Negocjacje policyjne w Polsce : zarys
zagadnienia
Przegląd Naukowo-Metodyczny. Edukacja dla Bezpieczeństwa nr 4, 90-105
NEGOCJACJE POLICYJNE W POLSCE (ZARYS ZAGADNIENIA)
Streszczenie
Artykuł przedstawia (w zarysie) zagadnienie negocjacji jako narzędzia wyko-rzystywanego przez policję w Polsce, w rozwiązywaniu sytuacji nadzwyczajnych z udziałem zamachowców, osób zdesperowanych, niezrównoważonych psychicznie, samobójców itp. Bardzo często funkcjonariusze, pełniący nieetatowo obowiązki negocjatora policyjnego, uczestniczą w działaniach mających na celu neutralizację powstałego zagrożenia poprzez podjęcie negocjacji. Doświadczenie zdobyte przez rodzimą formację, odpowiedzialną za bezpieczeństwo i porządek publiczny, w czasie 20 lat istnienia wskazuje, że tzw. siłowe metody rozwiązywania sytuacji bezpośredniego zagrożenia są pejoratywnie postrzeganą przez społeczeństwo ostatecznością, a przyjęta przez Policję strategia Community Policing (zbliżenia się do społeczeństwa) wymaga w pierwszej kolejności podejmowania działań o kon-sensualnej proweniencji.
Summary - NEGOTIATIONS POLICE IN POLAND (ABSTRACT ISSUE) This article presents (in an outline) the issue of negotiations used by police in Poland as a tool, in resolving emergency situations involving bombers, despera-does, mentally unbalanced, suicides, etc. Very often, police officers who are nego-tiators on freelance basis, participate in activities aimed at neutralizing the existing risk, by conducting negotiations. The experience gained by the national formation responsible for public safety and order in the course of the 20 years of its existence shows that the so-called power method of solving a situation of imminent danger are pejoratively perceived by society, and treated as the last resort. The strategy of Community Policing (getting closer to the society) adopted by the Police calls for takig actions of consensual provenance in the first place.
KEY WORDS: Police, police negotiations, Security, Community Policing
Wstęp
Istniejące zagrożenia współczesnego świata, w tym działania terrorystyczne, powodują duże zaangażowanie państw w zapewnienie bezpieczeństwa swoim obywatelom. Jednym z elementów wchodzących w skład działań systemu bezpie-czeństwa wewnętrznego państwa są negocjacje policyjne. Ta quasi metoda roz-wiązywania sytuacji kryzysowych „zadomowiła” się na stałe w działaniach rodzi-mych formacji mundurowych, realizujących zadania z zakresu utrzymania bezpie-czeństwa i porządku publicznego, już na początku lat 90. XX wieku.1
Policja w Polsce
Po upadku komunizmu we wschodniej europie i „otwarciu” się polskiej polityki zagranicznej na zachód, nastąpiła okazja do skorzystania z doświadczeń państw
1
demokratycznych m.in. w zakresie rozwiązywania sytuacji stwarzających bezpo-średnie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego. Polska ratyfikowała w styczniu 1993 r. Europejską Konwencję Praw Człowieka (dalej: EKPC), tym samym zobo-wiązując się do wprowadzenia jej w życie i przestrzegania.2
Istota i szczególny charakter Europejskiej Konwencji, polega nie tylko na wyliczeniu praw i wolności do których jednostka ludzka jest uprawniona, lecz przede wszystkim na ustano-wieniu procedury kontrolnej wciąż unikalnej w skali światowej, która umożliwia żądania przywrócenia praw oraz przyznanie stosownego zadośćuczynienia
finan-sowego obywatelom, którzy uważają, że ich prawa zostały naruszone.3
Mając na uwadze dążenia Polski do pełnej demokratyzacji nie tylko w kwe-stiach gospodarczych ale przede wszystkim społecznych, przy pełnym respekto-waniu praw jednostki i trosce o dobro swoich obywateli – także podczas rozwiązy-wania sytuacji kryzysowych – zaistniała potrzeba wprowadzenia negocjacji pod-czas tzw. działań siłowych.4 Obowiązek ten spoczął w pierwszej kolejności na
Poli-cję, która będąc prekursorem podjęła inicjatywę stworzenia systemu rozwiązywa-nia zagrożeń poprzez negocjacje.
Policja jest zasadniczym narzędziem państwa, służącym do przeciwdziałania występowaniu zagrożeń bezpieczeństwa i porządku publicznego, a także właści-wego reagowania na już poczynione naruszenia w tym zakresie.5 Powołano ją
ustawą z 6 kwietnia 1990 r., jako umundurowaną i uzbrojoną formację służącą społeczeństwu i przeznaczoną do ochrony bezpieczeństwa ludzi oraz utrzymywa-nia bezpieczeństwa i porządku publicznego.6 Do podstawowych zadań policji
nale-ży: ochrona życia i zdrowia ludzi oraz ich mienia przed bezprawnymi zamachami, ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego. W zakresie zwalczania przestęp-czości policja polska współdziała z policjami innych państw i organizacjami mię-dzynarodowymi. Z punktu widzenia rodzaju, charakteru, celu oraz sposobów reali-zacji wymienionych zadań, policja spełnia funkcje: operacyjną,7 interwencyjną,8
wykrywczą.9 Ponadto policja spełnia funkcje kontrolno-orzekającą, egzekucyjną
i wychowawczą.10 Formacja ta ma największe kompetencje i uprawnienia
2
A. Kremplewski, J. Skowron: Prawa człowieka a policja. W: Szkoła Praw Człowieka. Helsińska
Funda-cja Praw Człowieka. Warszawa 1998, z. 5, s. 189-235
3
A. Beckley, M. Zacny, P. Filipek: Prawa człowieka – poradnik dla policjantów. Kraków 2002, s. 17
4
B. Mazur: Siła prawa. W: „Wprost”. 1999, nr 22 (861)
5
Mała encyklopedia wiedzy politycznej. W: M. Chamaj, W. Sokół (red.). Toruń 1997, s. 217
6 Ustawa z 6 kwietnia 1990 r. o Policji tekst jednolity z 29.01.2002 r., (Dz. U. nr 7, poz. 58 z późn. zm.) 7 Polegającą na pozyskiwaniu za pomocą utajnionych technik informacji ze środowisk przestępczych,
umożliwiających podejmowanie działań wyprzedzających lub szybkie wykrywanie sprawców prze-stępstw, (w tym także działalności terrorystycznej) często na gorącym uczynku. Wyniki działań opera-cyjnych oraz analiza zagrożeń, pozwalają również tworzyć programy prewencyjne (profilaktycz-ne).J. Szafrański: Współdziałanie jednostek obrony terytorialnej i policji w walce z terroryzmem. Szczytno 2004, s. 40
8 Przejawiającą, się głównie poprzez bezpośrednią, interwencję funkcjonariuszy policji i stosowaniu przez nich przewidzianych prawem środków przymusu bezpośredniego, a w razie konieczności broni palnej (jako środka ostatecznego), podczas reagowania w wypadku naruszenia bezpieczeństwa i po-rządku publicznego. Ibidem
9 Związaną z wykonywaniem przez policję zadań jako organu ścigania, a więc wykrywaniem sprawców przestępstw, wypełnienie tej funkcji jest podstawą do osądzenia sprawców przez sądy i wymaga sto-sowania wielu technik pracy operacyjno-rozpoznawczej zarówno jawnych, jak i niejawnych, za których pomocą jest możliwe uzyskiwanie informacji, ich gromadzenie i przetwarzanie, utrwalanie śladów i dokumentowanie dowodów. Ibidem
10 W. Pokruszyński, K. Straszewski, T. Terlikowski: System bezpieczeństwa publicznego Polski. War-szawa 1996, s. 156-157
noprawne upoważniające do skutecznej walki z wszelkimi rodzajami przestępczo-ści i patologii społecznych. Najogólniejszy podział służb policyjnych dzieli je na trzy podstawowe kategorie:
- służbę kryminalną, która korzystając z procesowych i pozaprocesowych (operacyjnych) metod i form pracy, prowadzi działalność w zakresie: zwal-czania przestępczości kryminalnej,11
gospodarczej oraz zorganizowanej i terroryzmu, wykonując czynności zmierzające do wykrycia sprawców tych przestępstw;12
- służbę prewencyjną, która zajmuje się zapobieganiem przestępstwom i wykroczeniom oraz innym zjawiskom kryminogennym, organizuje i koor-dynuje działania policji na rzecz ochrony osób i mienia oraz porządku i bezpieczeństwa publicznego,13 jak również koordynuje przedsięwzięcia
jednostek Policji dotyczące bezpieczeństwa w ruchu drogowym;
- służbę logistyczną, która prowadzi gospodarkę budżetową i pozabudżeto-wą jednostek organizacyjnych Policji oraz pełniących w nich służbę poli-cjantów i zatrudnionych pracowników; prowadzi również obsługę finansową oraz socjalną emerytów i rencistów Policji.
Wszystkie wymienione służby (piony) tworzące Policję, realizują w mniejszym lub większym stopniu zadania w zakresie ochrony bezpieczeństwa ludzi oraz ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego. Do realizacji zadań z zakresu rozwiązywania sytuacji kryzysowych, przewidziano w strukturach policji
11 Jedną z komórek organizacyjnych Policji w pionie kryminalnym, zajmującą się działalnością antyterro-rystyczną jest Centralne Biuro Śledcze Komendy Głównej Policji (CBŚ KGP) Utworzone ono zostało poprzez połączenie działających wcześniej: Biura do Walki z Przestępczością Zorganizowaną oraz Biura do Walki z Przestępczością Narkotykową. Wyznaczono trzy główne obszary zainteresowania Biura: ▪ kryminalny (terror, materiały wybuchowe, broń, haracze); ▪ narkotykowy (produkcja, handel, przemyt narkotyków); ▪ ekonomiczny (korupcja, pranie “brudnych” pieniędzy, afery bankowe, giełdo-we). A. Misiuk: Historia Policji w Polsce. Od X wieku do współczesności. Warszawa 2008, s. 195. Por.
zarządzenie nr 1/2000 komendanta głównego Policji z 29 lutego 2000 r. w sprawie powołania oraz określenia organizacji, zakresu działania i właściwości służby śledczej.
12 Podobną do CBŚ działalność, lecz tylko na poziomie wojewódzkim prowadzą wydziały ds. zwalczania terroru kryminalnego komend wojewódzkich i Komendy Stołecznej Policji. Zostały one utworzone de-cyzjami komendantów wojewódzkich oraz komendanta stołecznego Policji w 1999 r. jako reakcja na narastającą przestępczość bandycką, utrzymującą się wysoką liczbę przestępstw o charakterze ak-tów terroru kryminalnego w postaci zamachów na życie i mienie z użyciem materiałów wybuchowych oraz postępującą brutalizację działań sprawców przestępstw kryminalnych. J. Gołębiewski: Wydział
ds. Terroru Kryminalnego Komendy Stołecznej Policji w Warszawie jako przykład specjalistycznej jednostki Policji. W: „Policja”. 2000, nr 3, s. 77-80
13 Kolejnym, istotnym w walce z terroryzmem (pionem) służby w strukturze Policji jest służba prewen-cyjna. Ze względu na zakres prowadzonych działań skupia w swoich szeregach pododdziały i oddzia-ły prewencji Policji, Nieetatowe Pododdziaoddzia-ły Policji (NPP) i Samodzielne Pododdziaoddzia-ły Antyterrory-styczne Policji (SPAP). Organizowanie w Polsce różnego rodzaju uroczystości i imprezy z udziałem szerokich mas społecznych, pościgi za ukrywającymi się groźnymi przestępcami, klęski żywiołowe, epidemie powodujące zagrożenie dla życia i zdrowia obywateli wymagają wielu przedsięwzięć i czyn-ności zapewniających utrzymanie bezpieczeństwa i porządku publicznego, a także działań angażują-cych pododdziały zwarte Policji. Specyfika tych działań wymusza inną od pozostałych jednostek Poli-cji strukturę organizacyjną, inne wyposażenie, odmienne cele i zasady szkolenia, inny sposób przygo-towania do działań oraz odmienną taktykę ich prowadzenia. Decyzja nr 34 komendanta głównego Policji z 12 lutego 2003 r. w sprawie utworzenia oddziałów prewencji Policji i samodzielnych podod-działów prewencji Policji oraz zarządzenie nr 715 komendanta głównego Policji z 22 grudnia 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad organizacji i działania nieetatowych pododdziałów i oddziałów prewen-cji Poliprewen-cji.
stanie zespołów składających się z przeszkolonych i przygotowanych do działania w każdych warunkach funkcjonariuszy-negocjatorów.
Pojęcie negocjacji
Czym jest negocjacja?. G. I. Nierenberg twierdzi, iż „…nie może być dziedziny prostszej do zdefiniowania, ani mającej szerszy zasięg”.14
Jest to prawda, ale tylko połowiczna. Zasięg negocjacji jest rzeczywiście ogromny. Spójrzmy, jakie skoja-rzenia z tym słowem mieli studenci Politechniki Wrocławskiej. Jako kojarzące się z negocjacjami studenci wymienili słowa: rozmowa, przedstawienie własnego zda-nia, kompromis, jego poszukiwanie i osiąganie, obustronne zadowolenie, obu-stronna rezygnacja, ustępstwa, konflikt, przetarg, rokowania, dochodzenie do celu, argumentacja, porozumienie, dochodzenie do niego, rozejm, pokój, zawieszenie broni, kapitulacja, kontrakt, dyplomacja, polityka, partie polityczne czy koalicja.15 Każde z tych skojarzeń w pewien sposób opisuje istotę negocjacji. Jednak traktują one to pojęcie z wielu bardzo różnych aspektów. Dlatego też druga połowa stwier-dzenia Nierenberga nie jest do końca prawdziwa. Trudno jest stworzyć jedną defi-nicję tego słowa uwzględniającą wszystkie jego aspekty. W literaturze spotykamy wiele prób określenia negocjacji, jednak żadna nie opisuje tego zjawiska komplek-sowo.
Oto niektóre z nich:
- negocjacje – z łac. negotium, interes – rozumiane są jako prowadzenie
rozmów w celu doprowadzenia do kompromisu lub uzgodnień;16
- negocjacje – są złożonym procesem decyzyjnym angażującym co najmniej dwóch uczestników wyrażających różne opinie na temat kształtu dyskuto-wanego przez nich rozwiązania;17
- negocjacje – to komunikowanie się dla osiągnięcia wspólnych decyzji, ta-kich, które mogą być w sposób spójny akceptowane przez wszystkie stro-ny; jest to proces uzyskiwania od innych tego, co chcesz uzyskać, dając im to, czego oni potrzebują;18
- negocjowanie – to odpowiednia strategia w przypadku różnych, a czasami sprzecznych interesów dwóch stron współzależnych w takim stopniu, że porozumienie byłoby wzajemnie korzystne; strony nie zgadzają się, ale pragnęłyby osiągnąć porozumienie, ponieważ zarówno brak rozwiązania, jak i współzawodnictwo byłyby dla obu niekorzystne;19
- negocjacje – to sekwencja wzajemnych posunięć, poprzez które strony dą-żą do osiągnięcia możliwie korzystnego rozwiązania częściowego konfliktu interesów;20
- negocjacje – dwustronny proces komunikowania się, którego celem jest osiągnięcie porozumienia, a więc podjęcia wspólnej decyzji o przyszłym
14
G. I. Nierenberg: Sztuka negocjacji. Warszawa 1998, s. 16
15 J. Waszkiewicz: Jak Polak z Polakiem. Szkice o kulturze negocjowania. Warszawa-Wrocław 1997, s. 11
16
H. Januszek: Kompetentny górą czyli negocjacje jako sposób rozwiązywania konfliktów. W:
„Perso-nel”. 1999, nr 4, s. 12
17 J. Kamiński: Przygotowanie negocjacji. W: „Personel”. 1999, nr 12, s. 2 18 M. Huflejt-Łukasik: Negocjacje z NLP (cz. II). W: „Manager” 1999, nr 4, s. 27 19
W. Mastenbroek: Negocjowanie. Warszawa 1996, s. 16 20 Z. Nęcki: Negocjacje w biznesie. Kraków 2005, s. 84 i n
działaniu w sytuacji, gdy przynajmniej niektóre interesy zaangażowanych stron są konfliktowe;21
- negocjacje – to ten rodzaj komunikacji, w którym próbujesz uzyskać czyjąś aprobatę, zgodę lub też wymusić na kimś podjęcie działania;22
- negocjacja – jest procesem, w którym przynajmniej dwie strony, mające różne opinie, potrzeby i motywacje, starają się dojść do porozumienia w ważnej dla nich kwestii;23
- negocjacje – są zachowaniem typowo ludzkim – nie obserwujemy tego u zwierząt – być może dlatego, że są one bezpośrednio związane z używa-niem języka, być może dlatego, że rozwiązywanie konfliktów między ludź-mi i grupaludź-mi jest zastąpieniem tylko niektórych reguł naturalnych przez kul-turowe.24
Z negocjacjami mamy do czynienia, gdy między stronami występują pewne różnice, czyli w sytuacji konfliktu. Mimo tych różnic strony pragną dojść do poro-zumienia i mają wolę wspólnie rozwiązać problem. Ta motywacja do wspólnego działania w celu rozwiązania konfliktu wynika na ogół z faktu, że uczestnicy konflik-tu spostrzegają, iż są od siebie wzajemnie zależni i żaden z nich – działając samo-dzielnie – nie osiągnie tego, do czego mogą dojść dzięki współpracy.25
Wszystkie powyższe definicje są słuszne, ale niestety częściowe. Bardzo trudne (o ile nie niemożliwe) jest natomiast utworzenie jednej pełnej definicji nego-cjacji, zawierającej wszystkie aspekty tego słowa. Wraz z ewolucją człowieka i rozwojem języka, zmieniało się również znaczenie słowa „negocjacje”. Historia obrazuje w jak różnych ujęciach traktowano je na przełomie wieków. Zacznijmy od etymologii tego słowa.
Słowo negocjacje pochodzi od łacińskiego neg+otia. Pierwszy człon oznacza negocjację, drugi jest liczbą mnogą od otium = czas wolny, próżnowanie. Negotium oznacza więc czas wypełniony jakimiś praktycznymi zajęciami, obowiązkami, inte-resami. Stąd powiedzenie „Otia post negotia” odpowiadające polskiemu „Najpierw obowiązek potem przyjemność”.26 Dla Rzymian podstawowe, a więc naturalne,
było próżnowanie, a dopiero jego zaprzeczeniem był czas wypełniony pracą. Sło-wo negocjacje oznaczało, więc pierSło-wotnie zajęcia praktyczne, dalekie od ideału zajęć człowieka wolnego. W późniejszym czasie słowo negocjant oznaczało kupca, zwłaszcza hurtowego. Tak jest używane w staropolszczyźnie i we współczesnym języku francuskim. Z handlowych „przetargów” słowo to przeszło do innych dzie-dzin.27 Powyższy opis dowodzi, ze negocjacje mają rodowód kupiecki. Handel istniał od zarania ludzkiej cywilizacji. Ludzie zawsze handlowali, zmieniając tylko towar, w zależności od tego, na co było zapotrzebowanie w danym okresie.
Osobą, która chciała „objąć” całość negocjacji jest J. Kamieński, który posunął się do takiego zobrazowania wszystkich elementów negocjacji – „…gdyby połączyć w jedną całość wszystkie ważniejsze elementy negocjacji podane w literaturze, można powiedzieć, że są one: sposobem rozwiązywania konfliktu, zespołem
21 R. Rządca, P. Wujec: Negocjacje. Warszawa 2001, s. 10 22
M. Donaldson, M. Donaldson: Negocjacje. Warszawa 1999, s. 1 23
P. Casse: Jak negocjować. Poznań 1996, s. 15
24
L. Bellenger: Negocjacje. Kraków 1999, s. 21 25
K. Balawajder: Komunikacja, konflikty, negocjacje w organizacji. Katowice 1998, s. 120 26 P. J. Dąbrowski: Praktyczna teoria negocjacji. Warszawa 1991, s. 26 i n
27
łań na rzecz osiągnięcia porozumienia, podejmowaniem wspólnej decyzji, docho-dzeniem do konsensusu przez strony, które uczestniczą w procesie wzajemnej komunikacji, uczenia się, argumentowania i perswazji oraz wywierania nacisków realizowanych w celu zaspokojenia potrzeb uczestników opisywanego procesu”.28
Zdaniem Kamieńskiego charakterystyczną cechą relacji pomiędzy osobami uczestniczącymi w negocjacji (negocjatorami) wydaje się być związek współzależ-ności skupiający się na dwóch elementach: rywalizacji oraz konieczwspółzależ-ności współ-pracy. Autor wskazuje, iż muszą one wystąpić jednocześnie „…aby można było, po co negocjować i zarazem, o czym”.
Badając strukturę przebiegu negocjacji w sytuacji kryzysowej29 (w kontekście
pośredniego lub bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia ludzkiego) można wyróżnić kilka faz, do których należą:
- etap przygotowania negocjacji – umownie można założyć, iż rozpoczyna się on wraz z pojawieniem się pomysłu rozmów, wtedy to uczestnicy negocjacji próbują zwykle określić wstępnie swoje cele;
- etap rozmowy wstępnej (zwanej otwarciem rozmów) – jest to kilkuminutowy dialog stron na naturalny, niezobowiązujący temat;
- etap właściwych negocjacji – określany mianem przetargu;
- etap zakończenia negocjacji – jako moment zakończenia rozmów i wprowadzenia w życie przyjętych przez strony postanowień.30
Na pozytywny rezultat działań negocjacyjnych, poza umiejętnościami negocja-tora, ma duży wpływ tzw. typ sprawcy sytuacji kryzysowej.31 Możemy wyróżnić
sprawców przestępczych z podziałem ich osobowości na antyspołeczną32
i
28 J. Kamiński: Negocjowanie – techniki rozwiązywania konfliktów. Warszawa 2003, s. 16 29
R. J. Lewicki, J. A. Litterer: Negotiation. Illinois 1985, s. 126 30 J. KamińskI: op. cit., s. 27
31
T. Bielska: Zachowanie policjanta na miejscu przypadku z zakładnikami lub manifestacją próby sa-mobójczej. W: G. Kędzierska (red.). Szczytno 2001, s. 25-26
32 Osobowość antyspołeczna – osobnik tego typu to zwykle uzbrojony napastnik, który zaskoczony przez szybką reakcję policji, wpada w potrzask na miejscu przestępstwa. Kiedy zdaje sobie sprawę, ze został otoczony, bierze zakładników, aby zapewnić sobie drogę wyjścia. Pertraktuje z policją, sta-rając się zachować pieniądze lub inne dobra uzyskane podczas napadu i usiłuje uzyskać dodatkowe środki, by znaleźć drogę wyjścia z pułapki na swobodę. Sprawcę tego typu można zidentyfikować dzięki logicznemu charakterowi jego zadań np.: pieniądze, żywność, wolność. Zakładnikami jego są zwykle pracownicy i klienci. M. Radochoński: Osobowość antyspołeczna. Rzeszów 2000, s. 26 i n
ekwatną,33 zaburzonych psychicznie z diagnozą schizofrenii paranoidalnej34
lub depresji35 oraz sprawców z motywami politycznymi.36
Jak zasygnalizowano powyżej, ponadprzeciętne umiejętności techniczne ne-gocjatora są niezbędnym elementem warunkującym konsensualne rozwiązanie każdej sytuacji kryzysowej. Umiejętności negocjowania nie są talentem, z którym jedni mają szczęście się urodzić, a drudzy nie. Każdy może być negocjatorem, gdyż prowadzenie negocjacji to umiejętność, którą każdy może posiąść poprzez trwałe ćwiczenia. Różnica polega na tym, że niektórzy są dobrymi negocjatorami, inni osiągają kiepskie rezultaty. Zależy to od cech charakteru i intensywności ćwi-czeń danego negocjatora. Niektóre cechy charakteru sprzyjają, bowiem rozwijaniu umiejętności negocjatorskich, inne wręcz w tym przeszkadzają. F. de Callieres sporządził listę zawierającą cechy charakteru niepożądane u negocjatora.37
We-dług Callieres’a negocjatorami nie powinni być: hazardziści, nałogowi alkoholicy, ludzie „narwani” mający gwałtowny temperament, ludzie niepraworządni i o nieure-gulowanym trybie życia, ludzie utrzymujący stosunki z „ciemnymi” typami i oddają-cy się frywolnym rozrywkom.38 Osoby, które posiadają cechy niepożądane w
ne-gocjacjach muszą intensywnie ćwiczyć, aby je w sobie stłumić. Natomiast, jeżeli nie posiadają cech potrzebnych do negocjacji, także muszą intensywnie ćwiczyć, aby je w sobie rozwinąć, bez nich bowiem nigdy nie będą dobrymi negocjatorami.
Jedną z najważniejszych cech negocjatora, która jest niezbędna podczas prowadzenia negocjacji, jest empatia, czyli umiejętność wczuwania się w sytuacje
33 Osobowość nieadekwatna – osobnik tego typu to zazwyczaj także uzbrojony bandyta, który ze względu na nieskutecznie zaplanowanie przedsięwzięcia, poważnie przecenił swoją zdolność doko-nania rabunku. Błędy, jakie popełnia, są niemal dziecinne, jego żądania, jak na przykład milion dola-rów w złocie, są na granicy niemożliwości. W odróżnieniu od osobnika o osobowości antyspołecznej, typ ten ma w swej przeszłości bardzo ograniczone doświadczenia przestępcze, a jego żądania przy-bierają charakter niemal przepraszający. Może wysunąć pewne żądanie z ogromnym zdecydowa-niem, a następnie sam przedstawić negocjatorowi kilka wariantów. Osobnik taki może być również wspólnikiem osobnika przywódczego, podążającym za przykładem i spełniającym polecenia, przy czym jest nieobliczalny, jeśli pozostawi się go samemu sobie. A. Jakubik: Zaburzenia osobowości. Warszawa 1997, s. 27 i n
34
Schizofrenik paranoidalny – jest to najbardziej powszechna postać choroby psychicznej. Żądania osobnika tego typu są zwykle dziwaczne: Bandyta, który napadł na bank w Kalifornii, zażądał żeby do każdego banku w Los Angeles dostarczono ciężarówkę wypełnioną pokarmem dla ptaków, żeby wszyscy mieszkańcy poszli pieszo do oceanu, aby dokonać ablucji i żeby wszystkie samochody sta-nęły na dwa dni. Inny przykład absurdalnego żądania to polecenie, żeby władze wyłączyły Księżyc. E. Hilgard: Wprowadzenie do psychologii. Warszawa 1967, s. 776-777
35 Osobnik z depresją – to osobnik cierpiący na głęboką depresję, który może być na progu samobój-stwa. Można go rozpoznać po ściszonej tonacji wypowiedzi, zwolnionym sposobie mówienia i nega-tywnych zapatrywaniach. Może on zamordować zakładnika, a przynajmniej stworzyć wrażenie, że go zranił, aby zmusić policję, żeby go zastrzeliła. Jego żądania przeplatają się zwykle ze stwierdzeniami na temat depresji i śmierci. Zakładnicy takiego osobnika są często osobami, które zna. Poprzez akt wzięcia zakładników wyraża on swą potrzebę pomocy, chce zostać ukarany, ale często pragnie by mu wyperswadowano jego plany. L. Cierpiałowska: Psychologia zaburzeń osobowości. Wybrane
za-gadnienia. Poznań 2004, s. 160 i n
36 Osobnik taki zwykle wybiera starannie moment, miejsce i zakładnika. Spośród wszystkich typów uprowadzających zakładników jest to osobnik najbardziej oddany swojej sprawie i najlepiej przygoto-wany. Osobnicy tego typu stawiają przed władzami największe wyzwanie i stanowią najpoważniejszą groźbę dla przetrwania zakładników, gdyż to właśnie sprawcy tego typu częściej niż inni dokonują egzekucji zakładników. A. Strunk: Biesłan. Requiem. Częstochowa 2005, passim
37
F. de Callieres: Sztuka dyplomacji. Lublin 1997, s. 11 i n 38
innych i rozumienia ich odczuć i pomysłów.39
Posiadanie tej cechy charakteru jest ogromną zaletą, gdyż pozwala ona dobrze rozumieć innego człowieka, ale z dru-giej jednak strony, pozwala także zachować własne poglądy i nie ulegać wpływom innych osób, gdyż uwidacznia różnicę w uczuciach i poglądach różnych ludzi. Em-patia to podstawa negocjacji, w których obie strony wygrywają. Osoba nie potrafią-ca postawić się w sytuacji drugiej strony, zawsze będzie myślała tylko o sobie, a to wyklucza osiągnięcie porozumienia korzystnego dla obu stron. W każdych nego-cjacjach bardzo pożądane jest wyczulenie na wartości, percepcję, troski, normy zachowania i nastrój tych, z którymi się negocjuje. Należy je poznać i dostosować się, ale jednocześnie należy też unikać stereotypowego myślenia, gdyż przypisy-wanie komuś cech na podstawie charakterystyki cech grupy, z której się wywodzi, jest zarówno obraźliwe, jak i niebezpieczne. W ten sposób pozbawiamy daną oso-bę indywidualności.
Inne niezwykle ważne cechy, jakimi winien się charakteryzować dobry nego-cjator, to szacunek i uczciwość. Szacunek jest cechą zbliżoną do empatii. Nie jest, bowiem możliwe, aby szanować i rozumieć innych, jeśli nie szanuje się i nie rozu-mie samego siebie. Dlatego też szacunek do siebie samego jest niezbędny dla tworzenia przyjaznej atmosfery podczas toczących się negocjacji, w myśl zasady –
szacunek przyciąga szacunek.40 Powszechnie, bowiem wiadomo, że jeśli jedna ze
stron okazuje szacunek to automatycznie i druga strona zaczyna nim obdarzać oponenta. Jeżeli zaś chodzi o uczciwość to jest ona niezbędna w każdej dziedzi-nie, nie tylko w negocjacjach. Jeśli od początku postępuje się uczciwie, nie trzeba tracić energii na niepotrzebny stres, że nasze kłamstwo i krętactwa wyjdą na jaw. Poza tym, jak mówi stare przysłowie: „Kłamstwo ma krótkie nogi”. Prędzej, czy później nasza nieuczciwość zostanie ujawniona. W tym momencie nasza kariera negocjatora jest zakończona, gdyż raz utraconą reputację i zaufanie bardzo trudno jest odzyskać. Kolejną cechą również związaną z empatią, jest poczucie sprawie-dliwości. Tutaj także trzeba umieć wczuć się w sytuację innych, aby sobie uświa-domić, że potrzeby innych są również ważne, jak i nas samych. Poczucie sprawie-dliwości nie polega jednak na tym, aby wszystkich ludzi traktować jednakowo. Normalną rzeczą jest, że bliskich czy podwładnych traktuje się inaczej, niż inne osoby. Należy jednak sobie uświadomić, iż każdy człowiek jest z natury inny i ma inne potrzeby. Na przykład, jedni potrzebują mniej czasu, a inni więcej, aby zrozu-mieć daną kwestię. Dobry negocjator musi być cierpliwy i odpowiedzialny. Cierpli-wość, to nie tylko przeciwność porywczości. Cierpliwość to także synonim wytrwa-łości, umiejętności radzenia sobie z chwilową porażką, nie załamywanie się tylko cierpliwe ponawianie próby. Porażka to nieodłączna część sukcesu. Dlatego też, tylko ci najbardziej cierpliwi i uparci, mają szansę odnieść sukces. Odpowiedzial-ność, to cecha, którą powinien posiadać każdy dorosły człowiek. Człowiek odpo-wiedzialny to człowiek świadomy wszelkich konsekwencji swoich czynów, nieza-leżnie od tego, czy podjęte działania były skuteczne czy nie.41 Elastyczność to
następna cecha ważna, która określa zdolność radzenia sobie z nowymi, nieprze-widzianymi sytuacjami i trudnościami. Cecha ta jest niezbędna szczególnie w ne-gocjacjach konstruktywnych, gdyż bez niej nie jest możliwe, aby strony pogodziły
39 E. Bieńkowska: Poradnik mediatora. Warszawa 1999, s. 24 i n 40
R. Fisher, W. Ury, B. Patton: Dochodząc do tak – Negocjowanie bez poddawania się. Warszawa
2007, s. 16
swoje cele i potrzeby z celami i potrzebami drugiej strony. Inna cecha, która jest bardzo przydatna negocjatorowi w wykonywaniu zawodu, to zdyscyplinowanie. Działa ono jak motor, wewnętrzna siła napędowa zachęcająca do pokonywania nowych przeszkód. Dzięki zdyscyplinowaniu negocjator jest uważny i poważnie podchodzi do wszystkich wyzwań. Poważnie wcale nie znaczy smutno czy ponuro. Poważnie znaczy rozważnie. Nie przeszkadza to w zachowaniu poczucia humoru, które jest bardzo przydatne w szczególności dla rozładowania napięcia. Podczas trudnych i złożonych negocjacji, w których gra jest o wysoką stawkę, strony są zazwyczaj podenerwowane i pracują w napięciu. Dobrze jest wtedy wykorzystać swoje poczucie humoru i rozluźnić trochę atmosferę. Urok osobisty także może być atutem w negocjacjach. Jeśli mielibyśmy do wyboru porównywalne oferty od dwóch kontrahentów: jednego miłego i sympatycznego, drugiego ponurego i zgorzkniałego, najprawdopodobniej wybralibyśmy współpracę z tym pierwszym. To, jaki jest dany człowiek wewnątrz, emanuje na zewnątrz i udziela się otoczeniu, wpływając na klimat, w jakim stopniu prowadzone są rozmowy. Dlatego też, jeśli jest możliwość wyboru, nikt nie chce pracować z osobą niesympatyczną. Pedan-tyzm dla wielu ludzi nie jest cechą pozytywną. Jednak, jeśli nie jest to skrajność, często okazuje się niezwykle przydatny w negocjacjach. To szczegóły, bowiem pozwalają drugiej stronie w pełni dostrzec korzyści płynące z porozumienia. „Grze-banie” w detalach jest szczególnie przydatne przy argumentacji.42 Na przykład
podczas negocjacji o sponsoring jakiegoś wydarzenia warto jest pogrzebać w deta-lach i dokonać różnych obliczeń ukazujących, jakie korzyści uzyska sponsor, ile osób zobaczy jego logo, jaki jest przewidywalny koszt dotarcia do tysiąca osób w porównywaniu z innymi formami reklamy itd.43
Każdy negocjator, tak jak każdy inny człowiek, reprezentuje jakiś typ osobo-wości. Cechy osobowości negocjatorów, tak jak ich cechy charakterystyczne, mają ogromny wpływ na przebieg procesu negocjowania. Różnica między innymi polega jednak na tym, że w przypadku cech charakterystycznych, negocjator może je rozwinąć albo stłumić w zależności od potrzeby. Natomiast na cechy osobowości nie ma się żadnego wpływu, trudno jest, bowiem zmienić własną osobowość. Oso-bowość danego człowieka decyduje o sposobie jego zachowania i interpretacji otrzymanych informacji. Podobnie jest w negocjacjach. Różni negocjatorzy przy-bierają różne style zachowania. W przypadku zetknięcia się negocjatorów o róż-nych osobowościach, może dojść do konfliktów, a nawet do zerwania rozmów tylko z tego powodu. W myśl zasady, „kiedy wejdziesz między wrony kracz jak i one” powinniśmy dopasować własną osobowość do osobowości drugiej strony. Nego-cjatorzy mogą posiadać jeden z czterech głównych typów osobowości: pragmaty-ka,44 ekstrawertyka,45 wrażliwca46 czy analityka.47
Negocjacje policyjne są specyficzną formą prowadzenia quasi dialogu i nie mają odzwierciedlenia do realizowanych negocjacji biznesowych. Negocjacje poli-cyjne odbywają się pod presją zagrożenia osób lub presją „publiczności”, oczeku-jących na pozytywne lub negatywne zakończenie sytuacji kryzysowej. Priorytetami
42
G. Rosa: Komunikacja i negocjacje w biznesie. Szczecin 2009, s. 21 i n 43 R. Rządca, P. Wujec, op. cit., s. 163
44 R. Dawson: Sekrety udanych negocjacji. Poznań 1999, s. 14 45
A. Fowler: Jak skutecznie negocjować. Warszawa 2001, passim
46
G. Kennedy: Negocjator. Warszawa1998, s. 32 47
w prowadzonych negocjacjach przez policję są: rozwiązanie incydentu bez dal-szych ofiar, zapewnienie bezpieczeństwa wszystkim uczestnikom incydentu, za-trzymanie sprawców, wykonanie zadania zgodnie z normami społecznymi. W gocjacjach policyjnych nie występuje jeden negocjator, a mówi się o „zespole ne-gocjacyjnym”, który przy pomocy bezpośredniego kontaktu głosowego lub urzą-dzeń technicznych nawiązuje kontakt i prowadzi negocjacje.
Dla potrzeb negocjacji policyjnych określono, iż stosowną definicją negocjacji jest proces komunikacji mającej na celu rozwiązanie sytuacji kryzysowej. W nego-cjacjach policyjnych korzysta się też z następujących pojęć:
- terroryzm – nielegalne użycie lub groźba użycia przemocy przeciwko osobom lub mieniu dla osiągnięcia ekonomicznych, politycznych lub społecznych celów;48
- sytuacja kryzysowa – wszelkie zachowania osób zagrażające życiu, zdrowiu ludzi lub mieniu;49
- sprawca sytuacji kryzysowej – osoba lub osoby usiłujące uzyskać władze, uznanie, wpływ, korzyści materialne stosując przemoc psychiczną lub fizyczną;
- zakładnik – osoba zatrzymana jako zabezpieczenie dla realizacji pewnych żądań.50
Można sobie zadać pytanie – Dlaczego policja w sytuacjach kryzysowych ne-gocjuje?. Otóż odpowiadając na to pytanie trzeba się ustosunkować do możliwości rozwiązywania sytuacji kryzysowych:51
- szturm sił policji bez rozpoznania (z marszu) – jest najgorszym z możliwych rozwiązań, gdyż w takiej sytuacji istnieje bardzo duże ryzyko i zagrożenie związane z bezpieczeństwem zakładników jak i policjantów biorących udział w akcji, a także pewnym wyeliminowaniu sprawców incydentu;52
- szturm sił policji po rozpoznaniu – rozwiązanie to ma mniej słabych stron, lecz nie niweluje całkiem zagrożenia, a czas potrzebny na rozpoznanie jest możliwy do zdobycia w bezpieczny sposób tylko przez podjęcie negocjacji;53
- opcja wykorzystania strzelców wyborowych – przy dobrym rozpoznaniu i użyciu odpowiedniej ilości strzelców daje duże szanse na przeżycie zakładników, ale pociąga za sobą podjęcie decyzji o wyeliminowaniu sprawców incydentu;54
- opcja podjęcia negocjacji – daje nam pewność nie narażania żadnych osób biorących udział w incydencie na utratę życia.
48 K. Dębiński: Pojęcie i rodzaje terroryzmu, jego ofiary i sprawcy. W: „Policja”. Szczytno 2007, nr 1, s. 8-18
49
S. Augustyn: Koncepcje nowoczesnego systemu zarządzania kryzysowego. (W:) Zeszyty Naukowe Akademii Obrony Narodowej. Warszawa 1998, s. 4
50
T. Aleksandrowicz: Terroryzm międzynarodowy. Warszaw 2008, s. 49
51 Grupa reagowania na sytuacje kryzysowe-Zespół negocjacji kryzysowych Akademii FBI. Quantico,
Wirginia. Podręcznik dla uczestnika szkolenia. Warszawa – Legionowo, 1998 r.
52 K. Jałoszyński: Terroryzm czy terror kryminalny w Polsce? Warszawa 2001, s. 7 53 K. Jałoszyński: Współczesny wymiar antyterroryzmu. Warszawa 2008, s. 154
54 M. Czerwiński: Taktyka działań strzelców wyborowych w operacjach specjalnych. W: „Komandos”. 2006, nr 2, s. 47-51
W opcji negocjacyjnej priorytetem jest prowadzenie negocjacji do spowodo-wania poddania się sprawców, a w sytuacji, gdy istnieje realne zagrożenie dla ży-cia zakładników prowadzi się tzw. „grę na zwłokę” w celu przygotowania najko-rzystniejszej możliwości rozwiązania taktycznego, czyli szturmu. Jak widać najbez-pieczniejszym sposobem rozwiązania sytuacji kryzysowej dla wszystkich jej uczestników jest prowadzenie negocjacji, które prowadzą w konsekwencji do jej pozytywnego zakończenia. Jednocześnie z rozwiązaniami siłowymi łączą się pew-ne problemy, okazuje się iż na 1000 osób, które zginęły podczas sytuacji „zakład-niczych” na świecie, aż 780 zginęło podczas akcji odbijania zakładników.55
Szanse utraty życia w czasie odbijania zakładników są bardzo duże. Ponadto, jeśli od sa-mego początku rozwiązywania incydentu uciekniemy się do rozwiązań siłowych wówczas może być bardzo trudno lub może okazać się to niemożliwe, aby powró-cić do negocjacji. Natomiast rozpoczynając rozwiązanie incydentu od negocjacji zawsze będziemy mieli do dyspozycji jeszcze wszystkie pozostałe opcje.
W negocjacjach policyjnych niezbywalną zasadą jest, iż to przeszkolony poli-cjant realizuje „kontakt” z obiektem (zamachowcem, samobójcą itp.). Często poja-wia się pytanie – Dlaczego negocjacji w policji nie prowadzą wyszkoleni psycholo-dzy tylko policjanci?. Odpowiedzi na to pytanie należy szukać w środowisku pracy psychologów. Psycholog spotyka się ze swoim pacjentem w pewnych odstępach czasu przez okres 6 miesięcy, czasem roku. Podczas tych sesji dowiaduje się wie-lu rzeczy o swoim pacjencie: co wie-lubi, czego nie wie-lubi, poznaje jego potrzeby emo-cjonalne itp. Przez okres spotkań psycholog może mieć (lub nie) duży wpływ na pacjenta.56 W sytuacji zabarykadowania się lub w sytuacji z zakładnikami nie ma się takiego luksusu jak czas. Policjanci na miejscu zdarzenia muszą zmagać się z natychmiastowym kryzysem i wielką niewiadomą dotyczącą czasu jego trwania. Funkcjonariusze są szkoleni i posiadają doświadczenie w sytuacjach, kiedy mają do czynienia z zagrożeniem i sprawcami czynów karalnych. Istnieje, więc kilka praktycznych powodów by skorzystać z pomocy policjanta jako negocjatora. Otóż więcej jest policjantów niż psychologów, policja pracuje 24 godziny na dobę. Ła-twiej przeszkolić policjanta z podstaw psychologii niż nauczyć psychologa podstaw policyjnych technik pracy. Poza tym psycholodzy z praktyką najczęściej popełniają błąd i diagnozują sprawcę, a nie skupiają się na pozytywnym zakończeniu incyden-tu. Modelem negocjatora z ramienia policji byli policjanci z komórek kryminalnych, którzy w wyniku doświadczenia nabytego w pracy „na ulicy” jako osoby prowadzą-ce wywiady, dochodzenia i przesłuchania sami niejako nauczyli się podstaw psy-chologii.57 Negocjatorzy policyjni nie mają do czynienia z terapią długoterminową. Działają analogicznie jak w przypadku udzielania pierwszej pomocy medycznej, po to by ustabilizować sytuację, zanim zastosuje się zawodową pomoc.58
Ponadto wprowadzony proces selekcji do służby w Policji, predestynuje kandydatów z po-żądanym – z punktu widzenia realizacji obowiązków służbowych – wykształceniem m.in. absolwentów psychologii.
55
B. Hoffman: Oblicza terroryzmu. Warszawa 2001, s. 32
56 S. Chełpa, T. Witkowski: Psychologia konfliktów. Wrocław 1999, passim 57
T. Bielska: Problematyka negocjacji policyjnych na poszczególnych etapach kształcenia psycholo-gicznego. W: I. Krzyna (red.): Psychologia a praktyka policyjna. Dotychczasowe doświadczenia i kie-runki rozwoju kształcenia psychologicznego w szkołach policyjnych (materiały poseminaryjne).
Szczytno 1999, s. 6 i n
W Polsce do 1994 r. nie istniał żaden pomysł na rozwiązywanie sytuacji kry-zysowych w drodze negocjacji, a jeżeli takie przypadki miały miejsce to były one oddziaływaniem mimowolnym. W tamtych czasach większość sytuacji kryzysowych rozwiązywano w sposób siłowy i nawet w obecnym czasie są niejednokrotnie czy-nione naciski, aby sprawę załatwić siłowo, ponieważ jest to załatwione szybko i można się pochwalić sukcesem (lub niejednokrotnie porażką czy podaniem ilości ofiar). Negocjacje w Polsce rozpoczęły się, gdy w 1993 r. piętnastoosobowa grupa policjantów wyjechała do USA na szkolenie z zakresu negocjacji policyjnych.59
Po powrocie Komendant Główny Policji powołał zespół mający przygotować szkolenie na terenie kraju.60 Nieetatowy zespół miał kompetencje do prowadzenia szkoleń, nie był natomiast w stanie rozwiązać kolejnych problemów, które dotyczyły tworze-nia systemu negocjacji policyjnych. Z upływem trzech kolejnych lat, w zespole po-zostało już tylko ośmiu policjantów (część osób odeszła na emeryturę, inni zajęli kierownicze stanowiska i nie było możliwości ich wykorzystania do prowadzenia dalszych prac).
W 2000 r. komendant główny Policji powołał „Zespół do opracowania systemu negocjacji policyjnych”. W wyniku prac zespołu w 2001 r. został zatwierdzony pro-gram szkolenia realizowany w ramach doskonalenia zawodowego dla negocjato-rów policyjnych. Program ten jest oparty na koncepcji nauczania sytuacyjno-problemowego. Dziesięciodniowe szkolenie skoncentrowane jest wokół zadań zawodowych negocjatora i polega na ćwiczeniu umiejętności niezbędnych podczas prowadzenia negocjacji. W wyniku dalszych prac zespołu i zatwierdzeniu całej procedury prawnej w 2002 r. ukazał się pierwszy – i jak na razie jedyny – akt prawny regulujący zasady pracy negocjatora.61 Po ośmiu latach propagowania idei
negocjacji i przełamywaniu stereotypów i przeciwności ukazał się akt, który określił sytuacje i podmioty właściwe do prowadzenia negocjacji oraz sposoby ich wyko-nywania. Aktualnie na terenie Polski jest 340 przeszkolonych policyjnych negocja-torów, z których 90% pełni funkcję negocjatora niejako społecznie. Program szko-lenia negocjatorów policyjnych w Polsce powstał na bazie doświadczeń uzyska-nych w Stanach Zjednoczouzyska-nych. Jest on oczywiście dostosowany do realiów istnie-jących w Polsce, a ćwiczenia symulacyjne dotyczą doświadczeń zdobytych pod-czas zaistniałych incydentów na świecie, ale także w Polsce. Szkolenie negocja-cyjne ma za zadanie przygotować przyszłych negocjatorów do rozwiązywania
59 13 listopada 1983 r. Kongres Stanów Zjednoczonych zatwierdził Program Pomocy Antyterrorystycz-nej w oparciu o Ustawę o Pomocy ZagraniczAntyterrorystycz-nej z 1961 r. Program ATA został zapoczątkowany w 1983 r. Pierwszym krajem w nim uczestniczącym była Kostaryka. Do 1990 r. uczestniczyło w nim po-nad 11 tys. funkcjonariuszy sił policyjnych i służb specjalnych z popo-nad 70. krajów świata. Od 1990 r. w programie uczestniczy również Polska. W latach 1990-1994 na terenie USA zorganizowano 20 spe-cjalistycznych szkoleń z zakresu taktyki i techniki antyterrorystycznej, rozwiązywania sytuacji kryzy-sowych, zasad prowadzenia negocjacji itp. dla policjantów z Polski. Uczestniczyło w nich prawie 250 polskich policjantów. Źródło: Internet – http://www.iwar.org.uk/cyberterror/resources/threat-assessment/pj63ata2.htm, (uzyskano 12.05.2009)
60 Decyzja komendanta głównego Policji Nr 86/94, która spośród uczestników szkolenia powołała Ze-spół Programowo – Metodyczny ds. Szkolenia Policyjnych Negocjatorów. W zespole tym pracowało 11 funkcjonariuszy, którzy opracowali program szkolenia dla policyjnych negocjatorów. W latach 1996–1997 na podstawie tego programu zostało przeszkolonych zgodnie z założeniami Komendy Głównej Policji 110 policyjnych negocjatorów.
61 Zarządzenie nr 4 komendanta głównego Policji z dnia 26 marca 2002 r. w sprawie form i metod wy-konywania negocjacji policyjnych. „Dziennik Urzędowy Komendy Głównej Policji” (dalej: Dz.U. KGP.) 2002 r., nr 5. Zarządzenie określa zakres i sposób wykonywania negocjacji policyjnych oraz sytuacje w których mogą być prowadzone negocjacje policyjne.
ważnych sytuacji związanych z zagrożeniem życia i zdrowia. Szkolenie oparte jest na koncepcji nauczania sytuacyjno-problemowego. Koncentruje się ono wokół konkretnych zadań zawodowych negocjatora i polega na ćwiczeniu praktycznym umiejętności niezbędnych do prowadzenia negocjacji. Szkolenie jest prowadzone przez doświadczonych negocjatorów z odpowiednim stażem zawodowym (jako negocjatora) oraz posiadających stosowne uprawnienia pedagogiczne. Program ten jest przeznaczony dla policjantów, którzy będą prowadzić negocjacje z osoba-mi, których zachowanie może doprowadzić do utraty życia lub zdrowia ludzkiego albo zniszczenia mienia. Uznano, iż negocjator spotka się w praktyce z konkret-nymi sytuacjami, których rozwiązanie zależeć będzie od poziomu jego umiejętno-ści. Wpierw opracowano katalog umiejętności, które winien posiąść negocjator podczas szkolenia, które obejmuje umiejętności: komunikowania się w celu roz-wiązania sytuacji kryzysowej; nawiązywania i utrzymywania kontaktu; dokonywania analizy informacji, wnioskowania; opanowania emocji (własnych i sprawcy); doko-nywania oceny sprawcy; modelowania zachowań sprawcy; pracy w zespole; ade-kwatnego stosowania taktyk negocjacji; posługiwania się sprzętem specjalistycz-nym oraz dokumentowania przebiegu negocjacji.62 Biorąc pod uwagę potrzebę nabycia powyższych umiejętności opracowano Program szkolenia, który oparto na modelu kształcenia sytuacyjno-problemowym i skonstruowano go zgodnie z zasa-dami progresji63 oraz wiązania teorii z praktyką.64 Konstrukcja programu uwzględ-nia wiedzę teoretyczną, niezbędną do opanowauwzględ-nia każdej umiejętności.
Szkolnictwo policyjne wobec zagadnienia negocjacji
W szkolnictwie policyjnym spotykamy programy szkolenia, w których materiał nauczania został wyodrębniony zgodnie z celami cząstkowymi i dydaktycznymi. Sam program zaś jest zbudowany w formie tabeli, która zawiera cel główny, cele
62 Materiały szkoleniowe dot. kursu negocjatorów Komendy Głównej Policji, CSP Legionowo 2001 63 Zasada przystępności w nauczaniu zwana jest również metodą stopniowania trudności. Wymaga ona
od nauczyciela uwzględnienia właściwości rozwojowych uczniów. Aby materiał nauczania był przy-stępny, musi być dostosowany do rozwoju uczniów pod względem zakresu i jakości. Oprócz materiału nauczania ważny wpływ na stosowanie tej zasady wywierają realizowane przez nauczyciela metody nauczania. Zasadzie tej odpowiadają następujące reguły: 1) w nauczaniu należy przechodzić od tego, co jest dla ucznia bliskie, do tego co dalsze; 2) w nauczaniu należy przechodzić od tego, co jest dla ucznia łatwiejsze, do tego co trudniejsze; 3) w nauczaniu należy przechodzić od tego, co jest uczniom znane, do tego co nowe i nieznane; 4) w procesie nauczania – uczenia się należy uwzględnić różnice w tempie pracy i stopniu zaawansowania w nauce poszczególnych uczniów. Stosowanie tej zasady wymaga ponadto uwzględnienia indywidualnych różnic miedzy uczniami. Również należy tak kiero-wać pracą klasy, by pozytywne cechy indywidualne rozwijać na tle pracy zespołowej, jednocześnie zwalczając złe aspołeczne skłonności. Zasady dydaktyczne stosowane w polskim szkolnictwie
poli-cyjnym. Katowice 2001, s. 11
64 Wiązanie teorii z praktyką wyrabia u uczniów przekonanie o użyteczności wiedzy, a jednocześnie wywołuje pozytywne motywacje uczącego się, w sposób istotny wpływa na jego aktywność. Odwoła-nie się do praktyki czyni wiedzę teoretyczną zarozumialszą i potrzebOdwoła-niejszą, a także bardziej trwalszą. Wdrażanie uczniów do samodzielnego działania wymusza na nauczycielu takie kształcenie, które jest w ciągłym powiązaniu z otaczającą rzeczywistością przyrodniczą, społeczną, techniczną, kulturalną. Wiązanie teorii z praktyką to prawo procesu poznawczego. Z zasady tej wynikają następujące postu-laty: 1) działania praktyczne uczniów winny być poprzedzone przekazaniem im określonej porcji wia-domości; 2) reguły, zasady, definicje i prawa leżące u podstaw uczniowskich działań powinny być produktem własnej aktywności uczniów; 3) operacje praktyczne uczniów powinny być kształcące; 4) powiązanie działań uczniów z efektywnym przekształceniem rzeczywistości powinno mieć miejsce wszędzie tam, gdzie istnieją warunki ku temu. 5) Brak przestrzegania w nauczaniu – uczeniu się za-sady wiązania teorii z praktyką sprawia, że uczniowie nie potrafią wykorzystać zdobytych wiadomości w praktyce. F. Bereźnicki: Dydaktyka kształcenia ogólnego. Kraków 2001, passim
cząstkowe, cele dydaktyczne, określony czas poświęcony na opanowanie zdobytej wiedzy i umiejętności, zawartość programową określającą, jakimi treściami należy wypełnić czas szkolenia oraz wskazanie pomocy dydaktycznych, które winny być wykorzystane w szkoleniu. Aktualnie system szkolenia policyjnego wykorzystuje następujące metody nauczania: metody podające (opis, pogadanka, wykład), me-tody problemowe (wykład interaktywny, gry dydaktyczne, dyskusje, symulacje), metody praktyczne (ćwiczenia).
Najczęściej wykorzystywanymi metodami nauczania są:
- wykład interaktywny – tj. aktywizująca metoda dydaktyczna, której celem jest przyswojenie przez uczniów określonej wiedzy. Polega na stymulowa-niu aktywności uczniów poprzez rożnego rodzaju techniki animacji. Wystę-puje tu pewien rodzaj interakcji pomiędzy uczniem i nauczycielem, który skupia się na wzajemnej współpracy;65
- dyskusja – polega na wzajemnej wymianie myśli i poglądów w trakcie opracowania przez uczniów określonego materiału. Umożliwia rozwiązy-wanie problemów dzięki uzupełnianiu się wiedzy uczestników szkolenia, lecz nie może być swobodną, niczym nieskrępowaną rozmową. To nau-czyciel powinien dążyć do nadania spójności elementów wypowiedzi uczniów;66
- symulacja – polega na odtworzeniu przez uczących się, różnorodnych sy-tuacji problemowych, które były kiedyś „problemami rzeczywistymi”, przy czym wyniki uczniowskich rozwiązań porównuje się z rozwiązaniami fak-tycznymi. Przedmiotem symulacji jest rzeczywistość.67
65 W szkolnictwie policyjnym stosowana jest obecnie metoda wykładu interaktywnego. Wykład interak-tywny jest odmianą wykładu zbliżoną do wykładu problemowego, pogadanki, dyskusji i klasycznej metody problemowej. W wykładzie tego typu zakłada się intelektualną aktywność słuchaczy stymulo-waną technikami aktywizującymi, stosowanymi przez szkoleniowca. Wykładowca prowadząc zajęcia metodą wykładu interaktywnego wykorzystuje naturalną aktywność słuchaczy, czyniąc ich współauto-rami wykładu .Pełniejsze angażowanie słuchaczy w tok zajęć skutkuje odejściem od typowo werbal-nego przekazywania wiadomości na rzecz samodzielwerbal-nego dochodzenia do wspólnych rozwiązań po-stawionych problemów. Wykładowca stawiając zadania przed słuchaczami oczekuje wypracowania stanowiska zgodnego z ich wiedzą i praktyką zawodową. Określenie „interaktywny” odnosi się do wzajemnych interakcji zachodzących pomiędzy wykładowcą a uczestnikami zajęć. Metody
kształce-nia. Materiały pomocnicze dla osób realizujących zadania dydaktyczne. Katowice 2001, s. 11 i n
66 Wyróżnia się trzy odmiany dyskusji. Najczęściej spotykana jest dyskusja rozwijająca się w toku wspólnego rozwiązywania problemu przez uczniów. Dyskusja ta rozwija się w sposób spontaniczny szczególnie wtedy, gdy jej uczestnicy uzyskali wcześniej odpowiedni poziom wiedzy, dzięki czemu posiadają odpowiednie informacje i argumenty. Druga odmiana dyskusji ukierunkowana jest na kształtowanie przekonań. Odbywa się ona w sferze spraw osobistych, własnego stosunku do dobra i zła. W dyskusjach tego typu istotną rolę odgrywają oceny oraz systemy wartości reprezentowane przez uczestników. Trzecią odmianą jest dyskusja, której celem jest uzupełnienie własnej wiedzy uczestników. Dyskusja ta jest mało dynamiczna, istotną rolę odgrywa w niej dysponowanie bogatymi i pewnymi informacjami na dany temat, mniej natomiast argumenty czy też oceny. Wśród rodzajów dyskusji wyróżniamy między innymi: dyskusje związaną z wykładem; dyskusje wielokrotną; dyskusje obserwowaną (panelową). Ibidem, s. 15
67 Metoda symulacji polega na przedstawieniu wybranego fragmentu rzeczywistości w sposób uprosz-czony, ułatwiający jego obserwację lub manipulowanie nim. Symulacja służy kształtowaniu w słucha-czach umiejętności gruntownej analizy różnych problemów, które w przeszłości stanowiły dla kogoś problem rzeczywisty. Zastosowanie metody symulacji pozwala szkolonym policjantom na wykonanie określonego zadania praktycznego po raz pierwszy, na zobaczeniu jak należy to robić, na przedysku-towanie ewentualnych wątpliwości, wypracowanie optymalnego algorytmu wykonywania czynności oraz skonfrontowanie różnych doświadczeń zawodowych, teorii i praktyki. Zadanie w ramach symula-cji może być wykonywane wielokrotnie, przy zmieniających się warunkach. Symulacja uczy myślenia,
Program szkolenia negocjatorów został opracowany w wersji tabelarycznej (która od lat jest stosowana w polskiej policji) zgodnie z wszystkimi zasadami pe-dagogicznymi, tj.: zasadą aktywności, zasadą praktyczności, zasadą poglądowo-ści, zasadą przystępnopoglądowo-ści, zasadą indywidualizacji i zespołowości. Czas trwania kursu dla negocjatorów wynosi 10 dni szkoleniowych, podczas których w zależno-ści od celu cząstkowego realizuje się 6–12 godzin dziennie.68 Przyjęto, że
jednost-ka dydaktyczna to 60 minut. Uczestnik kursu w trakcie zajęć poznaje: rodzaje incy-dentów, strukturę i zadania sztabu kryzysowego,69 źródła i obieg informacji w
cza-sie trwania sytuacji kryzysowej, mechanizmy komunikacji interpersonalnej, typy sprawców incydentów oraz ich profile psychologiczne,70 łączność taktyczną. Po-nadto w prowadzonych symulacjach słuchacz wykorzystuje zdobytą wiedzę w celu negocjacyjnego rozwiązania sytuacji kryzysowej.
Należy nadmienić, iż szkolenie prowadzone jest przez czterech instruktorów (jeden jest psychologiem), którzy prowadzą zajęcia teoretyczne oraz praktyczne. Podczas szkolenia zwracana jest szczególna uwaga na katalog umiejętności, które musi opanować przyszły negocjator. Egzamin końcowy nie jest w formie testu wie-dzy lecz praktycznego zaliczenia symulacji szkoleniowej, która jest jedną z wielu wykorzystywanych podczas szkolenia i kończy kurs. W celu zapewnienia indywi-dualizacji nauczania preferuje się grupy szkoleniowe, które liczą od 12 do 15 osób. Kadrę dydaktyczną kursu wyznacza Komendant Centrum Szkolenia Policji w Le-gionowie w porozumieniu z Dyrektorem Biura Służby Prewencyjnej Komendy Głównej Policji. Załącznikami do Programu szkolenia negocjatorów są wciąż zmie-niane założenia do scenek symulacyjnych. Szkolenie ma za zadanie w jak naj-większym stopniu zbliżyć się do mogących wystąpić sytuacji życiowych, więc sce-nariusze scenek symulacyjnych są pisane na podstawie zaistniałych zdarzeń w rzeczywistości. W trakcie trwania kursu słuchacze wypełniają opracowaną i przygo-towaną ankietę posiadanych umiejętności na wstępie kursu i po jego zakończeniu oraz specjalny kwestionariusz dotyczący posiadanej wiedzy przed i po szkoleniu. Dają one obraz posiadanej wiedzy policyjnej w momencie przystąpienia do szkole-nia i uwidaczszkole-niają efekty zaistszkole-niałych zmian po zakończonym szkoleniu. Na zakoń-czenie kursu słuchacze podlegają ocenie. Sporządzany jest oceniający formularz, który wskazuje na uzyskane efekty szkoleniowe i osiągnięte cele dydaktyczne.
Zakończenie
Wykonywanie zadań z zakresu negocjacji wymaga nieustannego szkolenia i doskonalenia umiejętności. Warsztat negocjatora nie może być wynikiem przypad-ku, czy szczęśliwego zbiegu okoliczności, ponieważ każda sytuacja łączy się z zagrożeniem życia i zdrowia osób w niej uczestniczących. Dlatego też dalszym etapem kształcenia są organizowane centralnie pięciodniowe warsztaty, pozwala-jące na doskonalenie umiejętności i wymianę nabytych doświadczeń. Negocjatorzy uczestniczą w tych szkoleniach raz w roku. Celem tego szkolenia jest
wpływa na doskonalenie umiejętności związanych z różnymi sytuacjami zawodowymi. Daje ona takie możliwości zarówno policjantom uczestniczącym w symulowanej scenie, jak i obserwatorom, którzy wypowiadają się w dyskusji podsumowującej przebieg zajęć. Ibidem, s. 24
68 I. Żbikowska: O pracy policyjnego negocjatora. (W:) „Gazeta Wyborcza” 10.04.2007 r.
69 M. Dąbrowski, J. Gampf: Wybrane Zagadnienia Pracy Sztabowej w Policji. Szczytno 2004, s. 23 70
B. Lach: Niektóre psychologiczne determinanty tworzenia portretu psychologicznego sprawcy. W: M. Zajder, M. Goc (red.): Nowoczesność oględzin procesowo-kryminalistycznych. Szczytno 1999,
nie kwestii z zakresu komunikacji interpersonalnej, ale także podstaw prawnych wykonywania zadań przez negocjatora. Ważnym elementem doskonalenia zawo-dowego w tej formie jest rozpoznawanie typów osobowości sprawców zaistniałych sytuacji kryzysowych. Największym blokiem szkolenia podczas tych warsztatów jest prowadzenie negocjacji zgodnie z przygotowanymi scenariuszami do symula-cji. Tylko takie ćwiczenia dają możliwość realnego zetknięcia się z trudną sytuacją spotykaną na miejscach zdarzeń, a także szlifują posiadany przez każdego nego-cjatora jego indywidualny warsztat pracy.
Negocjatorzy szkolący przygotowując się do prowadzenia zajęć, mają obo-wiązek opracować pomoce dydaktyczne, które będą wykorzystywać w realizowa-nym procesie instruktażowym. Aby móc w bardziej przyswajalny sposób przekazać wiedzę, wykorzystuje się narzędzia multimedialne, które przedstawiają tablice po-glądowe dotyczące realizowanych poszczególnych celów cząstkowych zawartych w programie. Podobny model działania jest przyjęty również w Niemczech.71 Każdy
uczestnik szkolenia po pozytywnym zaliczeniu kursu wraz z egzaminem otrzymuje stosowny okolicznościowy Certyfikat nabycia uprawnień negocjatora policyjnego wraz z odznaką. Opracowane metody szkolenia negocjatorów uczące konkretnych umiejętności, składają się na jeden z najlepiej przygotowanych systemów dydak-tycznych w Policji.
Mottem przewodnim dla negocjatorów policyjnych w Polsce są słowa jednego z nich – K. Balcerka, który napisał: „Na drodze, której istotą jest dążenie do dosko-nałości w służbie człowiekowi, ciągle napotykamy ludzi, których świat pęka i rozpa-da się. Zagubieni między czarnym i białym, nie pojmując współistnienia dobra i zła, światła i cienia – tracą z oczu cel i stoją na krawędzi życia. Biorąc ten piękny świat w dłonie, pomagamy odnaleźć drogę ku wewnętrznej harmonii i dajemy nadzieję. Możemy to robić, bo wiemy, że: Po Pierwsze Człowiek”.72
71
Raport z wizyty studyjnej w Szkole Policji w Hamburgu, w ramach projektu E-learning w europejskim
systemie kształcenia i doskonalenia zawodowego Policji. Wizyta odbyła się w dniach 17-23.02.2008 r.
Raport l.dz.184/08 został sporządzony w Komendzie Wojewódzkiej Policji we Wrocławiu. 72
