O pracy Seminarium Historii Filozofii Nowożytnej przy Wydziale Filozofii ATK w roku akademickim 1968

Stanisław Porębski

O pracy Seminarium Historii Filozofii

Nowożytnej przy Wydziale Filozofii

ATK w roku akademickim 1968/69

Studia Philosophiae Christianae 8/1, 263-267

1972

S tu d ia P h ilo s o p h ia e C h r is tia n a e A T K

8/1972/1

Z Z AG ADNIEŃ HISTORII FILOZOFII

I FILOZOFII RELIGII

P o r ę b s k i S.

0 p ra c y S e m in a r iu m H is to rii F ilo z o fii N o w o ż y tn e j p rz y W y d z ia le F ilozofii A T K w r o k u a k a d e m ic k im 1968/69.

Z i e l i ń s k i I. E.

E. F e rr é , B asic M o d e rn P h ilo s o p h y o f R e lig io n , N e w Y o rk 1967.

S tan isław P o r ę b s k i

O p racy S e m in a r iu m H is to rii F ilo z o fii N o w o ż y tn e j p rz y W y d z ia le F i­ lo z o fii A T K w r o k u a k a d e m ic k im 1968/69.1

T em at z a ję ć s e m in a r y jn y c h d o ty c z y ł p o ls k ie g o ś ro d o w is k a filo z o ­ ficznego n a p rz e ło m ie X IX i X X w ie k u . C h o d ziło o p o z n a n ie p o g lą d ó w na filozofię u a u to r ó w teg o o k re s u . W ty m c e lu p rz e s tu d io w a n o c z w a r­ ty n u m e r P r z e g lą d u F ilo zo ficzn eg o z 1901 r o k u , w k tó r y m z a w a r te są o d p o w ied zi n a a n k ie tę : „C o to je s t filo z o fia ” ? O p u b lik o w a n e p ra c e są sw ego ro d z a ju c re d o filo z o fic z n y m u c z e s tn ik ó w a n k ie ty : H e n ry k a Struvego, Id z ie g o R a d z isz e w sk ie g o , M a u ry c e g o S tra s z e w s k ie g o , W ła d y ­ sława M. K o z ło w sk ie g o , J ó z e f y K o d iso w e j i W ła d y s ła w a H e in ric h a .

S ta n o w isk o H e n r y k a S tr u v e g o w a r t y k u le „ P rz e d m io t i z a d a n ia z a ­ sadnicze filo z o fii” p r z e d s ta w ił ks. P io t r G ó ra , a r t y k u ł Id z ie g o R a d z i­ szew skiego „ O d ro d z e n ie filo z o fii s c h o la s ty c z n e j” z r e f e ro w a ł S ta n is ła w Porębski, p o g lą d M. S tr a s z e w s k ie g o n a p o d s ta w ie je g o p ra c y „C o to

1 N in ie jsz y k o m u n ik a t o p ra c o w a n o n a p o d s ta w ie p r a c s e m in a r y j­ nych i p ro to k o łó w p o sie d z e ń s e m in a ry jn y c h . K ie ro w n ik ie m S e m in a r iu m jest K s. doc. d r h a b . B ro n is ła w D e m b o w sk i.

je s t filo z o fia ” o m ó w ił J a n W ró b e l, d e fin ic ję filo z o fii w e d le W. M. K o ­ zło w sk ie g o w p ra c y „ O k re ś le n ie filo z o fii” p o d a ła H a lin a G ó rs k a , u j ę ­ cie J . K o d iso w e j w a r ty k u le „Co to je s t filo z o fia ” o k re ś lił Z y g m u n t M a d e ja i w re sz c ie a r t y k u ł W. H e in r ic h a — „C o to je s t filo z o fia ” z a ­ n a liz o w a ł S ta n is ła w Z a le w sk i.

R ę k o p isy p o w s ta ły c h sz e śc iu p r a c s e m in a r y jn y c h z n a jd u j ą s ię w Z a ­ k ła d z ie H is to r ii F ilo z o fii A T K w W a rs z a w ie .

W ty m m ie js c u p o d a je s ię s tre s z c z e n ia n ie k tó r y c h z w y m ie n io n y c h p ra c , w k tó r y c h a u to r z y s t a r a li się u w z g lę d n ić n a s tę p u ją c e e le m e n ty :

a) in f o r m a c je b io - b ib lio g ra f ic z n e o d a n y m filo z o fie , b ) c h a r a k t e r y s ty k ę jeg o s ta n o w is k a , c) a n a liz ę je g o p o g lą d ó w z a w a r ty c h w o d p o w ie d z i n a a n k ie tę ze w s k a z a n ie m d alszeg o r o z w o ju p o g lą d ó w . ä W s tre s z c z e n ia c h u w z g lę d n io n y z o s ta ł je d y n ie tr z e c i e le m e n t. P io t r G ó r a : W sw o im a r t y k u le H e n ry k S tr u v e z w ra c a u w a g ę n a ró ż n o ro d n o ś ć o d p o w ie d z i p o d a w a n y c h n a p y ta n ie , co to je s t filo z o fia ? T a ró ż n o ro d n o ś ć s k ła n ia do r e f le k s ji. S tr u v e u w a ż a , że p rz y c z y n ą te j ró ż n o ro d n o ś c i m oże b y ć n ie p e łn y ro z w ó j filo zo fii. M oże to ta k ż e w y ­ n ik a ć z sa m e j is to ty filo zo fii. N ie p o w in n o się w ię c p rz y jm o w a ć go­ to w e g o o k re ś le n ia p rz e d m io tu filo z o fii, lecz n a le ż y ta k ie o k re ś le n ie tw o rz y ć w o p a rc iu o w s z e c h s tro n n e b a d a n ia d z ie jó w m y ś li lu d z k ie j. S tr u v e d o s trz e g a d w a z a sa d n ic z o ró ż n e p o g lą d y n a filo z o fię : d o g m a ­ ty c z n y — tu p u n k te m w y jś c ia je s t z g ó ry p r z y j ę te o k re ś le n ie filo z o ­ fii, je j p rz e d m io tu i z a d a ń ; o ra z k ry ty c z n y — t u n ie o k re ś lo n o ś ć f i ­ lo zo fii w ty m w z g lę d z ie p r z y jm u je się ja k o je j is to tn ą cechę. R o z p o ­ cz y n a się w o b e c te g o m y ś le n ie filo z o fic z n e od k r y t y k i s a m e j is to ty f i ­ lozofii. Z d a n ie m S tr u v e g o k r y ty c z n y p o g lą d n a jle p ie j o d p o w ia d a w y ­ m o g o m o b ecn eg o s ta n u filo zo fii. A n a c h ro n iz m e m z a te m je s t d o g m a ­ ty c z n e o k re ś le n ie z g ó ry filo z o fii i je j r o li b e z w s z e c h s tro n n e j, k r y ­ ty c z n e j a n a liz y s a m e j is to ty filo zo fii, b ez całeg o s z e re g u b a d a ń z a ­ ró w n o d o ty c h c z a so w e g o d o ro b k u m y ś li lu d z k ie j, j a k ró w n ie ż i p s y c h o ­ lo g ic z n y c h c z y n n ik ó w , w y w o łu ją c y c h te n „ o b ja w u m y s ło w y ”, k tó r y z w a n y je s t filo z o fią . Z a g a d n ie n ie , czy m je s t filo z o fia , je s t p rz e d m io te m p ie r w s z e j z a s a d n ic z e j n a u k i filo z o fic z n e j, s ta n o w ią c e j k o n ie c z n y , k r y ­ ty c z n y f u n d a m e n t w s z e lk ic h d a ls z y c h b a d a ń . T a z a s a d n ic z a n a u k a f i ­ lo z o fic z n a n o si n a z w ę w s tę p u do filo z o fii, k tó re g o z a d a n ie m je s t w s z e c h s tro n n a a n a liz a s a m e j is to ty filo zo fii. W s tę p n a n a u k a o filo z o ­ fii p o z w a la z o rie n to w a ć się, że filo z o fia p r z e ja w ia n a jo g ó ln ie js z e d ą ż ­ n o ści p o z n a w c z e , n ie z a le ż n ie , czy te d ą ż n o śc i m o g ą b y ć p ó ź n ie j z r e a li­ z o w a n e , czy n ie.

W d ru g ie j części a r t y k u łu S tr u v e s tw ie rd z a , że c e le m filo z o fii j e s t w y tw o rz e n ie o g ó ln eg o p o g lą d u n a c a łą rz e c z y w is to ść . P o z y ty w iś c i z a ­

przeczają m o ż liw o śc i is to tn e g o p o z n a n ia rz e c z y w is to śc i, cz y li p o z n a n ia m etafizycznego, a le n ie u z a s a d n ia ją teg o n a le ż y c ie , p o n ie w a ż c z y n ią to bez p r z e p r o w a d z e n ia k r y t y k i całe g o d o ty c h c z a so w e g o , d z ie jo w e g o r o z ­ woju m y ś li, k tó r a z a w sz e d ą ż y do p o z n a n ia isto to w e g o . T w ie rd z e n ie p o z y ty w istó w je s t n ie p o r o z u m ie n ie m , w y n ik a ją c y m z p o w ie rz c h o w n e ­ go tr a k to w a n ia t a k d z ie jó w filo z o fii, ja k i d a n y c h p sy c h o lo g ic z n y c h . Żadna n a u k a szc z e g ó ło w a n ie je s t w s ta n ie w y p ra c o w a ć o g ó ln e g o p o ­ glądu i ty m s a m y m n ie z a d o w a la n a jg łę b s z y c h p ra g n ie ń . A n a liz a d o ­ robku filo z o fic z n e g o lu d z k o ś c i, j a k ró w n ie ż a n a liz a p s y c h ic z n y c h c z y n ­ ników p o z w a la ją s tw ie rd z ić , że filo z o fia d a je te n n a jo g ó ln ie js z y p o ­ gląd i to w ła ś n ie je s t je j z a d a n ie m o ra z s ta n o w i je j is to tę .

Z a g a d n ie n ie m , k tó r e m u S tr u v e p o św ię c a tr o c h ę u w a g i w d ru g ie j części sw o je g o a r t y k u łu , je s t p r o b le m n a u k o w e g o c h a r a k t e r u filo zo fii.

R ozpoczyna od n a s tę p u ją c e g o o k re ś le n ia : n a u k a je s t w y tw o re m m y ­ śli zg o d n y ch z rz e c z y w is to ś c ią p rz e d m io to w ą . D la L a n g e g o , z k tó r y m Struve p o le m iz u je , filo z o fia n ie je s t n a u k ą lecz ty lk o „ m y ś lo w ą p o e ­ zją”. W e d łu g S tr u v e g o filo z o fia p o s ia d a c h a r a k t e r n a u k o w y , g d y ż z a j­ muje się k r y t y k ą p o z n a n ia i p o d a je k r y t e r i a n a u k o w o ś c i. B y ło to z a w ­ sze je d n y m z z a s a d n ic z y c h z a d a ń filo z o fii. F ilo z o fia b a d a sa m o p o ­ znanie, u s ta la jeg o o s ta te c z n e z a sa d y , n icze g o n ie p r z y j m u j e d o g m a ­ tycznie, z a te m j a k n a jb a r d z ie j p r z y s łu g u je je j c e c h a p o z n a n ia n a u ­ kowego.

S to su n ek filo z o fii do n a u k szcz e g ó ło w y c h m o ż n a w g S tr u v e g o o k r e ­ ślić w n a s tę p u ją c y sposób. F ilo z o fia ja k o te o r ia p o z n a n ia n a u k o w e g o jest k o n ie c z n y m w s tę p e m do n a u k , ja k o zaś tw o rz e n ie o g ó ln eg o p o g ­ lądu n a ś w ia t, je s t d o p e łn ie n ie m w ie d z y n a u k o w e j, d a ls z y m o p ra c o ­ w yw aniem m a t e r i a łu d o s ta rc z o n e g o p rz e z n a u k i. N ie w y d a je się j e d ­ nak, a b y S tr u v e d o s trz e g a ł w ła s n y , n ie z a le ż n y od n a u k szczeg ó ło w y ch , przedm iot filo z o fii ja k o o g ó ln ej n a u k i o b y cie.

S ta n isła w P o r ę b s k i : P r e c y z u ją c p o ję c ie n a u k i w u ję c iu h is to ry c z ­ nym Id z i R a d z is z e w s k i p o w o łu je s ię n a A ry s to te le s a , w e d łu g k tó r e g o w szystkie d z ie d z in y w ie d z y s ta n o w iły filo z o fię . Z b ie g ie m c zasu n a s t ę ­ puje z ró ż n ic o w a n ie tr e ś c i t a k sz e ro k o p o ję te j filo zo fii. Z a c z y n a ją się w y o d ręb n iać p o sz c z e g ó ln e n a u k i z o s ta w ia ją c filo z o fii część d a w n ie j­ szego z a k re s u . C zy m że w ię c je s t filo z o fia ? „ J e s t o n a n a u k ą o n a jw y ż ­ szych i o s ta te c z n y c h p rz y c z y n a c h w sz e c h rz e c z y , p o z n a w a n y c h p rz y p o ­ mocy p rz y ro d z o n e g o ś w ia tła r o z u m u lu d z k ie g o ” 2.

R ad zisze w sk i je s t z d a n ia , że s k o ro filo z o fia b a d a o s ta te c z n e p r z y ­ czyny w s z y s tk ic h rz e c z y , to m o że do n ic h d o jś ć ty lk o p o ś re d n io p o ­ znawszy u p rz e d n io p rz y c z y n y b liższe, b e z p o ś re d n ie . Z a ś p rz y c z y n a m i

ty m i z a jm u ją się n a u k i fiz y k a ln e . W ła ś c iw o śc ią ty c h n a u k je s t w ie lk a śc isło ść i d o k ła d n o ś ć w y n ik a ją c a z in d u k c ji o p a r te j n a szczeg ó ło w ej o b s e r w a c ji i d o ś w ia d c z e n iu . N a u k a d o ś w ia d c z a ln a n ie p o s z u k u je p r z y ­ czy n p ie rw s z y c h , a n i n ie b a d a ce ló w rz e c z y , a le p o s tę p u je d ro g ą s p r a w d z a n ia fa k tó w i b e z p o ś re d n ie g o łą c z e n ia ic h m ię d z y so b ą. K a ż d a n a u k a d o ś w ia d c z a ln a je s t ze sw e j n a tu r y n a u k ą p o z y ty w n ą w ty m z n a c z e n iu , że p o m ija z a g a d n ie n ia ta k ie ja k : w e w n ę tr z n a is to ta , p o c z ą te k ś w ia ta i jeg o p rz e z n a c z e n ie . T a k p o ję t a n a u k a b a d a p rz y c z y n y b e z p o ś r e d n ie b liższe; d a ls z e s p e ­ k u la c je p o z o s ta w ia filo zo fii. T a je d n a k lin ia d e m a r k a c y jn a m ięd zy n a u k a m i sz c z e g ó ło w y m i a filo z o fią n ie je s t czy m ś b e z w z g lę d n ie s t a ­ ły m . P o z o s ta ją o n e w śc isłe j od s ie b ie z a le żn o ści, co w ię c e j — filo z o ­ f ia tw o rz y o rg a n ic z n ą cało ść z n a u k a m i sz czeg ó ło w y m i, je s t b o w iem ic h d a ls z y m c ią g ie m i w y k o ń c z e n ie m . F ilo z o f w ię c n ie m oże i n ie p o ­ w in ie n tr z y m a ć s ię n a u b o c z u n a u k fiz y k a ln y c h . Z d ro w a filo z o fia p o ­ w in n a b y ć o p a r ta n a d o ś w ia d c z e n iu , ja k o n a p u n k c ie w y jś c ia . S ta n ę ła ­ b y ze s o b ą w sp rz e c z n o śc i, g d y b y w z ię ła r o z b r a t z n a u k a m i; s ta ła b y się b e z p ło d n ą i o d m ó w iła b y so b ie r a c j i is tn ie n ia .

R a d z is z e w s k i m a z a złe ty m , k tó r z y o d g ra d z a li się od p o s tę p u n a u k szczeg ó ło w y ch . „ R o z b ra t z n a u k ą w sp ó łc z e s n ą b y ł k a ry g o d n y m b łę ­ d e m s c h o la s ty k i X IV w. ..., p o s tę p o w a n ie ta k i e ró w n a ło się s a m o ­ b ó js tw u , g d y ż p rz e c in a ło a r te r ie , k tó r y m i p ły n ę ły do filo zo fii ż y c io ­ d a jn e so k i n a u k i ” 3 — tw ie r d z i w y c h o w a n e k L o u v a in . N a u k i szcze­ g ó ło w e są w e d le n ieg o c o n d itio sin e q u a n o n filo zo fii.

P o n ie w a ż p o szczeg ó ln e n a u k i n ie d a ją p e łn e g o o b ra z u rz e c z y w is to ­ ści, d o m a g a ją się w ię c sy n te z y o g ó ln e j, n a u k i n a u k , i tę ro lę m a s p e ł­ n ić filo z o fia . R a d z isz e w sk i b liż e j je d n a k n ie p r e c y z u je , w ja k i s p o ­ só b m a się d o k o n a ć to s c a le n ie , czy r a c z e j in te r p r e ta c ja szczeg ó ło w y ch n a u k r e a ln y c h p rz e z filo zo fię.

W a r t y k u le o p u b lik o w a n y m d z ie w ię ć l a t p ó ź n ie j, p t. „T eo lo g ia a n a ­ u k i p rz y r o d n ic z e ” 4, Id z i R a d z is z e w s k i z m ie n ia n ie c o sw o je s ta n o w is k o n a te m a t o m a w ia n y c h p ro b le m ó w . P is z e b o w ie m , że p rz y ro d n ic z y p o ­ g lą d n a ś w ia t o d n o si się w y łą c z n ie do s tro n y z e w n ę trz n e j, z m y sło w e j, z ja w is k o w e j, i n ie je s t o s ta te c z n y m w y ra z e m w ie d z y lu d z k ie j. P o g lą d te n d a je filo z o fia . P o n a d to d o s trz e g a k o n ie c z n o ść ro z g ra n ic z e n ia t e r e ­ n ó w b a d a ń n a u k szczeg ó ło w y ch i filo z o fii, p r z e s trz e g a p rz y ro d n ik ó w p rz e d w k ra c z a n ie m n a te r e n filo zo fii.

R e a s u m u ją c : Id z i R a d z is z e w s k i w y c h o w a n y w ś r o d o w is k u sz k o ły lo w a ń s k ie j, k tó r e j tr a d y c ją je s t u p r a w ia n i e filo z o fii w śc isłe j łą c z n o śc i ze sz czeg ó ło w y m i n a u k a m i re a ln y m i, u z n a je filo z o fię za n a jw y ższy

3 P rz e g lą d F ilo z o fic z n y 4/1901/24, 460. 4 A te n e u m K a p ła ń s k ie t. 1— 2 (1910).

szczebel n a u k i, z a n a u k ę w n a jw y ż s z y m je j ro z w o ju . O s trz e g a je d n a k , że b ę d z ie o n a t ą n a u k ą n a u k d o p ó ty , d o p ó k i n ie z e rw ie łą c z n o śc i z n a u k a m i sz c z e g ó ło w y m i — d o ś w ia d c z a ln y m i5. F ilo z o fia je s t d la n ieg o sw ojego r o d z a ju u o g ó ln ie n ie m i s y n te z ą n a u k szczeg ó ło w y ch .

J a n W r ó b e l : W e d łu g M a u ry c e g o S tr a s z e w s k ie g o filo z o fia je s t m e ­ todycznym m y ś le n ie m w ie lo s to p n io w y m , p ra k ty c z n y m , d ia le k ty c z n y m i b ad aw czy m . R o zw ó j u m y s ło w e j tr e ś c i p o z n a w c z e j ro z p o c z y n a się od w zruszeń, k tó r e w y r a ż a ją ja k ie ś p a n o w a n ie n a d o to c z e n ie m , p r z y ł ą ­ czając u c z u c ia re lig ijn e o d n o sz ą c e się do w s z e c h is tn ie n ia z u ś w ia d o m ie ­ niem so b ie B ó stw a . D ro g a filo z o fo w a n ia ro z p o c z y n a się od u c z u c ia i zm ierza do u p o r z ą d k o w a n ia c a łe j u m y s ło w e j tr e ś c i p o z n a w a n e j w y ­ rażającej c a łą rz e c z y w is to ść . T o u p o rz ą d k o w a n ie i s k u p ie n ie tr e ś c i p o ­ znawczej o d b y w a się p rz e z u w a ln ia n ie s ię od szczegółów . W ta k r o ­ zum ianej filo z o fii n ie m a je d n a k m ie js c a n a m e ta fiz y k ę . W e d łu g S t r a ­ szew skiego filo z o fia m a s c a la ć w y n ik i n a u k szczeg ó ło w y ch , tw o rz y ć syntezę, to r o w a ć d a ls z ą d ro g ę p o s tę p o w a n ia n a u k o m szczeg ó ło w y m ,

ma z e s p a la ć i k o n tr o lo w a ć w y tw a r z a n ie się w ie d z y i u m ie ję tn o ś c i.

* *

O cen iając w s z y s tk ie o d p o w ie d z i re s p o n d e n tó w — a n ie ty lk o tu streszczone — n a le ż y s tw ie rd z ić , że filo z o fia ja k o n a jo g ó ln ie js z a te o r ia rzeczyw istości, z w a n a p rz e z n ic h n ie k ie d y m e ta fiz y k ą , je s t p o ję ta j a ­ ko sy n te z a n a u k szczeg ó ło w y ch , ja k o ic h s w o is ty d a ls z y cią g i u k o r o ­ now anie. C e le m t a k p o ję te j filo z o fii je s t o r i e n ta c j a c z ło w ie k a w c a ­ łości lu d z k ic h d o św ia d c z e ń . W y d a je się, że n a s tę p u ją c e z d a n ie o m e ­ tafizyce p rz y jm o w a n e b y ło b e z w y ra ź n y c h z a s trz e ż e ń p rz e z w s z y s t­ kich r e s p o n d e n tó w : „ M a ją c za z a d a n ie p ro w a d z ić d a le j w y n ik i n a u k szczegółow ych aż do o s ta te c z n y c h ic h k o n s e k w e n c ji, je d n o c z y ć ogół w yników n a u k o w y c h w z a o k rą g lo n y p o g lą d n a ś w ia t, tw o rz y ć p o ­ most m ię d z y w ie d z ą te o r e ty c z n ą , a ż y c ie m p r a k ty c z n y m , z sa m e j n a ­ tury rz e c z y m e ta f iz y k a n ie m o że p o s ia d a ć c h a r a k t e r u k o n ie c z n o śc i i te o rety czn ej p e w n o ś c i” (Słow o „o d R e d a k c ji” , z a p o w ia d a ją c e p u b li­ kacje o d p o w ie d z i n a a n k ie tę , P rz e g lą d F ilo z o fic z n y 4/1901 z. 4 s. V). Można w ię c p o w ie d z ie ć , że u ty c h a u to r ó w n ie s p o ty k a m y ja s n o o k r e ś ­ lonego a n i p rz e d m io tu , a n i c h a r a k t e r u m e to d o lo g ic z n e g o m e ta fiz y k i, któryby ją w y ró ż n ia ł w y r a ź n ie od in n y c h n a u k filo z o fic z n y c h i od nauk szczeg ó ło w y ch .

5 Por. P io t r K r a m e r : K s. r e k t o r Id z i R a d z isz e w sk i, W ia d o m o śc i T o ­ w arzystw a U n iw e r s y te tu L u b e ls k ie g o n r 1 (1932) 26.