § 1, 2 lub 3 (zabójstwo), art. 156 §1 lub 3 (ciężki uszczerbek na zdrowiu), art. 163 § 1 lub 3 (spowodowanie niebezpiecznych zdarzeń np. pożaru zawalenia się budowli)), art. 166 (piractwo w rozumieniu przejęcia kontroli nad statkiem wodnym lub powietrznym), art. 173 § 1 lub 3 (spowodowanie katastrofy w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym), art. 197 § 3 (zgwałcenie), art. 252 §1 lub 2 (wzięcie zakładnika) oraz w art. 280 (rozbój), może odpowiadać na zasadach określonych w tym kodeksie, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne (art. 10 § 2 k.k.)

W powyższych przypadkach kara nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo; sąd może zastosować także nadzwyczajne złagodzenie kary (art. 10 § 3 k.k.)

•18 lat

W stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają.

(art. 10 § 4 k.k.)

Odpowiedzialność nieletnich

Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich

Art. 1. § 1. Przepisy ustawy stosuje się w zakresie: 1) zapobiegania i zwalczania demoralizacji - w stosunku do osób, które nie ukończyły lat 18,

2) postępowania w sprawach o czyny karalne - w stosunku do osób, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu lat 13, ale nie ukończyły lat 17,

3) wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych - w stosunku do osób, względem których środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby lat 21.

§ 2. Ilekroć w ustawie jest mowa o:

1) "nieletnich" - rozumie się przez to osoby, o których mowa w § 1,

2) "czynie karalnym" - rozumie się przez to czyn zabroniony przez ustawę jako:

a) przestępstwo lub przestępstwo skarbowe albo

b) wykroczenie określone w art. 51, 69, 74, 76, 85, 87, 119, 122, 124, 133 lub 143 kodeksu wykroczeń.

2. niepoczytalność

Art. 31 § 1 k.k. Nie popełnia przestępstwa, kto, z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem.

Niepoczytalność określona jest przez tzw. metodę mieszaną:

1) człon psychiatryczny stanowi alternatywa: upośledzenie umysłowe, choroba psychiczna lub inne zakłócenia czynności psychicznych,

2) człon psychologiczny-alternatywa w postaci niemożności rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swym postępowaniem.

Podobnie niepoczytalność definiuje kodeks wykroczeń (art. 17 § 1 k.w.).

Człon psychiatryczny:

Do najczęściej spotykanych chorób psychicznych należą: schizofrenia (rozpad osobowości), paranoja (obłęd), cyklofrenia (psychoza maniakalno-

depresyjna), psychozy (w tym psychozy alkoholowe)

Do chorób psychicznych nie zalicza się psychopatii (zaburzenia osobowości), które dotyczą zakłóceń w sferze popędów i woli. Psychopaci zachowują na

ogół możność rozpoznania czynu, ale mają

ograniczoną zdolność pokierowania swym

postępowaniem

Upośledzenie umysłowe może być wrodzone lub nabyte. W 1968 r. Światowa Organizacja Zdrowia przyjęła podział upośledzenia umysłowego na

cztery stopnie: lekkie, umiarkowane, ciężkie i głębokie

Inne zakłócenie czynności psychicznych to

zaburzenia związane m.in. z silnym zatruciem,

stany pośpiączkowe, stany hipnotyczne, stany

towarzyszące zapaleniu opon mózgowych czy

upojenie patologiczne

Niepoczytalność występuje gdy potencjalnej przyczynie

„psychiatrycznej” towarzyszy następstwo w postaci:

1) niemożności rozpoznania znaczenia czynu :

- sprawca nie zdaje sobie sprawy z tego co robi,

- sprawca nie jest w stanie prawidłowo ocenić tego co robi,

2) niemożności pokierowania swym postępowaniem.

Konsekwencje niepoczytalności

Niepoczytalność wyłącza zdolność sprawcy do zawinienia i w

konsekwencji przestępność czynu. Jednakże z uwagi na wyczerpanie przez sprawcę ustawowych znamion konkretnego przestępstwa, przypisuje mu się popełnienie czynu zabronionego. Oznacza to niedopuszczalność wymierzenia kary, a w płaszczyźnie procesowej obowiązek niewszczynania postępowania i umorzenia już wszczętego.

Jeżeli zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że sprawca popełni ponownie czyn o znacznej społecznej szkodliwości sąd orzeka o

umieszczeniu go w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym. Podobnie jest na gruncie prawa wykroczeń. Niepoczytalność wyklucza popełnienie wykroczenia. Brak jest natomiast możliwości umieszczenia takiego

sprawcy w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym. Prawo wykroczeń

nie zna instytucji środków zabezpieczających.

Poczytalność ograniczona

Art. 31 § 2 k.k. Jeżeli w czasie popełnienia przestępstwa zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem była w znacznym stopniu ograniczona, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. Ograniczona poczytalność nie wyłącza winy a jedynie ją umniejsza.

Art. 17 § 2 k.w. podobnie rzecz ujmuje. Również i tu stan ten nie wyłącza winy, toteż sprawca popełnia wykroczenie. Jeżeli

sprawca popełnił wykroczenie w stanie ograniczonej w

znacznym stopniu poczytalności sąd może odstąpić od

wymierzenia kary lub środka karnego (art. 39 § 1 k.w.)

Poczytalność a stan nietrzeźwości lub odurzenia (art. 31

§ 3 k.k./art. 17 § 3 k.w.)

Przepisów o niepoczytalności i poczytalności ograniczonej nie

stosuje się, gdy sprawca wprawił się w stan nietrzeźwości lub

odurzenia powodujący wyłączenie lub ograniczenie

poczytalności, które przewidywał albo mógł przewidzieć. Mamy

tu przykład odejścia od zasady winy na rzecz zasady ochrony

społecznej. Oczywiście niepoczytalność lub poczytalność

ograniczona musi zostać wywołana wprawieniem się sprawcy

(samodzielnym i dobrowolnym) w stan nietrzeźwości lub

odurzenia. Dodatkowo w przepisie mowa jest o przewidywaniu

lub możności przewidzenia wyłączenia lub ograniczenia

poczytalności.

W praktyce przyjmuje się, że dorosły i w pełni poczytalny człowiek, spożywając alkohol albo używając innego środka odurzającego, ma

możność i powinność przewidywania następstw, nie musi tu bowiem zachodzić relacja psychiczna do samego czynu zabronionego, lecz wystarcza relacja między użyciem środka a stanem

spowodowanym przez to nadużycie (zob. wyrok

SN z 20 maja 1976 r., III KR 75/76, OSNKW 1976,

nr 12, poz. 144)

3. błąd

Błąd to rozbieżność między świadomością sprawcy o rzeczywistości a rzeczywistością. Może polegać na mylnym wyobrażeniu (urojeniu) lub nieświadomości (tzw. koncepcja o dwupostaciowości błędu).

Rodzaje błędów:

1. co do ustawowych znamion 2. co do kontratypu

3. co do okoliczności wyłączającej winę

4. co do prawa

Błąd co do ustawowych znamion

Art. 28 § 1 k.k. Nie popełnia przestępstwa, kto pozostaje w usprawiedliwionym błędzie co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego.

Błąd jest usprawiedliwiony, gdy sprawca nie byłby w stanie go uniknąć nawet przy dochowaniu należytej staranności.

Art. 7 § 1 k.w. Nie popełnia wykroczenia umyślnie, kto pozostaje w błędzie co do okoliczności stanowiącej jego znamię.

Błąd co do ustawowych znamion polega na tym, że sprawca popełniając czyn opisany w ustawie jako przestępstwo lub

wykroczenie myli się chociażby co do jednego z ustawowych jego znamion, co w konsekwencji wyłącza umyślność realizacji

ustawowych znamion. Może stanowić podstawę za nieumyślną

jego postać (o ile taka jest przewidziana przez ustawę (popatrz

art. 5 k.w.).

Źródło błędu:

- sprawca nie wie o istnieniu takiej normy

- sprawca wiedząc o istnieniu takiej normy, nie wie, iż obowiązuje ona także jego

- sprawca wie o istnieniu i obowiązywaniu normy, ale nie zna jej treści

- sprawca wie o istnieniu, obowiązywaniu i treści normy, ale nie wie, iż wyznacza ona znamiona czynu zabronionego.

Błąd co do ustawowych znamion musi być istotny (error in

personam oraz error in obiecto), w prawie wykroczeń musi

być też popełniony w dobrej wierze. Nie ma tutaj znaczenia

czy był usprawiedliwiony. Inaczej niż w kodeksie karnym.

Błąd co do ustawowych znamion

Art. 28 § 2 k.k. Odpowiada na podstawie przepisu przewidującego łagodniejszą odpowiedzialność sprawca, który dopuszcza się czynu w usprawiedliwionym błędnym przekonaniu, że zachodzi okoliczność stanowiąca znamię czynu zabronionego, od której taka łagodniejsza odpowiedzialność zależy.

Sprawca w przypadku usprawiedliwionego mylnego wyobrażenia

odpowiada jak za dokonanie przestępstwa typu uprzywilejowanego, a w przypadku gdy błąd nie jest usprawiedliwiony sprawca powinien

odpowiadać za umyślne przestępstwo typu zasadniczego.

Kodeks wykroczeń nie przewiduje błędu co do znamienia typu

uprzywilejowanego.

Błąd co do kontratypu i błąd co do okoliczności wyłączającej winę

Art. 29 k.k. Nie popełnia przestępstwa, kto dopuszcza się czynu

zabronionego w usprawiedliwionym błędnym przekonaniu, że zachodzi okoliczność wyłączająca bezprawność albo winę; jeżeli błąd sprawcy jest nieusprawiedliwiony, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

Nie popełnia przestępstwa sprawca realizujący znamiona czynu

zabronionego w błędnym usprawiedliwionym przekonaniu że zachodzi kontratyp albo okoliczność ekskulpacyjna.

Błąd jest usprawiedliwiony gdy sprawca nie był w stanie go uniknąć nawet

przy dochowaniu należytej staranności.

Stan wyższej konieczności – okoliczność ekskulpacyjna

Art. 26 § 2 k.k./ art. 16 § 1 k.w. Nie popełnia przestępstwa także ten, kto, ratując dobro

chronione prawem w określonych warunkach,

poświęca dobro, które nie przedstawia wartości

oczywiście wyższej od dobra ratowanego.

Błąd co do prawa

Art. 30 k.k. Nie popełnia przestępstwa, kto dopuszcza się czynu

zabronionego w usprawiedliwionej nieświadomości jego bezprawności;

jeżeli błąd sprawcy jest nieusprawiedliwiony, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

Sprawca nie ma świadomości, iż jego zachowanie nie jest zgodne z prawem/określoną normą.

Błąd jest usprawiedliwiony gdy sprawca nie był w stanie go uniknąć nawet

przy dochowaniu należytej staranności.

Kodeks wykroczeń węziej ujmuje instytucję błędu co do prawa. Ogranicza ją tylko do karalności zgodnie z art. 7 § 1 k.w. Nie popełnia wykroczenia, kto dopuszcza się czynu

Sprawca nie ma świadomości, iż jego zachowanie jest zabronione przez normę prawa wykroczeń (poza zakresem zainteresowania pozostaje delictum putativum). Istotą tego błędu jest więc to, że sprawca wie co czyni, lecz nie zna jedynie oceny prawnej tego co czyni. Odwrotnie jest przy wtórnej nieświadomości, kiedy to sprawca na skutek błędu co do ustawowych znamion nie uświadamia sobie, że w konkretnym przypadku

realizuje te znamiona, a w konsekwencji nie jest również świadom tego, że całe jego zachowanie jest bezprawne karnie. Nieświadomość bezprawności musi być

oczywiście usprawiedliwiona, aby wyłączyć winę. Do kryteriów branych pod uwagę przy ocenie, czy błąd sprawcy był usprawiedliwiony należą:

- kryterium obiektywne, polegające na ustaleniu czy sprawca był zobowiązany do posiadania informacji o obowiązującym stanie prawnym,

- kryterium subiektywne, sprowadzające się do ustalenia, czy sprawca miał

możliwość uniknięcia błędu w postaci nieświadomości bezprawności karnej.

4. stan wyższej konieczności wyłączający winę

Art. 26 § 2 k.k./ art. 16 § 1 k.w. Nie popełnia wykroczenia, kto działa w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego

jakiemukolwiek dobru chronionemu prawem, jeżeli

niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć, a dobro poświęcone nie przedstawia wartości oczywiście wyższej od dobra ratowanego.

W rachubę wchodzą przy stanie wyższej konieczności eskulpującej tylko dwie relacje odnośnie do proporcji dóbr pozostających w kolizji:

-dobro poświęcane jest równej wartości względem dobra ratowanego,

-dobro poświęcane jest wartości wyższej lecz nie oczywiście wyższej

od ratowanego.

Zagrożenie dobra ratowanego musi być bezpośrednie i rzeczywiste, a jego uchylenie poprzez poświęcenie

innego dobra – bezalternatywne. Poświęcenie

określonego dobra musi być zatem jedynym sposobem na odwrócenie niebezpieczeństwa. Gdyby istniała

możliwość uniknięcia niebezpieczeństwa w inny sposób, to powyższe działanie stanowiło by

przekroczenie stanu wyższej konieczności (zasada

subsydiarności). Zasada proporcjonalności mówi z kolei

o tym, że dobro poświęcone nie powinno przedstawiać

wartości oczywiście większej niż dobro ratowane. Na

stan uchylający winę nie mogą powoływać się osoby,

które mają szczególny obowiązek ochrony dobra.